Sәrsenbi, 15 Mamyr 2024
Janalyqtar 2582 0 pikir 26 Mausym, 2009 saghat 07:43

Seysen ÁMIRBEKÚLY. Irandaghy býlikke kim mýddeli?

Býkil әlemning nazary Irangha audy. Onyng sebepteri joq emes. 12 mausymda Iranda preziydent saylauy ótti. Onda qazirgi preziydent Mahmud Ahmadiynejad 62,63 payyzben jeniske jetken edi. Al preziydenttik dodada onyng basty bәsekelesi bolghan elding búrynghy premier-ministri (qazir búl lauazym alynyp tastalghan) Mir-Hýseyn Musavy 33,75 dauysty iyelenip, kýirey jenildi. Alayda ol jәne onyng jaqtastary «dauys sanauda әdiletsizdik boldy» degen jeleumen 15 mausymnan beri el astanasy Tehranda ondaghan myng (key derekter milliongha juyq degendi keltiredi) adamdy sondaryna ertip, sheruletip jatyr. Resmy biylik «oppozisiyany kóshege alyp shyqqan syrtqy kýshter, sonyng ishinde Úlybritaniyamen AQSh» dep kinә taghuda. Oppozisiyanyng algha qoyghan maqsaty – dauysty qayta sanau nemese preziydenttik saylaudy ekinshi ret ótkizu. Búghan jeniske jetken jaq qarsy. Teke tiresting negizgi sebebi – osy.

