Senbi, 27 Sәuir 2024
Janalyqtar 2759 0 pikir 5 Jeltoqsan, 2011 saghat 05:00

Raqym Ayypúly. Ýkimetting jasandy tosqauyldary qandastar kóshin qantaryp otyr

Biz shyndyqtyng jýzine tura qaraytyn bolsaq, qazaq kóshi qantarylyp qaludyng az-aq  aldynda tur. Búl jaghdaydy dýnie jýzi qazaqtarynyng IV qúryltayynda  Preziydent N.Nazarbaevtyng ózi de  songhy eki jyl boyy kóship kelu kvotasynyng oryndalmaghandyghyn  ashyq mәlimdedi. Osy  jyldyng ayaqtaluyna da bar-joghy bir aiday uaqyt qalghandyghyna qaramastan, kóship kelu kvotasynyng nebary 33% ghana oryndalghan. Demek, elge oralghan qandastarymyzdyng qatary jyl ótken sayyn azayyp otyrghandyghy ashy da bolsa shyndyq. Atalghan qúryltayda   Elbasy «qújat tapsyruda, tirkeuge túruda, azamattyq aluda qandastarymyz kezdesetin týrli kedergilerdi joydy» qadap tapsyrghan bolatyn. Ókinishke qaray, Preziydent tapsyrmasyn oryndaugha bizdegi atqarushy biylik asyqpaytyn siyaqty. Sebebi, ol kisi búl sózdi osy jyldyng alghashqy jartysynda aiytqan bolatyn. Mine jyldyng songhy jartysy da ayaqtalugha jaqyn, biraq bayaghy jartas sol jartas kýiinde qalyp otyr.

Biz shyndyqtyng jýzine tura qaraytyn bolsaq, qazaq kóshi qantarylyp qaludyng az-aq  aldynda tur. Búl jaghdaydy dýnie jýzi qazaqtarynyng IV qúryltayynda  Preziydent N.Nazarbaevtyng ózi de  songhy eki jyl boyy kóship kelu kvotasynyng oryndalmaghandyghyn  ashyq mәlimdedi. Osy  jyldyng ayaqtaluyna da bar-joghy bir aiday uaqyt qalghandyghyna qaramastan, kóship kelu kvotasynyng nebary 33% ghana oryndalghan. Demek, elge oralghan qandastarymyzdyng qatary jyl ótken sayyn azayyp otyrghandyghy ashy da bolsa shyndyq. Atalghan qúryltayda   Elbasy «qújat tapsyruda, tirkeuge túruda, azamattyq aluda qandastarymyz kezdesetin týrli kedergilerdi joydy» qadap tapsyrghan bolatyn. Ókinishke qaray, Preziydent tapsyrmasyn oryndaugha bizdegi atqarushy biylik asyqpaytyn siyaqty. Sebebi, ol kisi búl sózdi osy jyldyng alghashqy jartysynda aiytqan bolatyn. Mine jyldyng songhy jartysy da ayaqtalugha jaqyn, biraq bayaghy jartas sol jartas kýiinde qalyp otyr.

Endi songhy jyldary belgilengen kvotanyng tolmauyndaghy sebepterge ýnileyik. Turasyna kóshsek, bizdegi qúziretti biylik óz qandastarymyzdyng jaghdayyn jyldan jylgha qoldan qiyndatuda. Aytalyq, Respublika Ýkimeti eng aldymen osydan birqansha jyl búryn-aq eshbir negizsiz, sebep-syltausyz 1992 jyly 23-qyrkýiekte qabyldanghan «Shetelderdegi qazaq diasporasy ókilderining Qazaqstan Respublikasynda bolghan kezinde әleumettik-ekonomikalyq jenildiktermen qamtamasyz etu turaly» №791 qaulysynyng kýshin joydy. Sonyng kesirinen elge kelgen óz qandastarymyzdyng mәrtebesi kelimsektermen birdey bolyp qaldy.

