Júma, 26 Sәuir 2024
Keshe men býgin 4734 31 pikir 31 Shilde, 2020 saghat 14:04

Aghayyndy Yaushevter jәne týrki birliginen birer sóz...

I bólim

Ayya-Sofiya jәne Qostanay meshiti: Taghdyr tәlkegi men turizm tirligi 

Týrkiyanyng Stambuldaghy muzey mәrtebesindegi ataqty Ayya-Sofiya kulitik ghimarat retinde qaytadan músylmandyq minajat ornyna-meshitke ainaldy. Alghashqyda vizantiyalyq hristiandardyng shirkeui bolghan ghimarat týrikter jaulap alghannan keyin meshit bolady. Týrik Respublikasyn qúrghan Atatýrik biyligi kezinde meshit muzeyge ainalady. Búqaralyq aqparat qúraldarynyng habarlauynsha, ghimarat meshit boluymen qatar, turister tamashalaytyn muzeylik qyzmetin atqara beretin kórinedi.

Týrkiyanyng búl qadamy әlemning әr týpkirinde әr týrli qabyldandy. Europa elderi múny qúptamady. Týrkiya halqynyng basym kópshiligi «hosh» kórgen sekildi. Qalay desek te, Ayya-Sofiya - Týrkiyagha әlemning әr týpkirinen turisterdi tartushy, qyzyqtyrushy tarihiy-mәdeny manyzy zor ghimarat. Turistik biznesten kóp payda tabatyn Týrkiya ýshin onyng tarihy mәn-manyzyn, keskinin-kelbetin saqtau - memlekettik manyzy bar mәsele.

Qysqasha aitqanda, Atatýrik ghimarat mәrtebesine diny nanym-senim qatysy túrghysynan beytaraptyq mәn-maghyna berip Ayya-Sofiyany muzeyge ainaldyrsa, Erdoghan ony Týrkiyanyng memlekettik tarihyna qayta qondyrdy. Qay әreketting Týrkiya ýshin paydaly bolghanyn uaqyt kórseter.

Bizding shaghyn Qostanayda Ayya-Sofiya taghdyryna úqsas tarihy ghimarat bar Ol – qalanyng ortalyghyndaghy Qostanay meshiti. Kenes dәuirinde meshit ghimaraty birde klubqa, birde jasóspirimder kinoteatryna, birde oblystyq filarmoniyagha qyzmet jasady. Tәuelsizdik alghannan keyingi jyldary qogham belsendilerining talabymen ghimarat búrynghy o bastaghy tarihy missiyasyna qayta oraldy.

Qazirgi tanda meshit ghimaraty kýrdeli jóndeuden ótip jatyr. Syrtqy kelbetinde búryn kók týs basym meshit qazirgi tanda aq mәrmәr týske auysqan. Basqasha aitsaq, tәuelsizdik alghannan keyingi dinge qayta oralu uaqytynda qoldanysqa enteley engen «Aq meshit» atauyna say týr-týske ainalyp keledi

Tarihy sәuleti erekshe meshit ghimaratyn jóndeuden ótkizu isine oblys әkimi A.Múhamedov janashyrlyq tanytyp, memleket tarapynan qarjy bólip, qoldau kórsetude. Búqaralyq aqparat qúraldyrynyng habarlauynsha, meshit ghimaratyn memleket tarapynan jóndeuden ótkizu ýshin onyng tarihiy-mәdeny eskertkish retindegi erekshe mәrtebesi paydalanylghan. Sebebi ghimarat Qazaqstan din basqarmasynyng menshiginde bolghandyqtan, aldymen ony Qostanay qalalyq mәdeny basqarmasynyng qúzyryna ótkizip, sodan keyin oghan memleket tarapynan qamqorlyq kórsetu júmystary qolgha alynghan. Kýrdeli jóndeu júmystary tolyq ayaqtalghannan keyin kulittik ghimarat qaytadan Qazaqstan diny basqarmasyna qaytarylady. Sóz joq, jaqsy qamqorlyq, janashyr kómek!

