Senbi, 27 Sәuir 2024
Ángime 5196 4 pikir 3 Mausym, 2020 saghat 12:00

Bәitik (әngime)

Osh júmanyng tanynda úzyn boyly, núrly jýzdi, tolyqsha kelgen qara súr kelinshegi Núrqyzyrdyng bergen dәret suyn alyp, dalagha shyqty, adamdargha búl týnning songhy sýri ýrlenip, tang qaranghylyghy aynalany tútastay túmshalap túr... Yzghyryq ayaz әli de ysqyra yshqyna ýrleydi. Sol jaghyna ýsh ret týkirip ket pәleket, ket! dep ýige kire eki rәkaghat namaz oqyp, Rabbysyna jalbarynyp, tang qaranghysynda qoradaghy qos jiyrenge ýlken úly Sherdiyman ekeui minip, býlkek jelispen ishterinen «payghambarymyz Múhammed(s.a.u)» salauat aytyp, jolgha shyqty. Beysenbiden júmagha qaraghan týnde tahajýt oqu, tang namazynda meshitte bolu Oshtyng әkesinen on ýsh jasynan bergi ýirengen әdeti.

Ákesi Silәm elge kelgen qojalardan bilim alghan dindar taqua kisi bolghan. Qaharly qystyng sarshúnaq ayazynda, tozaqtyng ystyq jalynynan qoryqqan eludey jan tang namazynda bas qosty. Ór Altay halqynyng ór minezdi batyrlyghy osy taqualyghynan kelgen. «Allahu akbar» degen úzyn boyly, qatqyl ýndi Aqyt qajynyng ýlken úly Qalman moldanyng dauysy meshit ishin bir sәtke siltidey tyndyrdy. Fatiyhadan song Baqaranyng alghashqy jiyrma eki ayatyn әdemi qyraghatpen oqyp, Alldan qoryqqan hәlde sәjdege baryp, qayta tiriludi bir auyzdan rastap, ekinshi mәrte sәjdeden túra «Ámana rasulumen»  bitirip mandayyn jerge tósegen olar, ghayypqa senip býgingi kýndi bir Allagha tapsyryp, eki jaghyna sәlem berdi. Ishterinen ózine kerektini Rabbysynan súrady, Osh, Sherdiyman, Sýleymen, IYmanbay, Súlubay, Aqteke, Músa, Zәtelbaylar bir-birine dúgha jasady.  Týngi kórgen týsi esine týsken Osh bir Fatiyha, onbir Yqylas oqyp payghambarymyzgha baghyshtap bet siypady. 

Bәitik tauy, kókke qaray boy sozady. Qara búlt ýiirilip, túman shókti. Kenet tau qozghaldy, Oshqa jaqyndady. Ol endi anyq bayqady, ondaghy ýlken eki shoqynyng biri  týksiygen qalyng qabaqty, qap saqal qara Molqy shalgha aynaldy, ekinshisi dәu sary, keng iyqty Mashan shalgha aynalyp til qatty: «Biz de basqa taular siyaqty kýn kózin ansaymyz, búl sening perzenttik paryzyn» – dep sanq etti. Bala kezinen baurayynda oinap ósken Osh  taugha órmelep bara jatty. Ortan beline jaqyndady, ayaq astyndaghy jap-jasyl jaz tabiyghaty ilezde ózgerip, shópting beti qyraulana bastady. Qystyng suyq yzghary ónmeninen ótti. Tau basyndaghy әr qada tas bir-bir batyrlargha aynalyp, qol búlghap shaqyrdy. Kenetten taqymyna aq boz túlpar payda boldy, or qoyanday orghyp, tastan-tasqa tabanyn nyq basyp, órshelene órlep keledi. Osh quandy, oilamaghan jerden etektegi qalyng qaraghay  adamgha aynalyp, búghan ot oqty qarsha boratty. Aq boz túlpardy taqymdap, ot oqtyng arasynda oiqastap keledi. Tau tóbesi kóz aldynda kórinip túrsa da jol úzara berdi. Taudyng eki jaghyndaghy samyrsyndar da soldatqa aynalyp, jau tobyn toltyrdy. Aqyry tau tóbesine jetti, onda qar jauyp, túman shógip túr. Artynsha janaghy batyrdyng birneshe bóligi taudyng arghy betine qúldap  ketti, ózi shyng basyndaghy búltqa enip bara jatty.