Búdan keyin, 1999 jyldan bastap qoldanysqa engen taghdyr tәlkegimen bólinip-jarylghan otbasylardyng halyqaralyq adam qúqyghy paktileri negizinde shetelderdegi tuystaryn ózderining jeke kepildigi arqyly shaqyrtyp aluynyng jolyn japty. Preziydentting tapsyrmasyn ayaq-asty etip otyrghan Ýkimet halyqaralyq paktilerdi qaytsin?!  Ótken jyldyng 14 sәuirinde Premier-ministrimiz ózi qol qoyghan №307 qaulysymen «Sheteldikterding Qazaqstan Respublikasynda boluyn qúqyqtyq retteuding jekelegen mәseleleri» dep atalatyn  2000 jyly 28 qantarda qabyldanghan Qazaqstan Respublikasy Ýkimetining №136 qaulysyna ózgertuler men tolyqtyrular engizu arqyly elge keletin  qandastarymyzdyng Qazaqstan Respublikasyndaghy jaghdayyn mýlde qiyndatyp jiberdi. Sonyng kesirinen vizasynyng merzimi bitken san myndaghan qandasymyz sot sheshimimen elden quylyp, bes jyl merzimge deyin óz otany Qazaqstangha qaytyp oralu qúqyghynan airyldy. Al elimizding shetelderdegi diplomatiyalyq ókildikterinen  bauyrlarymyzgha beriluge tiyisti vizanyng jyry da jýrek syzdatar bólek әngime. Mine osynday, basqa emes, óz Ýkimetimizding tarapynan jasalyp otyrghan jasandy tosqauyldardan keyin kóshi-qon kvotasynyng oryndaluynan qalay ýmittenuge bolady.Tipti, qúziretti oryndar Elbasymyzdyng «týrli kedergilerdi jong» jónindegi tapsyrmasynyng kerisin istep otyrghanyna qarap «búl qazaq kóshine qarsy jasalyp jatqan sabotaj emes pe» eken dep te oilaysyn.

Atalghan kemshilikter men kedergilerdi jaqynda ghana taratylghan Parlament Mәjilisining Bekbolat Tileuhan, Núrlan Ónerbay, Aldan Symayyl qatarly óz últyna jany ashityn depudattary sol biyik minbeden az kótergen joq. Tipti, Bekbolat Tileuhan osy mәselelerding sonyna shyraq alyp týsti desede bolady. Biraq, nәtiyje joqtyng qasy. Sebebi, bizdegi zang shygharushy biylikting atqarushy biylik aldyndaghy salmaghy adam ayarlyq halde ekendigine   kózimiz jetti. Ýkimet basshysy deputattar kótergen mәselelerge ýnemi jýrdim-bardym, shygharyp salma jauap jazudy әdetke ainaldyryp alghan. Tipti, keybir jauaptary «men ne deymin, dombyram ne deydi» degenge úqsaydy.

Aytpaqshy, keyin kezde Bekbolat Tileuhan turaly sypsyng әngimeler az aitylyp jýrgen joq. Óz basym Bekbolat Qanayúlymen eki jylday qoyan-qoltyq júmystas, pikirles bolghan adam retinde aitarym, ol -- óz halqynyng tarihyn, әdebiyeti men ónerin tereng biletin jәne ony jan-tәnimen sýietin, sonyng jolynda esh ayanyp qalmaytyn memleketshil túlgha. Al birtalay deputattardyng aty-jónin júrt estigen de emes. Jaqynda ghana taratylghan Parlament Mәjilisindegi 107 deputattyng 33-i tórt jarym jyl boyy bir de bir ret mәsele kóterip, deputattyq saual joldamaghan, 34 deputat  ne bary birden toghyzgha deyin ghana saual beripti. Mine osynday qúramdaghy mәjilismenderding teng jartysy oryntaghyna qayta oralatyn bolsa ne bolmaq?!

