«Qazaqstan tarihshylar qauymdastyghynyn» preziydenti, tarihshy, professor Mәmbet Qúljabayúly bastalghan internet-konferensiyanyng songhy saualdaryna jauap qatyp, konferensiyany ayaqtap otyr.

Mәmbet Qoygeldiyev myrza qyzmettik saparda bolghandyqtan, jauaptarynyng sәl keshigip jaryq kóruine baylanysty oqyrmandardan keshirim súraymyz.

«Abay-aqparat»

«Qazaqstan tarihshylar qauymdastyghynyn» preziydenti, tarihshy, professor Mәmbet Qúljabayúly bastalghan internet-konferensiyanyng songhy saualdaryna jauap qatyp, konferensiyany ayaqtap otyr.

Mәmbet Qoygeldiyev myrza qyzmettik saparda bolghandyqtan, jauaptarynyng sәl keshigip jaryq kóruine baylanysty oqyrmandardan keshirim súraymyz.

«Abay-aqparat»

«Qazaqtyng ózin qor, orysty zor sanau psihologiyasy» jóninde. Otarlyq kezenning sanada qalghan qaldyqtary. Óz tәjiriybemnen aitsam, orys mektebin bitirgen, orys tildi mamandardyng artyqshylyqtaryn bayqamappyn. Al tildi mengeru, yaghny aqparat, mәlimet alugha bolatyn tilderdi iygeru adamgha artyqshylyq beretini ras. Tarih ghylymyna baylanysty aitsaq, mynaday jaghday bayqalady. Qazaq tilin tereng mengermey azattyq qozghalysy tarihyna qatysty zertteu enbegin jazu óte qiyn. Jazugha bolatyn shyghar, biraq ol jýrekke jetetin nanymdy dýnie bolyp shyqpaydy. Til - últtyng jany. Mәselen, Maghjannyng shygharmalaryn tereng týsinbey, qalaysha Alash qozghalysy jóninde enbek jazugha bolady? Maghan búl mýmkin emestey kórinedi. Alash qozghalysy tarihyna qalam tartyp jýrgen orys tildi әriptesterim bar. Olardyng enbekterin oqyghanda bir nәrsening jetinkiremey túrghanyn bayqaymyn. Sol siyaqty Alash qozghalysy tarihyna qatysty basqa tilderde jaryq kórgen enbekterdi bilu, sizding jazghan júmysynyzdyng bay, tartymdy, terenirek bolyp shygharyna septigi tiyeri haq.

Alash tarihy men әdebiyetin zertteu isinde jýrgen Túrsyn Júrtbay men Dihan Qamzabekúlynyng enbekterin ýlken qyzyghushylyqpen oqimyn. Olar mәselege jazushylyq nemese әdebiyettanu ghylymy túrghysynan kelgenimen, kóp jaghdayda men aitpaghan mәselelerdi aityp, men kórmegen nәrselerdi bayqap, kórip jatady. Búl ghylymdy bayyta týsetin jaghday. Atalghan azamattar alashtanu salasynda bilek týrip, nәtiyjeli enbek jasap jýrgen ghalymdar. Alashtanu bәrimizge jetetin taqyryp.

«Qazaq tilin it siyaqty týsinetin úrpaqqa» baylanysty. Inshalla, balalarymnyng ýsheui de qazaq mektebinde bilim alghan. Nemeremiz de qazaq mektebin de oqyp jýr. Aghylshyn tilin mengerude. Orys tilinde jaqsy sóileydi. Bayqauymsha, ana tilin syilaytyn, ana tilin qúrmetteu ziyalylyqtyng eng basty kórinisi dep biletin buyn qalyptasyp keledi. Balalaryma әdeby ana tilinde sóileu kisilikting belgisi ekendigin ylghy da aityp otyramyn. Olarda búl ústanymdy qabyldaghan siyaqty.

Osy rette mynaday pikir bildirsem deymin. Biz qazir ósu jolynda túrghan memlekettik últpyz. Sondyqtan ana tilin syilaytyn әrbir azamatqa ishki senimdilik, kýndelikti jýris-túrysta ana tiline, últtyq mәdeniyetke sýiengen biyik parasat qalyptastyru qamynda bolghanymyz qajet-aq, jarasady. Osynday senimdilikti úl-qyzdarymyzdyng boyyna sinireyik. Olar ana tilining kýsh-quatyna senetin, ony әdeby til retinde mengergen úrpaq bolyp óssin. Abaydy, Mahambetti, Maghjandy, Múqaghalidy ýlken lәzzatpen jatqa aitatyn azamattar bolyp óssin. Býgingi bizding negizgi mindetterimizding biri - osy bolsa kerek. Basqasha aitqanda, kezinde jenilis tapqan, daghdarysqa úshyraghan últtyq mәdeniyetimiz ben qúndylyqtarymyzgha jana serpin beru qamynda bolayyq. Eger biz osy mindetti tiyesili dәrejede orynday alsaq, onda ólmeymiz, ósken elderding qatarynda bolamyz. Osy rette qolymyzgha tiygen memlekettigimizdi dúrys paydalana bileyik. Memlekettik tәuelsizdigin iygere almaghan, ony der kezinde paydalana almaghan halyqtyng taghdyryn qúshpayyq.

