Júma, 17 Mamyr 2024
Janalyqtar 2520 0 pikir 26 Mausym, 2009 saghat 07:31

Ayjan KÓShKENOVA. Halyqty qayta sanaymyz ba?

Biylghy jyly ótken 2-Últtyq sanaq nәtiyjeleri kýmәn tudyruda. Eger sanaq sapasyz shyqsa, ony sarapshylar qayta ótkizudi úsynady. Sonda 1 milliard tengeden astam el qarjysy sarp etilgen manyzdy memlekettik shara nәtiyjesiz bolghany ma?!

Sanaqtaghy san men sapa
«Eger әr esepshi әr bir ere¬sek adamnyng esigin qaghyp, bar¬lyq súraqtar boyynsha jauap aluy kerek bolsa, qan¬day sapa turaly aitugha bo¬la¬dy?» – deydi demograf Ma¬qash Tәtimov. Songhy sanaqqa deyin elde 15 millionnan as¬tam halyq túratyndyghy anyq¬talghan. Olay bolsa, bar-jo¬ghy 58 myng esepshining on shaq¬ty kýn ishinde eldegi onda¬ghan million azamattan 45 sú¬raq boyynsha tәptishtep jauap aluy qisynsyz kórine¬di.
Áriyne, osydan keyin esep¬shilerding túrghyndardyng aty-jónderin ghana jazyp alyp, manyzdy degen saualdardyng ózin eskerusiz qaldyruyna nemese keybir audan azamat¬tary¬nyng sanatqa mýldem qo¬sy¬lmay qaluyna tanyrqaugha bolmas. Búl faktiler jónin¬de «Ayqyn» gazeti sanaq nau¬qany kezinde birneshe maqala jariyalaghan («Sanaqqa kim salaq?» «Sanatta joqtardy kim sanaydy?» jәne t.b).

Biylghy jyly ótken 2-Últtyq sanaq nәtiyjeleri kýmәn tudyruda. Eger sanaq sapasyz shyqsa, ony sarapshylar qayta ótkizudi úsynady. Sonda 1 milliard tengeden astam el qarjysy sarp etilgen manyzdy memlekettik shara nәtiyjesiz bolghany ma?!

