HH ghasyrdyng songhy on jyldyghynda elimizding tәuelsizdik aluy op-onay kelgen olja siyaqty kóringenimen, kýrdeli sayasy tartys, til bezesken sayasy dau-damay, keskilesken pikirtalas arqyly kelgeni ayan. Osy bir sayasy kýresting basy-qasynda jýrip, eldik pen egemendik ýshin kýresken qayratkerding biregeyi - Ábish Kekilbaev. Tәuelsizdik, egemendik, memleketshildik, eldik úghymdary Ábish atymen qatar óriledi, birtútas úghynylady. Elim dep eniregen er Ábishting kýres tәsilining biri -kósem sóz. HHI ghasyr bilekting emes, biliktin, tereng bilimning ghasyry ekenin jazushynyng jazghandarynan anyq kóremiz. Ásirese memleketttik til ýshin bir adamday kýresken, әli de kýresip kele jatqan kemenger, últymyzdyng ruhany kósemi Ábekenning әlemine boylap, jazghanyn oqyp, aitqanyn tyndasaq qazirgiden jaghdayymyz әldeqayda jaqsyraq bolar ma, últsyzdanudan arylar ma edik.

HH ghasyrdyng songhy on jyldyghynda elimizding tәuelsizdik aluy op-onay kelgen olja siyaqty kóringenimen, kýrdeli sayasy tartys, til bezesken sayasy dau-damay, keskilesken pikirtalas arqyly kelgeni ayan. Osy bir sayasy kýresting basy-qasynda jýrip, eldik pen egemendik ýshin kýresken qayratkerding biregeyi - Ábish Kekilbaev. Tәuelsizdik, egemendik, memleketshildik, eldik úghymdary Ábish atymen qatar óriledi, birtútas úghynylady. Elim dep eniregen er Ábishting kýres tәsilining biri -kósem sóz. HHI ghasyr bilekting emes, biliktin, tereng bilimning ghasyry ekenin jazushynyng jazghandarynan anyq kóremiz. Ásirese memleketttik til ýshin bir adamday kýresken, әli de kýresip kele jatqan kemenger, últymyzdyng ruhany kósemi Ábekenning әlemine boylap, jazghanyn oqyp, aitqanyn tyndasaq qazirgiden jaghdayymyz әldeqayda jaqsyraq bolar ma, últsyzdanudan arylar ma edik.