Býkil әlemning nazary Irangha audy. Onyng sebepteri joq emes. 12 mausymda Iranda preziydent saylauy ótti. Onda qazirgi preziydent Mahmud Ahmadiynejad 62,63 payyzben jeniske jetken edi. Al preziydenttik dodada onyng basty bәsekelesi bolghan elding búrynghy premier-ministri (qazir búl lauazym alynyp tastalghan) Mir-Hýseyn Musavy 33,75 dauysty iyelenip, kýirey jenildi. Alayda ol jәne onyng jaqtastary «dauys sanauda әdiletsizdik boldy» degen jeleumen 15 mausymnan beri el astanasy Tehranda ondaghan myng (key derekter milliongha juyq degendi keltiredi) adamdy sondaryna ertip, sheruletip jatyr. Resmy biylik «oppozisiyany kóshege alyp shyqqan syrtqy kýshter, sonyng ishinde Úlybritaniyamen AQSh» dep kinә taghuda. Oppozisiyanyng algha qoyghan maqsaty – dauysty qayta sanau nemese preziydenttik saylaudy ekinshi ret ótkizu. Búghan jeniske jetken jaq qarsy. Teke tiresting negizgi sebebi – osy.
Songhy aptada Musaviy¬ding jaqtastary men tәrtip saqshylary arasynda bol¬ghan qaqtyghysta 20-gha juyq (oppozisiya 150-dey adam degendi keltiredi) adam qaza tauyp, jýzge juyghy jara¬langhan. 500-ge juyq adam temir torgha qamaldy. Biylik osylaysha elde tәrtip or¬natugha kóshti. Biylik, qajet bolsa «elde dýrbeleng tu¬ghyzyp, syrtqy kýshterding qoldauymen memleketting shanyraghyn shayqaltugha tyrysty» dep Musaviyding ózin tútqyndaugha dayar ekendigin bildirude. Álem parsy elindegi teke tiresting arty qan tóguge úlasyp, ushyghyp bara jatqanyn kórip, Irannyng resmy biy¬liginen «sóz bostandyghyn saqtauyn, demokratiyany auyz¬dyqtamauyn» súrau¬da. Biraq Tehran «Irannyng ishki jaghdayyna eshkimning aralasugha qúqy joq. Iran dúrys baghytta ilgerilep keledi» degen uәj aitady. Desek te, «jer-jahan Iran¬gha sonshalyqty nege nazar audaruda, preziydent¬tik saylau qay elde ótpey jatyr, kim jenilmey ja¬tyr deuge bolar edi? Biraq Irannyng jóni bólek ekeni, shyghar kýndey shyndyq. Óitkeni Iran әlemde mú¬nay óndirude OPEK-ten keyin ekinshi orynda túr. Álemdegi tabighy gazdyng – 16, múnaydyng – 10 payyz qory osy jerde. Sonday-aq qara altyndy eksportqa shygharatyn tórt iri elding biri. Ol azday Euraziyanyng eng bir úrymtal, qolayly jerine ornalasqan memle¬ket. Arab elderinin, sonyng ishinde parsy shyghanaghynda jatqan memleketterding múnayy tasymaldanatyn Ormuz búghazyna da (oqys¬tan soghys bastala qalsa parsylar búghazdy jauyp tastaugha tolyq mýmkindigi bar. Onda jarty әlem ja¬nar-jagharmaysyz qaldy dey beriniz) Iran baqylau jasaydy. AQSh pen onyng odaqtastarynyng qysymyna qaramastan, Iran – yadrolyq baghdarlamasyn da dúrys jolgha qoya bilgen el. Kóp úzamay atom bombasyna ie boluy mýmkin ekeni taghy shyndyq. Iran – osynday el. Sondyqtan býkil әlem Iranda bolyp jatqan oqiy¬ghany jiti baqylap otyr. Oppozisiya men biylik arasyn¬daghy tartysty sóz etpes bú¬ryn «Irannyng arghy-bergi tarihyn, júmyr jerde ala¬tyn orny qanday?» degenge toqtala keteyik.
Qyzylbastan Iran degen ataugha deyin
Iran әlemdegi eng ejelgi elderding birine jatady. Ta¬rihyn qazbalaytyn bolsaq, eki-ýsh myng jyldyqtyng ar jaghynan biraq shyghamyz. Ol ýshin aty shuly parsy impe¬riya¬syn eske alsaq ta jetki¬lik¬ti. 1935 jyly parsy mem¬le¬keti atyn ózgertip Iran dep ataldy. Al 1979 jyly Shah bas¬qarghan monarhiyalyq biy¬lik taqtan taydyrylyp, Islam tónkerisi boldy. Osy¬dan keyin memleket Iran Islam respublikasy degen ataugha ie boldy.
Halqynyng sany jaghynan әlemde 18-shi oryn¬dy iyele¬nedi, 71 208 000 adam (2007 jyl¬ghy sanaq negizinde).
Jer kólemi: 1648 000 sharshy shaqyrym (әlemde 17-shi oryngha iye).
Dini: Islam. 89 payyzy shiitter, 9 payyzy sýnitter.
Basqaru jýiesi: Joghar¬ghy basqarushy, yaghny ruhany kósem. Alghashqysy ayatolla Homeney edi. Ol memlekettin, jalpy, sayasatyn jýrgizushi әri bas qolbasshy bolyp ta¬bylady. Odan keyingi orynda – preziydent. Ol – Ata zan¬nyng kepili jәne atqarushy biylikting basy. Zang shygharu¬shy biylik bir palatadan tú¬rady. Mәjilisting 290 depu¬taty bar.