San týrli әkimshilik kedergilerden tys, qazaq kóshining qúqyqtyq jaghdayy da onyp túrmapty. Qarjy daghdarysynyng jana tolqyny qayta soqsa, dәrmensizdik tanytuymyz mýmkin dep tarap ketken sol mәjilismender janadan qabyldaghan «Halyqtyng kóshi-qony turaly» jәne «Qazaqstan Respublikasynyng keybir zannamalyq aktilerine halyqtyng kóshi-qony mәseleleri boyynsha ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly»  QR zandary osy jyldyng 16 tamyzynan bastap resmy qoldanysqa endi. Atalghan zang jobalaryn qabyldau barysynda  últymyzdyng bolashaghyna jauapkershilikpen qaraytyn az sandy deputattardyng ara týsuining arqasynda, jana zanda kóptegen qayshylyqty da týiitkildi mәselelerding ong sheshimin tapqany dau tudyrmaydy. Biraq,  bir tanghalarlyghy 2009 jyldyng 30 jeltoqsanynda  Qazaqstan Respublikasy Ýkimetinin  №2252- qaulysymen  Qazaqstan  Respublikasy Parlamenti Mәjilisining qarauyna engizilgen «Qazaqstan Respublikasynyng keybir zannamalyq aktilerine halyqtyng kóshi-qony mәseleleri boyynsha ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly» QR Zanynyng jobasynda "Qazaqstan Respubikasynyng azamattyghy turaly" QR Zanynyng 17-babyna tómendegidey tolyqtyrular jobasy úsynylghan bolatyn: «Osy baptyng birinshi bóligi 7) tarmaqshasynyng erejeleri Qazaqstan Respublikasy ratifikasiyalanghan memleketaralyq sharttardyng kýshi qoldanylatyn, sonday-aq osy Zannyng 16-babynyng birinshi bóligi 1) tarmaqshasynyng ekinshi abzasynda kórsetilgen jәne shetel azamattyghynan bas tartu turaly notarialdy kuәlandyrylghan jazbasha ótinishpen ózderi azamaty bolyp tabylatyn memleketting azamattyq mәseleleri jóninde sheshim qabyldaytyn lauazymdy adamyna jýgingen adamdargha qoldanylmaydy.» Al, 16-babynyng birinshi bóligi  1) tarmaqshasynyng ekinshi abzasyndaghy myna mәtinge eshqanday ózgerister men tolyqtyrular engizu qarastyrylmaghan. Mәtinde: «Qazaqstan Respublikasynyng azamattyghyna  qabyldaghan kezde kәmeletke tolmaghandardan, payym qabiletin joghaltqan adamdardan jәne Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti belgileytin tizbe boyynsha kәsipterge ie jәne Qazaqstan Respublikasy aldynda erekshe enbek sinirgen adamdardan, sonday-aq Qazaqstan aumaghynan ketken adamdar men olardyng úrpaqtarynan, eger olar tarihy Otany retinde túraqty túru ýshin Qazaqstan Respublikasyna qaytyp oralghan bolsa, olardan osy tarmaqshanyng birinshi abzasynda kózdelgen sharttardyng boluy talap etilmeydi»-delingen. Týsiniksizi 2011 jyldyng 22 shildesinde Preziydent qol qoyghan,16 tamyzdan bastap resmy qoldanysqa engen  №478 «Qazaqstan Respublikasynyng keybir zannamalyq aktilerine halyqtyng kóshi-qony mәseleleri boyynsha ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly» QR Zanynda: «Sonday-aq Qazaqstan aumaghynan ketken adamdar men olardyng úrpaqtarynan, eger olar tarihy Otany retinde túraqty túru ýshin Qazaqstan Respublikasyna qaytyp oralghan bolsa»-degen mәtin alynyp tastalghan.