Sanaqtaghy san men sapa
«Eger әr esepshi әr bir ere¬sek adamnyng esigin qaghyp, bar¬lyq súraqtar boyynsha jauap aluy kerek bolsa, qan¬day sapa turaly aitugha bo¬la¬dy?» – deydi demograf Ma¬qash Tәtimov. Songhy sanaqqa deyin elde 15 millionnan as¬tam halyq túratyndyghy anyq¬talghan. Olay bolsa, bar-jo¬ghy 58 myng esepshining on shaq¬ty kýn ishinde eldegi onda¬ghan million azamattan 45 sú¬raq boyynsha tәptishtep jauap aluy qisynsyz kórine¬di.
Áriyne, osydan keyin esep¬shilerding túrghyndardyng aty-jónderin ghana jazyp alyp, manyzdy degen saualdardyng ózin eskerusiz qaldyruyna nemese keybir audan azamat¬tary¬nyng sanatqa mýldem qo¬sy¬lmay qaluyna tanyrqaugha bolmas. Búl faktiler jónin¬de «Ayqyn» gazeti sanaq nau¬qany kezinde birneshe maqala jariyalaghan («Sanaqqa kim salaq?» «Sanatta joqtardy kim sanaydy?» jәne t.b).
Anketadaghy saualdardyng sa¬ny ghana emes, mazmúny da ýl¬ken kýmәn tudyrypty. Tә¬ti¬mov súraqtardy әzirleude óres¬kel qateler ketkenin algha tar¬tady. «Mysaly, 15 myng ten¬ge nemese 1 myng dollar ai¬lyq alatynyn kim ashyq ai¬ta salady? Nemese júmysqa qa¬lay jetetindigi turaly sú¬raq tipti artyq... Eng bastysy – demografiyalyq kórsetkish¬ter, otbasy jaghdayy, bala tuu, últtyq til, qalghany – ekin¬shi kezektegi mәseleler», – deydi zertteushi.
Sanaqtyng nәtiyjelerine se¬nator Ghany Qasymov ta sen¬beydi. «Biz osy sanaqqa deyin ha¬lyq sany 15 mln 14 myng dep jýrgenbiz. Al búl sanaq 16 mln 400 myng ekenin kór¬set¬ti. Bәrimiz tan-tamasha bol¬dyq: aiyrmashylyq sonda miyl¬liongha jetken be?! Al qa¬zir men oghan senbeymin. Mým¬kin bizding sanymyz 19 mln shy¬ghar?!» – deydi Ghany Qasymov. Óit¬keni, ol saylaushy¬lary¬nan sanaq kezinde ýilerine esep¬shilerding kelmegendigi, sa¬naqqa alynbaghandyghy jayly aryz¬dy jii estigenin aitady. Bi¬raq onyng Ýkimet basshysy¬nyng aty¬na arnayy deputat¬tyq saual joldauyna mýl¬dem bas¬¬qa jayt týrtki bolyp¬ty.
Mausymnyng 2-kýni bud¬jet aqshasyn talan-tara¬jygha sal¬ghany ýshin Statistika agent¬tigining tórayym orynba¬sary Núrman Bayanov ústal¬ghan. Memleket qazynasynan sa¬naqqa bólingen qomaqty qar¬jynyng (1 mlrd 144 mln) tek 30 payyzy ghana (379 mln) ózi¬ning negizgi maqsatyna júm¬salsa, qalghany lauazym iye¬leri men jeke kәsiporyndar arasynda bóliske týsken.
«Eger sanaq josparlanghan qarjynyng ýshten bir bóligin ghana qamtysa, onda onyng nә¬tiy¬jeleri senimdi boluy mým¬kin emes. Aqshanyng barlyghyn iygermey, adamdardy tolyq qam¬tymay, júmysty ayaghyna deyin jetkizgen joqpyz», – dep nyq mәlimdedi deputat. Sondyqtan ol ózining Premier-ministr atyna joldaghan saualynda últtyq sanaqty qay¬tadan kýzde ótkizudi úsyn¬dy. Alayda ol әzirge ýki¬met¬ten óz saualyna jauap al¬map¬ty.
Sanaq-2 bola ma?
Qarjylyq olqylyqtardy sa¬naq nәtiyjelerimen bayla¬nys¬tyrugha bolmaydy dep esepteydi BÚÚ qorynyng (ngNFPA) túrghyn halyq pen damu mәseleleri jónindegi ýi¬lestirushisi Ghaziza Mol¬da¬qúlova. Onyng sózine qaraghan¬da, 2008 jyldyng 25 aqpany men 6 nauryz aralyghynda al¬dyn ala úiymdastyrylghan sy¬naq sanaq barysyn halyq¬ara¬lyq sarapshylar múqiyat sa¬raptaghan. Alayda olar ha¬lyq¬aralyq talaptargha qay¬shy keletindey óreskel qa¬te¬lik¬ter tappaghan. Osydan keyin ghana biyl sanaq ótkizilgen. Oghan qatysqan esepshilerding bәri arnayy jattyghudan ót¬ken. Sanaq boyynsha halyqty aq¬parattandyru júmysy da, ma¬mannyng pikirinshe, jaqsy jýr¬gizilgen. Al sanaqtaghy key¬bir kemshilikter kez kelgen el¬de bolatyndyghyn aitady Mol¬daqúlova.
Sanaqta birer payyz qate¬lik¬ting ketuin statistika sala¬synyng mamany Erbolat Mú¬sa¬bek te joqqa shygharmaydy. «Sanaqshylardyng júmysyna nem¬qúrayly qarau sal¬dary¬nan olqylyqtar boldy. Biraq sanaqtyng әdistemesimen ta¬nysyp shyqtym. Onda ja¬zylghandardyng bәri halyq¬ara¬lyq talaptargha say. Bәri dú¬rys ótkizildi», – deydi sarap¬shy. Ol qaytadan «dubli» sa¬naq jasaudy jón sana¬may¬dy. Óitkeni onyng oiynsha, «eng bastysy – osy jolghy sa¬naq qorytyndylaryn 1999 jyl¬ghy sanaq nәtiyjelerimen salystyrugha bolady».
Al sanaqtyng zansyzdyghy jó¬ninde tújyrym jasau ýshin ony tek naqty fakti¬ler¬men dәleldeu kerektigin tilge tiyek etedi halyqaralyq sarap¬shy Moldaqúlova. Ol ýshin arnayy komissiya qú¬ryp, respublika boyynsha bar¬lyq zansyzdyqtar anyq¬taluy tiyis. Osydan keyin ghana arnayy mamandar sanaqtyng qalay ótkendigi jayly qory¬tyn¬dy jasay alady. Biraq qo¬symsha tekseris ótkizgen jagh¬dayda taghy memleketting qy¬ru¬ar aqshasy ysyrap bola¬tyn¬dyghyna aitady sarapshy.
«Ras, sanaq – on jylda bir ret ótetin óte qymbat shara, úly nauqan. Ol sapaly boluy tiyis», – dep esepteydi Tәtimov. Son¬dyqtan ol sanaqty bir jyl¬dan keyin ýlken dayarlyq¬pen qayta jasaudy jón sa¬nay¬dy. «Búl miniy-sanaq bo¬la¬dy. Ony kelesi jyly 25 aq¬pany men 6 nauryz araly¬ghyn¬da ótkizgen dúrys. Óitkeni osy uaqyt aralyghynda ót¬ken¬di tekserip, qateler bolsa tý¬ze¬tip, zertteuge bolady», – dey¬di maman. Onyng pikirinshe, qaytara sanaq ótkizilse, ótken kemshilikterdi qaytalamay, kóp súraqtardy tizbeleuding qa¬jeti sha¬maly. «Eng basty sú¬raqtar¬dy qoyyp, tez-tez, әr adam¬dy esepke ala otyryp, shy¬nayy aqparat alugha qol jet¬kizuge tiyispiz» deydi Tәtimov.
Áytpese, ótken nauqanda «olar jappay sanaq jýr¬gizu¬ding ornyna 10 payyzdyq irik¬teu saualnamasyn ghana ót¬ki¬zip, ony «respublikalyq ha¬lyq sanaghy» dep ataghan», – dey¬di demograf ghalym. Biraq dәl osy 10 payyz, onyng oiyn¬sha, qazirgi Qazaqstannyng shy¬nayy tirshiligin mýldem búr¬ma¬lap jiberui kәdik.

 

 

Ayjan KÓShKENOVA
«Ayqyn» gazeti 25 mausym 2009 jyl

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2096
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2514
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2186
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1619