***

Bura jaraghan qantar tusa da, beyne bir sәuirdey kýn Altay tauynyng dostyq shoqysynan asyp, aq kólge úzaq qarap bótenshe meyirlene altyn núryn tógip túr. Kәpirler kýnimiz onynan tudy dep ishtey yrymdap shoqyndy. Kerim bastaghan qúiyrshyq ýkimet mansaptylary kiyim yshkabyndaghy púttaryna  tabynyp, ishterine kóp qastyq býgip, Kóktoghaydan shyqty.

Júma namazy, Kýrtining qalyng eli ózin joqtan bar jasaghan Rabbysyn zikir etip sәjdede jatqanda, jaular meshitti qorshap, ghúlama ústaz Aqyt qajyny tútqyngha aldy. Azuly ýkimet ýsh jylda ýsh jýz jiyrma el serkesin tútqyndasa da sabyrlyq tanytqan Kóktoghay júrtyna búl soqqy asa auyr tiydi. Olar «Aqytpen birge din ketti» dep kýnirendi. Júrt ishin gu-gulegen әngime kezdi. Óshpendilik ruhy kókke sharpydy, din Islam ýshin dep atqa qonugha ishtey bekindi. Kýni boyy basqasha maujyrap túrghan ot shar ekintide Ýlingirding týbinen birdene izdegendey ýnile qadaldy. Kól ilezde qyzyl sugha aynaldy. Jeti jolaq qyzghylt sәule jerge sindi, aspandaghy qara búlttar qyzyl týske boyaldy. Óksigen otshar óz úyasyna sinip joq boldy. Tabiyghatty aldyn ala biletin boljamshylar janyldy. Týn basqasha týnerdi. Búrqasyndap, aq týtek boran arly-berli shapqylady. Taltandap jýrgen ýkimetting Kerim bastaghan jeti adamy Aqyt qajyny ústap berip, ózderinshe pandanyp, ayaqtaryn ayqastyryp tórde sholjiyp Qaljabaydyng ýiinde jatqan jerinen sau etip kirgen Yryshan, Sherdiymandar olardyn  altauynyng janyn jahannamgha jiberip. Jetinshisi Kerimdi Aqyttyng ýiine aydap aparyp, әkesining kegin alugha Qalman moldanyng aldyna saldy. Ol qolyn qangha malmay bas tartty, artynsha batyrlar onyng da kózin joydy. 

***

Eki adam bas qossang birindi basshy saylandar, bolmasa senderge shaytan basshy bolady degendi jaqsy biletin olar, birauyzdan  shymyr da kesek bitimdi, qalyng qabaqty, týkti de sústy, tereng oilanyp tez kesim aytatyn, ótken san ayqasta sayyp qyrandyghymen kózge týsken Oshty bir auyzdan han saylady. Monghol hany Shoybolsan osy han saylauda ózinen-ózi qorqyp, eki tizesi dirildep otyrdy. Aq kiyizding ýstinde  kele jatqan Osh songhy nýktege jetpesten, merzimnen búryn sekirip ketti. Qap, beker sekirdi-au desti jiylghan júrt. Súlubay, Sýleymen, Núrghoja, Keles, Kәmel, Qapas, Zaryqqan, Quanyshbay syndy segiz batyr senimdi komissar bolyp taghayyndaldy. Músylman qazaq últtyq memleketin qúrugha bekindi. Kóktoghay, Shingil eline sauyn aytyp, jaugha qarsy kýsh toptaugha kisi shaptyrdy. Masghút, Qapsәmet moldalar qatyn-balany qorghap jýrip ólsen, shahit bolasyn, al óz basyndy alyp qashyp jýrip ólsen, qatyn bolasyng dep pәtua berdi. O, bastan shahittikti tandaghan búlar ólsek shahiyt, tiri bolsaq – qazymyz dep janazalaryn oqytyp, kebinderine «Bismillahy rahmany rahiym» dep jazyp, moyyndaryna baylasty. Alla yrzalyghy ýshin songhy demimiz qalghansha soghysamyz, dep barlyghy «Jәnibektep» úrandaghanda Kýrti jeri kýnirendi. 