Qoldanysta zannan atalghan mәtinning alynyp tastaluy elge oralghan qandastarymyzgha ýlken qyrsyq bolyp jabysty.  Sodan beri elge oralghan  qandastarymyzdan QR-nyng azamattyghyn alugha qújat tapsyru kezinde Ishki Ister organdary shetel azamattyghynan shyqqany ne sol elding azamattyghy toqtaghany jayly anyqtama talap etetin bolghan. Osy bir kedergining kesirinen san myndaghan qandasymyz azamattyqqa qújattaryn rәsimdey almay sarsangha týsip jýr.

Joghary biyliktegiler búl jaghdaydan mýlde beyhabar siyaqty. Keshe ghana Astanada ótken  2009-2012 jyldar aralyghynda adam qúqyqtary salasyndaghy últtyq is-qimyl josparynyng oryndaluyna arnalghan dóngelek ýstelde  Preziydent janyndaghy adam qúqyqtary jónindegi komissiyanyng hatshysy Tastemir Ábishev myrza: «Biylghy jyldyng shildesinen bastap «QR azamattyghy turaly» zangha týzetuler kýshine endi, olargha sәikes oralmandardyng azamattyqty alu jýiesi ontaylandy.  Ýsh aidyng ishinde kóshi-qon polisiyasynyng departamentteri olargha jәne búrynghy odaqtyq respublikalardyng búrynghy azamattaryna eger Qazaqstan aumaghynda tughan-tuystary bolsa, túruyna jәne túru merzimine qaramastan, olar Qazaqstan Respublikasynyng azamattyghyn ontaylandyrylghan tәrtippen beredi»-dedi. Hatshy sózine qúlaq týrgen adam qandastarymyzdyng azamattyq aluy barynsha jenildepti, eshqanday kedergi qalmaghan eken ghoy degen qortyndygha keleri sózsiz. Shyndyghynda, «QR azamattyghy turaly» zanyna engizilgen týzetulerge sәikes  elge oralghan qandastarymyzgha «jenildetilgen tәrtippen azamattyq beru» jәne «mәlimetterdi qarau merzimi ýsh aidan aspau» kerektigi jónindegi tarmaqshalardyng bar ekeni ras. Biraq, búl jerde mәsele azamattyqqa qújattaryn tapsyrghan qandastarymyz jәili emes, sol qandastarymyzdyng azamattyqqa qújat tapsyruyna kedergi bolyp otyrghan kezdeysoq ózgerister haqynda bolyp otyr. Tastemir Ábishev myrzanyng atalghan pikirinen   Preziydent janyndaghy joghary lauazymdy qúqyq qorghaushylardyng ózi qazaq kóshining qúqyqtyq jaghdayyna kóp ýnilmeytindigin kóruge bolady.

Qalyptasqan erejege sәikes, Qazaqstan  Respublikasy Parlamenti Mәjilisining qarauyna engizilgen  zang jobasyna ghana ózgerister men tolyqtyrular engizu qúzyreti Mәjilis deputattarynyng qúzyrynda bolatyn. Óz basym osy zang jobasyna baylanysty redaksiya jasalghan barlyq  salystyrma kesteni sýzip shyqsam da, deputattar tarapynan dәl osy mәtindi alyp tastau jәili úsynysty kezdestire almadym. Múnda qoldanystaghy zangha QR Parlamenti Mәjilisining qarauyna QR Ýkimeti tarpynan engizilgen  zang jobasynda joq ózgeristing enip ketui aqylgha simaydy.  Demek, búl sóz joq mysyq tileuli bireulerding Zangha qasaqana jasaghan reyderligi, jymysqy, qylmysty әreketi ekendigi dausyz.