Jazushynyng 2006 jyly «Egemen Qazaqstan» gazetine jariyalanghan «Til jәne tәuelsizdik» atty essesi adamzat tarihynyng damu ýrdisin zerdeley otyryp, qazaq últynyng tәuelsizdikke úmtylghan joldardaghy qily belesterin tútas әlemdik tarihpen sabaqtastyra qarastyryp, til ýshin kýres - aspan astynda ómir sýru ýshin kýrespen bir ekenin kórsetti. «Qazaqstannyng bolashaghy - qazaq tilinde» degen qaghidany әlemdik tәjiriybe túrghysynan dәleldeuge úmtylady. «Tilin qúrtu arqyly elin de qúrtugha bolady» degen qara niyetting elimizde qalay jýzege asqanyn, qanday jetistikterge jetkenin saraptay kele: «Til turaly oilanu - bәri turaly oilanu. Til keleshegin eskeru - artymyzda qalghan men aldymyzda túrghannyng bәrin de eske alu degen sóz» dep týiindeydi. Orys otarshyldyghynyng qiytúrqy sayasatyn naqty derektermen dәleldeydi. Ásirese búratana júrtty óz manayyna túsaudyng joly oqu isi ekenin kóremiz. HIH ghasyrdyng ekinshi jartysynda qazaq dalasynda missionerlik júmystar qarqyndy jýrgizilip, orys-týzemdik mektepter ashugha kóp kýsh júmsaldy.  Á.Kekilbaev: «... orys-týzemdik mektebi Resey últ sayasatyndaghy túraqty úghym bolyp qaldy. Kenes kezindegi aralas mektepterding dәurendeui - sonyng aiqyn dәleli. Ol halyqtardyng tabighy tilderining damuyn qoldan tejep, aghartu isin últtyq damudan góri últsyzdandyrugha qyzmet etkizuding birden-bir tәsili edi»,-deydi.  Otarshyldyq әleumettik lingvistikanyng taghy bir ústanymy óz tilin oqu-bilim beruding negizgi kózine ainaldyra otyryp, búratana halyqtyn, anyghyraq aitsaq, qazaq tilin mektep kóleminen asyrmau boldy. Osy mәselelerdi terennen qozghay kele jazushy: «Bayyrghy til sauat ashudan bastap, qay mamandyq boyynsha da joghary bilim alugha tolyqtay  paydalanylghan kýnde ghana shyn mәnindegi bilim alu tiline ainala alady. Tek sonday jaghdayda ghana  ol memleket tiline, býkil memlekettik qúrylystyng tolyqtay qyzmet atqaru qúralyna ainala alady»,-dep atap kórsetedi. Búl degenimiz joghary oqu oryndaryndaghy gumanitarlyq mamandyqtar ghana emes, qazirgi zamanauy injenerlik-biotehnikalyq mamandyqtar qazaq tilinde oqytylu degen sóz. Ana tilde iygerilgen bilim ghana jas mamangha qút bolyp daridy. Ol ýshin Batystyng ghylymy men tehnologiyasyn ózi tilinde, óz dәstýrinde sóiletip otyrghan qytay, japon júrtynyng iygi dәstýrin ýlgi etuge tura keledi.  Deytúrghanmen,  keybir qazaqtar «oqu-bilim tek orys tilinde, Mәskeuden shyqqan kitapty ghana oqimyz» degen pighyldan arylar emes. Ábekendi tyndasaq: «Búl, әsirese, ýstem tilderge bauyr basyp qalghan jaghympaz elita men jana isker qauym tarapynan úshyrasady. Búl jergilikti tilderding bilim beru tiline ainaluyna kedergi keltirude». Osynday әreket kóp jyl otarlyq ezgide bolghan әlem elderining kópshiliginde bolghan. Tәuelsizdik jolynda úly maqsat qoyghan Afrika elderi de jaghympaz qylyqtardan arylyp, ýlken jetistikterge jetude. Sondyqtan qazirgi qazaq qauymy ýshin ruhany tәuelsizdikke jetu, memleket qúraushy últ retinde sanany jaltaqtyqtan aryltu basty maqsat.

Lingvistikalyq otarlaudyng ekinshi bir qyry jergilikti tilding sózdik qoryn shúbarlau, ýstem tilmen budandastyryp, ózindik sipatynan aiyru.  HH ghasyrdyng basynda osy sayasat qarqyndy jýrdi. Qazaq últy ýsh ret әlipby auystyrdy,  sauatsyzdyq jaghdayyna keltirildi. Panislamizmnen ýrikken kenes ýkimeti arab әlipbiyinen bas tartyp, 1929 jyly latyn әlipbiyin qabyldadyq. Odan keyin pantýrkizm iydeyasynan boy tasalap, 1940 jyly kirill әlipbiyine kóshirdi. Osy ózgerister halyqtyng qatysuynsyz, qatang búiryqpen jýzege asqan, tútas qazaq halqyna jasalghan qiyanat edi. Qazirgi tanda tilimizding shúbarlanuyna basy artyq 42 әripting әser etkeni sonshalyq, orfoepiyalyq túrghydan qate sóilep, qate jazsaq ta bayqamaytyn boldyq. Últtyq dybystau jýiemiz búzylyp, qazaqtyng sózin oryssha dybystaytyn halge keldik. Bolashaqta latyn әlipbiyin qabyldaytyn bolsaq, emle erejelerimizdegi qatelikterdi jóndep, әsirese, orys tilinen engen kirme sózderdi qazaq tilining zanyna baghyndyryp baryp, qabyldau qajet.