Osh bastaghan bahadýr batyrlar ólispey-berispey sansyz súrapal soghystar saldy. Ot oqtyng qarsha borap túrghan shaghynda «ayatýl kýrsi» oqyp, soghysqa kirdi. Osh asqan ailasymen jaudyng betin toytardy, at artyna bóktergen shapanynyng sau jeri qalmay maqtasy  aqtarylsada, Oshqa oq tiymedi. (On bir jyldyq soghysta bir ret jenil jaralandy). Oshtyng dosy Sýleymen qayda jýrse sol jerge túman shógetin. Jaudy sanap atatyn súrmergen Músa men kózsiz batyr Súlubay talay qorshauda qalghanda ajalgha tike jýrip shep búzdy. Olar dәretsiz jer baspady, eshqashan namazyn qaza qylmasatan at ýstinde Jaratqangha jalyndy. Kýnәlarynyng keshiriluin bir Alladan tiledi. Sәrsenbi, beyseni kýnderi týnde shahittermen ata-babalaryna hatym týsirudi úmytpady. Nebir kiyeli shayqastargha Altaydyng tauy men tasy, suy men qúmy kuә boldy. Bauyryna basyp pana boldy. Soghysyp jýrip jyl sayyn qúrban shalyp, jan-tәnimen  tәuelsiz qazaq elin  Alladan súrady. Oshtyng ayaghy ýzengide, mandayy qamshy sabynda kóz shyrymyn aldy. Gomindan, Monghol men bir mezgilde soghysty. Shoybolsannyng qolymen ot kósegen Staliyn, partiyzandyq soghys ónerine erekshe jetilgen Oshty jene almaytynyn bilgen son, basqasha aylagha kóshti. Orys jiberse Oshtyng kónbeytinin eskerip, kiyiz tuyrlyqty Monghol hanyn elshi etip jiberdi. Monghol úshaghy degizip, Gomindandy bombalap Oshtyng jeniske jetuin tezdetti. «Aq ýy uaqytsha ýkimetin» qúryp, Oshty quyrshaq patsha etip saylap, Sarysýmbege erekshe qoshametpen kóshirip әkeldi. Orys arnauly tәrbiyelengen mamandaryn jiberip, Osh kóterilisining jenisin op-onay iyemdendi. 

Jýrek kózi ashyq Osh tas orda ishinde bir kýn de jatpady, tas qamal ýide qamalyp úiyqtasang ne bilesin, qapiyada qalmaysyng ba? degen ol Kýrtiden әkelgen kiyiz ýiinde qystady. Múnda tyshqannyng sybdryn sezdi, onda alty ay túrghan Osh bar shyndyqty kózimen kórip, sәuir shygha shen-shekpenin tastap Kýrtige kóship ketti. Bara sala týtinsiz әri tez janatyn, tipten, qattylyghynan oq retinde paydalanatyn úshqat aghashyn jaz boyy jiynady, bar jaghdaydan habardar Stalin jaylau ýstinde ózining qazaq genaralyn Osh auylyna jiberip, ýsh aymaq armiyasyna qaharman ataghyn berip arbady. Keudesine bes júldyz altyn medali taqty. Az-kem qaraghan batyr, men alty jyl soghysyp jýrgende, tek alty júldyzdyng birin ghana azaytqan ekenmin, búnday temir-tersekti tek qatyndar ghana taghady dep, qymyz sapyryp otyrghan orta boyly tompaq toqaly Bayannyng aldyna laqtyryp jiberdi. Qúrghaq ataqqa busanyp jýrgen shendiler tóbesinen jay týskendey, sýmireyip kelgen izimen tez keri qaytty.

***

Kýzding suyq jeli jer betindegi soqyr túmandy tyraghaylata quady.  Túman oipangha shókti. Osh tahyrat alyp otyr, dymqyl da suyq aua Oshtyng qoynyna onay endi, óne boyy dir etip ornynan túrdy. 

Semiz qoylardy «halqynyz zeketke berdi» dep tórt jigit aydap keldi.

 – Ózdering tandap aldynar ma, әlde ózderi berdi me dep Osh әkelgenderge barlay qarady. Múryndarynan mingirlegen olargha: «Azanmen qayta aydap aparyp beriner iyesine» dep qatal әmir berdi. Osy is el arsynda anyz bolyp jýrse de Altay aumaghyndaghy sol kezdegi bar qylmys Osh batyrlarynyng basyna jazyla berdi. Jalghan Qapas, Súlubaylar payda bolyp halyqty tonady. Osylay qoldan jasap, Oshty halyqtan alystatty. 