Biz qazaq kóshin kólikti etemiz desek, kóshke kedergi bolyp otyrghan әkimshilik jәne qúqyqtyq kedergilerding naqty sheshu joldaryn aiqyndaugha tiyispiz. Jogharydaghyday qúqyqtyq kedergilerdi joymen alda saylanatyn Parlament Mәjilisi ainalysa jatar. Al, әkimshilik kedergilerdi joi ýshin eng aldymen shetelderde túratyn qazaq diasporasynyng tarihy otanymen qarym-qatynasyn kýsheytu maqsatynda 1992 jylghy №791 qaulyny qayta janghyrtyp, tolyqtyryp qabyldau kerek. Búl qauly shetelde túratyn etnikalyq qazaqtardyng Qazaqstangha emin-erkin kelip ketuine jәne osynda birjolata qalyp qongyna mýmkindik beredi. Búdan tys Qazaqstan Respublikasy Ýkimetining «Sheteldikterding Qazaqstan respublikasynda boluyn qúqyqtyq retteuding jekelegen mәseleleri» jónindegi 2000 jylghy 28 qantardaghy №136 qaulysyna  qandastarymyzdyng Qazaqstandaghy qúqyqtyq jaghdayyna baylanysty ong ózgerister men tolyqtyrular qajet dep esepteymin. Atap aitqanda, etnikalyq qazaqtar óz otanynda ógeylik kóruge tiyis emes. Basqa kelimsektermen birdey qaraugha tipti de bolmaydy. Búdan tys, 2004 jyldyng 4 sәuirindegi QR Ishki Ister ministrligining №215, QR Syrtqy ister ministrligining 2004 jylghy 14 sәuirdegi № 08-1/93 jәne QR Kóshi-qon jәne demografiya agenttigining 2004 jylghy 14 sәuirindegi №35-P birlesken búiryghyna da sәikestik ózgerister engizu kerek. Sebebi, atalghan birlesken búiryqta shetel azamattarynyng Qazaqstangha jeke sapar jәne iskerlik babymen keluge baylanysty qúqytyq tәrtipter ghana aiqyndalghan. Al halyqaralyq paktilerge sәikes bólinip-jarylghan otbasylardyng óz tuystaryn shetelderden Qazaqstan Respublikasyna otbasymen birjolata kóshirip aluynyng  qúqyqtyq jaghdayy mýldem eskerusiz qalghan. Sonyng kesirinen elimizde jәne shetelderde túratyn jýz myndaghan bólinip-jarylghan otbasylar bir-birimen ózderining tәuelsiz otanynda qauyshuy mýmkin bolmay otyr . Al, el Parlamenti  ratifikasiyalaghan adam qúqyqtary jónindegi halyqaralyq paktilerde búl mәsele әldeqashan sheshilgen bolatyn.

Múnda Qytayda túratyn qazaqtardyng jaghdayy basqa elderge mýlde úqsamaytyndyghyn tәpteshtey týsindiru asa qajet sekildi. Sebebi,bizdegi lauazym iyelerining kóbisi Qytaydyng Tiybet pen Shynjangha qatysty qatang sayasat ústanatyndyghyn, qandastarymyzdyng arnayy shaqyrusyz shetelge shyghugha arnalghan tólqújatty ala almaytyndyghynan habarsyz. Tipti, tólqújat alghan kýnning ózinde, Qytaydyng eshbir zany tiym salmasa da olardyng oqu jasyndaghy balalaryna tólqújat berilmeydi. Oghan tek arnayy kóshi-qon shaqyrtuy kerek. Múnda da adam qúqyqtary jónindegi halyqaralyq paktilerde sәikes bólinip-jarylghan otbasylar nemese tike tuysqandarynyng kóshi-qon shaqyrtuy boluy shart.