«Alashordalyqtardy aiyptau isine qatysty materialdardy jaryqqa shygharu» jóninde. Bir-eki shәkirtterimmen birlikte osy isting sonynda jýrmin. Nәtiyje shyghyp qalar degen ýmittemin.

«Maghjan aqynnyng ómirining songhy jyldary» jóninde. Maghan tanys qújattar boyynsha Maghjan aqyn 1938 jyly,11 aqpanda ishki ister Halkomy Komissiyasynyng sheshimimeng atu jazasyna kesilgen. Kesimning oryndalghany jóninde anyqtama da tirkelgen. Basqa versiyagha jol beru ýshin naqty dәlelder qajet. Onday dәlelder әzirge bayqalmaydy.

«Ghylymy tariyhqa negizdelgen tanymdyq telehabar jasau» jóninde. Pikiriniz jaqsy eken. Onday baghdarlama qajet-aq. Ókinishke oray, múnday jauapty isti bastap, jýrgizuge tura qazir uaqytym joq. Bastaghan isti ayaqtau kerek.

Kóshpelilik jóninde. Qazaq dalasynday tabighy ortagha beyimdelgen, siz ben biz biletin kóshpeli ómir endi qaytyp oralmaydy. Ár nәrsening óz uaqyty bar, әr nәrse óz uaqytynda qasterli. Mal sharuashylyghynyng býgingi zaman men jaghdaygha layyq beyimdelgen týrin damytu - búl basqa mәsele.

Din turaly zangha baylanysty. Múnday zannyng negizinde halyqtyng dәstýrli diny senimderine degen qúrmetting jatqany dúrys. Ol halyqqa degen qúrmetting kórinisi. Bizding elde músylmandyq paryzdy óteuge qajet alghysharttardy qalyptastyrugha bolady. Al tura qazirgi sayasy jaghdaydan habarym shamaly.

Qúl-Kerim Elemes bauyrym! Ózinning biyazy qalpyndy, aqyndyq talantyndy joghary baghalaytyn bauyrlarynnyng birimin. Al sizding atsalysunyzben jaryq kórgen Óteyboydaq Tileuqabylúlynyng «Shipagerlik bayany» (Almaty, «Jalyn», 1996, 464 b.) arnayy ghylymy taldaugha múqtaj enbek. Tariyh, filologiyalyq jәne dәrigerlik túrghydan zertteuge alynsa qúba-qúp bolar edi. Mýmkin pәnaralyq túrghydan osy múrany taldaugha arnalghan konferensiya nemese dóngelek ýstel ótkizu qajet shyghar? Qalay bolghanda da ony «jabuly qazan» kýiinde qaldyrugha bolmaydy.

Jeltoqsan-86 oqigha ma, ereuil me, kóterilis pe? 86-nyng jeltoqsan qazaq tarihyndaghy últ-azattyq kóterilisterining jalghasy, kenestik kezendegi kórinisi. Ol jóninde men 11 synypqa arnalghan «Qazaqstan tarihy» oqulyghynda jazdym. (Qaranyz: «Qazaqstan tarihy» 2011 jyly «Mektep» baspasynan shyqqan, 65-70 better) Oqulyqtyng 67 betinde Q.Rysqúlbekovtyng sureti ómirbayanymen berilgen.

Sol siyaqty «Oral-91 qyrkýiek oqighasy» da bolashaqta Qazaqstan tarihynan óz ornyn alatyndyghyna senemin.

Eng sonynda aitarym, pikir alysu barysynda oqyrmandar tarapynan qoyylghan keybir saualdargha jauap bere almadym. Qoyylghan barlyq saualdargha jauap beru ýshin kóp uaqyt qajet. Júmys basty pendemiz ghoy! Kompiuterlik tekste týrli sebepterge baylanysty gramatikalyq qatelikter ketip jatty. Ol ýshin keshirim ótinemin.

Ózderinizge zor qúrmetpen Mәmbet Qoygeldi.

"Abay-aqparat"