Shyghystýkistan ýkimetin Stalin qara qytaygha qarsy qoyyp, barlyq bazasyn ózi jabdyqtady. Adam kýshi, qaru taghy basqanyng bәri de Sovet odaghynan aparyp, Shinjiyandaghy Qashqar, Hotan, Ýrmji, Qúlja, Shaueshek, Altay qatarly ýlken qalalarda konsulidyqtar qúryp, mektep, auruhanlar soghyp, býkil Shinjiyandy ózderining bir oblysy siyaqty ústap otyrdy. 1945 jyly ekinshi dýnie jýzilik soghys bitkende Yalta kelisimi bolyp, Jiyang Kayshy Mongholiya men Shinjiyang mәselesin ortagha qoydy. Stalin Mongholdyng 1924 jyldan bergi egemendigin moyyndasan, mýmkin, Shinjiyandy ózine qaytaramyz dep jymidy. Desede, Stalin Shinjiyandy kimge qaltyrady, qatty oilandy...qyrsyqtau, óz aitary bar, Amerikanyng itarshysy Jiyang Kayshyge qaraghanda Mau Zyndy qoldau óte tiyimdi, syzyghymen jýretin qyzyl qytay ózining otar elindey boldy, onyng ýstine sosialstik lager jarty millrd qytaymen tolghady dep kýbirledi múrtty jigit aghasy. 

Shyghystýrkistannyng barlyq bazasyn, ýsh aimaq armiyasy beybit týrde taratu ýshin qyzyl qytaymen súmdyq zalym oilargha taban tirep, Ahmetjan Qasymy bastaghan Shyghystýrkistan kósemderin opat etti. Stalinnyng sayqal sayasattyn bilmegen óz eli oghan qarsy shyqty. Osh halqyn týsinbey qiynaldy. Jaulargha soysa soyys, minse kólik, qonsa qonys boldy. Tau-tasyndaghy ata-baba baylyghyn tonatty. Ózin týsinbegen eldi ayaghan Osh qarsy oq atqysy kelmey, elin bastap, Qúmylgha qyryq myng jan tughan Altayyn tastap ýdire kóshti. Amalsyz Osh óz qatyn-balasyn tiridey óltirgen Gomindandy odaqqa tartty, búl olargha mayday jaqty, oq-dәrimen qamdady. Oshtyng qolymen ata jauyn jenudi oilady. Qys týse Osh  qytay, orys qyzyldaryna qarsy soghys bastady. Oshty jensen, Jiyang Jiyesheni jengenin, tútas qytay jeri seniki dep kýsh berdi Stalin Maugha. 

Osh, Núrghoja batyrlar jaudyng tónip kele jatqanyn kórip, tóbege shyqty. Eriksiz óz qazaghyna túnghysh ret oq atty, olargha oq atqanyna qatty ókindi. “Jana tughan búzau arystannan qoryqpaydy” tәsilin qoldanghan qytaylar kileng student jas balalardy qarsy salypty, tiri qalghandaryn qorshap alghan Oshtar “sharhi” dep at qoyyp ózderine balaghyp baghyp aldy. Jaularynyng amaly tausylyp, bitimge kelu turaly san mәrte aspannan qaghaz jaudyryp aldamaqshy boldy.    

Tәkiman, Elishan, Súltan Shәrip, Oraltaylardan kelgen shetel asu úsynysyna, elin, jerin tastap ketpeytinin aytyp, basyn bәigege tikti.  Ol týielerine et jegizip, qúmdy shól, qúmayyt dalany erkin kezdi. Aydyng ótine «Yasyn shariyf» oqyp, ony dәri retinde paydalanyp jaralardy emdedi, qoly qalt etse, qajet namazy, dúha namazy, auabiin namazdaryn oqyp, Jaratqannan óz qazaghymen soghysugha mәjbýr etpeudi tiledi eluden asqan Oshtyng qarasúr jýzi núrlandy.

 – Ákeng qartaydy, endigi el jýgi senderde, – dep qysqa dýnk etti tanghy shayda Sherdiyman men Nәbiyge. 

Oshtyng býginde batyrlary siyregen. Oshtyng jan dosy Sýleymen qaytys bolarynan bir kýn búryn shahit bolaryn aityp, Oshty tyndandar degen jalghyz auyz ósiyet qaldyrdy. Shahit bolghandarynan basqasy, qartaydy, keybiri shetel asty. 