Áriyne, kóshi-qon mәselesi - 1,5 mlrd. adamy bar alyp el ýshin eshqanday janalyq emes. Qytayda jylyna 100 myndaghan adam kóship kelip jәne kóship ketip jatady. Búl jóninde Qytayda óz azamattarynyng shetelge shyghuyn, tipti sol elde qonystanyp qaluyn retteytin zan-erejeler әldeqashan qabyldanghan bolatyn. "Qytay Halyq Respublikasy azamattarynyng shekaradan kirip-shyghuy turaly" QHR Zanynyng 5-babynda: "QHR azamattary jeke júmystarymen shekaradan shyghatyn bolsa, ózi tirkeude túrghan qala nemese audandyq qoghamdyq qauipsizdik (ishki ister) organdaryna ótinish jasaydy. Osy zannyng 8-babynda kórsetilgen jaghdaylardy qospaghanda, barlyq ótinishter qanaghattandyrylady. Qoghamdyq qauipsizdik oryndary Qytay azamattarynyng jeke saparmen shekaradan shyghu ótinishin belgilengen shekti merzim ishinde qanaghattandyru ne qanaghattandyrmau jóninde sheshim shygharugha jәne ony ótinish iyesine habarlaugha mindetti". Jәne atalghan Zandy "atqaru erejesinin" 2-babynda: "Búl atqaru erejesi Qytay azamattarynyng jeke júmystarymen shekaradan shyghyp-kiruine qoldanylady. "Jeke júmys" degenimiz: qonystanu, tuysshylau, dos-jarandaryna qonaqqa baru, mal-mýlikke múragerlik etu, óz qarajatymen shetelge oqugha baru, júmysqa ornalasu, sayahattau jәne basqa da jeke júmystaryn menzeydi". 4-babynda qajetti qújattardyng tizimi berligen: "Osy atqaru erejesining 3-babynyng 4-tarmaghynda aitylghan arnayy kuәlik degenimiz:
1. Shetelge shyghyp qonystanushylar qonystanatyn jerdegi tuys-tughandary men dos-jarandarynyng kelisilgen qonystanugha shaqyrghandyghy jónindegi kuәligi nemese baratyn memleketining (qúziretti organdarynyn) olardyng qonystanuyn rúqsattaghandyghy jónindegi kuәligi.
2. Shekaradan shyghyp tuysshylau, dos-jarandaryna qydyryp baruy ýshin sol shaqyrtushy jaqtyng shaqyru kuәligi boluy kerek". Jәne osy erejening 5-babynda: "Qala, audandyq, qogham qauipsizdik (ishki ister) organdary shekaradan shyghuy jónindegi ótinishke 30 kýn ishinde, al shalghay, qatynasy qolaysyz jerlerge 60 kýn ishinde ótinishining qanaghattandyrylghany nemese qanaghattandyrylmaghany jóninde sheshim shygharyp, ótinish berushining ózine habarlauy shart". Búghan qosa "Qytay Halyq Respublikasynyng Otangha oralghan diaspora ókilderi jәne olardyng tuys-tughandarynyng qúqyq mýddesin qorghau turaly" QHR Zanynyng 2-babynda azamattardyng tuystyq qatynasy jóninde mynaday anyqtama berilgen: "Tuystar degenimiz - júbayy, әke-sheshesi, úl-qyzdary, úl-qyzdarynyng júbayy, әpeke-qaryndastary, agha-inileri, atasy men әjesi, naghashy atasy men naghashy әjesi jәne olardyng úl-qyzdary, nemereleri, naghashy nemereleri jәne baghyp-qaghu qatynastary bar basqa da tuys-tughandary". Al atalghan zannyng 17-babynda: "Otangha oralghan Qytay diaspora ókilderi (oralmandary) jәne sheteldegi Qytay diasporalary óz tuys-tughandarymen barys-kelis jasau, hat-habar alysuy zanmen qorghalady" dep kórsetilgen. Ókinishke qaray, qazaqtar jii qonystanghan ShUAR aumaghynda taygha tanba basqanday aiqyn jazylghan osy zang baptary nashar júmys isteydi. Eger bizding diplomattarymyz osy zang baptary ayasynda qytaylyq әriptestermen syndarly kelissózder ótkizse, ol jaqtaghy aghayyndardyng elge oraluy jenildey týser edi. Búl - Qytaydaghy qandastarymyzdyng kósh tiyegin aghytudyng býgingi kýndegi eng tiyimdi joly.

Raqym Ayypúly,

«Jebeu» Respublikalyq

Qoghamdyq Birlestigining

atqarushy diyrektory

«Abay-aqparat»

0 pikir