Bizdinshe, memleketting tarihiy-mәdeny manyzy bar ghimaratqa kýrdeli jóndeu júmystaryn jýrgizuge qarjy bólip, qamqorlyq kórsetuining mynaday manyzy bar:

1. Ghimarattyng tarihiy-mәdeny sәulet eskertkishi retindegi mәrtebesine layyq keskin-kelbetin saqtau;

2. Búqaranyng diniy-nanym senimine degen qúrmet;

3. Tarihiy-mәdeny sәulet eskertkishterin qorghau, oghan memlekettik túrghydan qamqorlyq kórsetu arqyly turizmdi damytu.

Qostanay meshiti sekildi kóne tarihiy-mәdeny sәulet ghimarattaryn turizmdi damytugha paydalanu ýshin onday nysandardyng tarihyna erekshe mәn beru kerek. Ghimarattyng qay kezde salynghany, oghan kimning atsalysqany, ol kezdegi sayasi, ekonomikalyq, әleumettik jaghdaydyng jay-kýii syndy mәseleler ghimarattyng tanymdylyghyn arttyrugha әser etetin tetikter.

«Tetigin tapsan, terte ornyna týser» degendey, ghimarattyng tarihy tereng әri shynayy bolsa, júrttyng qyzyghushylyghyn arttyryp, yqylasyn audarady. Al yqylas aughan jerge, «ayaq» (turist) barady. Mysaly, songhy jyldary bizder tilge tiyek etip otyrghan Qostanay meshiti tarihyna tatar júrtynyng yqylasy auyp keledi. Meshitti óz kózimen kórip, ony tamashalaugha Tatarstannan kisiler arnayy kelude. Aytalyq, Tatarstan Ghylym Akademiyasynyng qyzmetkeri, zertteushi tarihshy-ghalym Zufar Mahmudov Qostanay qalasyna arnayy kelip, meshitting tarihy turaly qúndy derekterimen baspasóz qúraldary arqyly bólisken.

Áriyne, olar әzirge jekelegen zertteushi-ghalymdar. Biraq olardyng zertteuleri jalpaq júrtqa tarap, ózge tatar aghayyndardyng yqylasyn audaruy da әbden mýmkin ghoy? Yqylas aughan sayyn, qyzyghushylyqtyng da  artary anyq. Qyzyqqan kisiler tarihty qarap, asa belsendileri arhivter men kitaphanalardy aqtara bastaydy. Al olardyng zertteuleri men jazbalary ózgelerding nazaryn audarady. Mәdeny baylanystar nyghaya týsedi. Múnday әreketter Qostanaydyng tanymaldyghyn arttyrugha sebepshi bolady. Osynday tizbekten turister qatary molayady. Al turisterding kóbeygeni qalanyng qazynasyn bayytady. Sondyqtan qalanyng tarihyna asa yjdaghatty týrde kónil bólu kerek.

Tatar zertteushileri Yaushevter әuletining bergi tegi bizder 750 jyldyghyn atap ótip jatqan Joshy úlysyna, arghy tegi Qimaq birlestigi tarihyna tireletindigin jazghan zertteuler jariyalap jatyr.

Osy orayda, Resey patshalyghynyng otarynda bolghan týrki halyqtarynyng birlik tútastyghy, Qostanay meshitining tarihy, aghayyndy tatar júrtynyng qazaq ruhaniyaty men tarihyna qosqan ýlesteri turaly tereng tanymdy zertteuler joq ekendigi óte ókinishti. Tipti, Qostanay qalasynda sauda ýii (5-6 suretter), meshit saldyrghan, qazaq dalasy arqyly Qazan men Tashkent qalalary arasynda (Chelyabi – Troisk – Orynbor - Qostanay – Torghay – Yrghyz – Qazaly - Aqmeshit) sauda joly men jelisin qalyptastyrghan, qazaq ziyalylaryna gazet-jurnal shygharugha, sayasy kýresterine qoldau kórsetken aghayyndy Yaushevterding qyzmetin jan-jaqty, tolymdy týrde tany almay jýrmiz.

Tatar ziyalylary men isker azamattarynyng qazaq dalasynda atqarghan iygi isterin tanu mәselesin aghayyndy Yaushevter mysalynda 2005 jyly oblystyq «Qostanay tany» gazetinde «Aghayyndy Yaushevterdi úmyttyq pa?» degen maqala jazghan ekenbiz (7-8 suretter). Ondaghy kóp tolqyndy oidyng birin «...Tatar oqyghandary men din qayratkerlerinin, bay-kópesterding qazaq dalasyna sinirgen enbegi zor. Sonyng bir kórinisi – Qostanay qalasynda aghayyndy Yaushevterding isimen (meshit jәne sәuletti qúrylys keshenimen) «men múndalap» túr» deppiz. 15 jyl búryn «men múndalaghan» kórinis sol qalpynan esh ózgermegen synayly.

Jalghasy bar.

Almasbek Ábsadyq,

Qostanay.

Abai.kz

31 pikir