Iran qaruly kýshteri: Iran armiyasy eki bólimnen tú¬rady. Birinshisi – Qorgha¬nys ministrligi. Ekinshisi – Islam tónkerisin qorghaushy korpus (IYTQK). Búl korpus tikeley Jogharghy jetekshige (qazirgi uaqytta elding ruhany kósemi ayattola Ály Home¬neyge) baghynady. Jalpy, Iran armiyasy 800-900 myng jauyngerden túrady. Rezerv – 350 myng adam. Sonday-aq ITKK ayasynda Basidj әs¬kery úiymy bar. Onda ýnemi 90 myngha tayau eriktiler qyz¬met etedi.
Iranda әskery rezervting sany 12 million adam dep sanalady. Osy jaghynan al¬ghanda Iran AQSh, Qytay jәne Reseydi qosa esepte¬gende alda túr. Qorghanys budjeti – (2005 jylghy esep) 6,300 milliard dollar. Jal¬py, Irannyng әskery mým¬kindigi qúpiya saqtaluda. Degenmen songhy kezde yadro¬lyq baghdarlamagha baylanys¬ty Batyspen arada tuyn¬da¬ghan tartystan keyin Tehran jana qarularyn synaudy ýnemi ashyq kórsetude. Iran¬nyng Jer serigi kókte samghap jýr. Gharyshty iygergen mem¬leket. Ózgesin bylay qoy¬ghan¬da, «Shahab-3» ballistika¬lyq zymyrany bar. Onyng úshu qashyqtyghy – 2000-4000 shaqyrym. Irannyng әskery quaty kez kelgen agressiyagha tótep beredi.
Musavy jәne Ahmadiynejad
Apta basynda eldegi par¬lamentting qúqyq jónindegi komiytetining tóraghasy Ály Shahrohy «Musaviyding әre¬ke¬ti shenberden shyghyp ketti. Eldi býlikke shaqyru – IYs¬lam respublikasynyng últ¬tyq qauipsizdigine qater tón¬dirude» dep mәlimdedi. Demek, jappay sheru búdan by¬lay toqtamaytyn bolsa, Musaviy¬di tútqyngha alu jý¬zege asa¬tyny belgili. Sonday-aq biylik Islam tónkerisin qorghaushy korpus bólimderin iske qosty. Kýshtik qúry¬lym¬dar búdan bylay sheru¬shi¬lerdi ayausyz jazalaudy qol¬gha almaq. De¬genmen Ba¬tys Iran biyligining kýshke boy úrdyrghanyna na¬razy. Neghúrlym teke tiresting beybit sheshilgenin qalauda. Alayda sarapshylar saylau qorytyndysyn qayta qara¬ghanymen «ózgeretin eshtene joq» degendi aitady. Olar azyn-aulaq kemshilik bol¬ghany¬men, Ahmadiynejadtyng aiqyn basymdylyqpen jen¬genin algha tartady.
Sarapshylardyng taghy bir aityp otyrghan mәselesi, 1979 jyldan beri bolmaghan oqys oqighanyng oryn aluyna se¬bep¬shi bolyp otyrghandar el¬degi eki elitanyng – eks-pre¬ziydent Ákbar Hashemy Raf¬sanjany men elding býgingi ru¬hany kósemi ayatolla Home¬ney arasyndaghy teke tiresting kesiri kórinedi. Rafsanjany Musaviydi qoldap, ony preziy¬denttik taqqa otyrghyzyp, ózi Homeneyding biyligin tartyp almaqshy bolghan edi, alayda Homeney qazirgi preziydent Mahmúd Ahmadiynejadty qol¬day otyryp, olardyng jolyn kesti. Batys sarapshy¬la¬ry «elde oryn alghan tóten¬she jaghdaygha osy eki top kinәli» desedi. Mir-Hýseyn Musavy qanshalyqty refor¬ma¬tor bolghanymen, Iranda iri túlgha dep sanala bermeydi. Al Batysqa qyryn qarap, AQSh pen Izrailige doq kórsetip otyrghan preziydent Ahmadiynejadtyng túlghasy irandyqtar ýshin zor. Halyq batyry, últ qamqorshysyna ainalghan jan. Onyng biylikke kelisimen qolynan kelgenshe el ekonomikasyn jolgha qoya bilui, armiyanyng qorghanys bud¬jetin arttyryp, zama¬nauy qaru-jaraqpen jaraq¬tan¬¬dyruy, Irannyng geosaya¬sat¬taghy ornyn aishyqtap berui – ýlken enbek. Ony Iran júrty kórip otyr. Tipti ótken preziydenttik saylau kezinde «halyqqa múnaydan týsetin paydadan bólip be¬rem, zeynetaqyny kóbeytem» dep uәde berip, ony oidaghy¬day oryndauynyng ózi, el bas¬shysyna degen halyqtyng riy¬zashylyghyn, senimin oyatty.
Qazir Iranda zeynetker¬ler 600 dollar alady. Elding senimin aqtaghan úlgha júrt pre¬ziydenttik saylauda ong kózben qarady, dauys berdi. Al onyng janynda Musavy kim, tәiiri?!
.


Seysen ÁMIRBEKÚLY
«Ayqyn» gazeti 25 mausym 2009 jyl

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2032
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2469
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2048
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1591