***

 Aqpannyng ayazy kiyiz ýidegi jyludy quyp әlek, Hayzynyng ysqyrghan borany tuyrlyqty júlqylay, uyqtardy syqyrlatyp, keregelerdi qaqyrata jazdap doldanady, týnilik jelpildep bir toqtamaydy. Bastyrghy arqannyng myqtylyghy shanaraqty esh jibermedi. Týnimen soqqan jelden әbden mezi bolghan Osh jaman týs kórdi. Tang ata myzghaghan ol namazgha endi túra bergende, qalyn  sherik dәl tóbesinen týsiredi. Songhy jyldary eki túlpardy kezek-kezek beldeuden bosatpaytyn batyr bayaghy týsinde kórgen aqboz túlparymen kóz ilestirmey qorshaudy búzyp, Hayzy bastauyna qaray  qashty.

Bólek otaudaghy Sherdiyman әielin tang namazynan búryn oyatyp, ot jaghudy búiyrdy, júlqylaghan jel otty óshirip, kýldi kókke shashyp, qalghanyn kózine qúidy.

 – Adyram qalghyr súm tirlik, –  dep nalydy әiel doldanyp.

 – Auzyndy jap qatyn, osy kýnine tәube de, osyghan әli zar bolasyn, – degeni sol,  ýy syrty úlar-shu, «Os, Os» degen qytaysha dybystargha toldy. Ákesining aq túlparynyng beldeude joq ekenin bayqady. “Saqta Qúday, saqta, әkemdi” dep, qatarlas qostaghy inisi Nәbiydi tez ertken Sherdiyman qatyn-balasyn tastap, keshe soyghan qoydyng eki terisin ýsterine  jamylyp, qalyng qoydyng arasyna sýngip, qoydy aydap alysqa úzady. Tau etegine jaqynday qoylardy tastap, jyljy bergende «jýi, jýi»dep qytaysha quyndar degen búiryqtyng ózderine qarata aytylghanyn bilgen Sherdiyman inisine arqasyn berip mauzerin jenine tygha ústap, «bizdi tiri ústaghysy keledi, atpaydy, jaqyndaghansha qozghalma, kelgende mauzerdi barynsha saqyldatayyq» dep sybyrlady. Bastarynan asyra oq atyp, qalyng sherik tasyrlatyp shauyp keldi. Dóngelektene qorshay bergenshe bolghan joq, attary oinap shygha keldi, bos attargha qarghyp mingen qos batyr taugha jasyrynyp ýlgerdi.

Oshty  jaulary tyqsyrta qudy, kenet, aqboz túlpar múzda jyghyldy, mauzeri atylmay shaynasty. Piymasynyng qonyshynan pyshaghyn alyp ayqasty, qúmyrsqaday qaptaghan sherikter aqyry baylap, batyrdy týie ýstine salyp esigining aldyna әkeldi. Ákesining ayaghyna jabysyp jylaghan  qyzy Pansiylagha, “Búlar meni myqtylyghymen ústaghan joq, biz elge qarsy oq attyq, kýnәgha battyq... men taugha emes jazyqqa qashtym, oq atylmady, túlpar qúlady, búl Allanyng qalauy. Meni sonymnan quyp sharshamandar. Jau aldynda kóz jasyndy kórsetpe, qayta ertendi oila, eldi jiyp qamdanyndar” – dep búiryq berdi. Ýrimshide basyna noqta salyp, bir jeti kóshe aralatty, ýsh imperiyany tanghaldyrghan, olardy ózine qaryz etken anyz keyipkerdi kóruge múhittyng arghy jaghasynan tilshiler kelip, syrtynan tamsana suretke týsirdi. Tilshilerding kózine Osh arystan bolyp kórindi. 

Úighyr Jolbarystan kóp altyn-kýmis tәrkilegen ozbyr ýkimetting Oshqa birinshi qoyghan súraghy. 

– Altyn-kýmising qayda? –

– Qazyna jiynaytyn qatyn deysing be? – dep dýnk etti Osh.

 – Qylmysyndy moyynda, rayynnan qaytyp, bizge baghynsan, Altay aymaghyna uәly etemiz, – dep eki iyghyn qúnjyng etkizdi tergeushi.

 – Sender siyaqty kәpirding sidigi emespin. Men, әu bastan shahittyq joldy tandagham, tez atyndar kóshede sýirelemey dep yzbarlana toqtady. 

Batyrdyng songhy tilegi oryndalyp, qalyng sherikting myltyghynyng astynda, eki rәkaghat namaz oqyp, shahadat kәliyma aytty, onyng ruhy ot oqpen birge Bәitik tauynyng ýstinde búltqa sinip ketti...

Núrhalyq Abdyraqan

Abai.kz

4 pikir