Tәuelsiz Qazaqstannyng aldynda túrghan jahandanu qúbylysy da kýrdeli mәsele. Qoghamtanushylardyng bir toby jahandanu últtyq memleketterding mәnin joyyp, olardyng ornyn últtan joghary halyqaralyq úiymdar basady dep tújyrymdaydy. Degenmen, shyndap kelgende últ pen últtyq memleketterding tarih sahnasynan yghysuy mýmkin emes ekenin ómirding ózi kórsetti.  Jahandanu qúbylysynyng ózi últtyq mәseleni ótkir qoyghyzyp otyr. Kenes ýkimeti ydyrap, Orta Aziyadaghy kóptegen últtyq memleketterding tәuelsizdik jariyalauy, tipti Evropanyng ózinde Horvatiya, Sloveniya, Makedoniya siyaqty memleketterding payda boluy - sonyng aighaghy.  Endige kezekti Ábekendi tyndasaq: «...halyqty da, onyng tәuelsizdiginde bar múratyna jetkizetin - otarshyldyqqa qarsy últ-azattyq qozghalysyna tәn bolyp esepteletin osy zamangha oraylas últtyq damugha basa kónil bólu. Ol joq jerde balang tәuelsizdik keshegi kendelikting qúrsauynan shamaly uaqytta shygha almaydy». Al últtyq damu qazaq tilining tolyq qandy qajettilikke jarap, memlekettik tilge ainaluyna tikeley qatysty. Býgingi kezde «Memlekettik til turaly» jana zannyng qabyldanuyn qogham kýtip otyr. Biylik basynda azghantay orysshyl qauymnyng kóniline qaramay, naqty әreket isteytin kýn tudy. Búdan әri jalpaqshesheylikke salynudy uaqyt kótermeydi. Qazaq eli shyn mәninde últ-memleket bolsa basqa etnostardy memleket qúraushy qazaq últynyng manyna toptastyryp, qazaq tilin eldi biriktirushi qúralgha ainaldyruy qajet. Memlekettik tildi damytugha jyl sayyn ýkimet tarapynan mol qarjy bólinude. Elbasynyng «Tilge qamqorlyqty aldymen tynyshtyqqa qamqorlyqtan bastau kerek. Mening el basshysy retindegi de, qazaq retindegi de paryzym qazaq tilin ósirip, órkendetu» degen oilaryna sýiene otyryp, qazaq tilin nasihattaudan góri, talapty kýsheytu kerek-aq. Til tendiginsiz -  últ tendigi joq. Últ tendigi qazaq tili bilim-ghylym tili, biylik tili, zang tili, memleket tili bolghanda ghana kórinedi. Býgingi  Alty Alashtyng abyzy Ábish Kekilbaev «Til mereyi - el mereyi. Babalarymyz bayaghyda eskertkendey, adamzat tarihyna qarasaq, tili maqúrym qauymdardyng ózderi de maqúrym bolypty. Al tilderin damytyp, kemelderine keltirgen halyqtardyng ózderi de damyp, kemelderine kelipti»,-deydi.

Óz últyn qaytsem kemeline keltirem dep, ne aitsada Áyteke biyshe jaryp, Qazybek biyshe qazyp, Tóle biyshe tauyp aitatyn canlaq jazushynyng qalamynan tughan dýnie jastargha  - ónege, últqa - sabaq. Jetpis degen jaysang jasqa jetken Ábekene elbasy «Qazaqstannyng Enbek eri» ataghyn berdi. Búl jazushygha ghana emes - kýlli qazaq әdebiyetine berilgen bagha.

SABYR Múrat Bókenbayúly

Filologiya ghylymdarynyng

doktory, professor

«Abay-aqparat»