Beysenbi, 2 Mamyr 2024
Aqmyltyq 4821 4 pikir 27 Sәuir, 2020 saghat 12:49

Jer óspeydi, tarylady

Qytaydyng tarihy jazbalarynda Resey patshalyghy «Sharrossiya» atalghan eken. Bir kezdegi Sharrosiyanyng әskery qimyldary turaly qytay jylnamashylary tasqa tanbalaghan sózderinde: «Sharrossiya elimizding Balqash kólining shyghysyna kóptegen әskery bekinister túrghyzyp, olardy tas joldarmen tútastyrdy. 1854 jyly Semipalatinskden Qúrban Almatygha  deyin sozylatyn jana Sibiriya qamal liniyasyn salyp, Balqash kólining ontýstigindegi úlan-baytaq territoriyasyn basyp aldy. Ekinshi apiyn soghysy túsynda, Sharrossiya Qúrban Almatyny tirek ete otyryp, shapqynshylyghyn kýsheytip, elimizding Ystyqkól manayyndaghy jәne Shu ózeni alabyndaghy barlyq jerlerin derlik zorlyqpen ózine qaratty…» dep jazatyn kórinedi.

Osyndaghy Balqash, Shu, Ystyqkól – qazaq pen qyrghyz jerindegi ózender men kólder. «Qúrban Almaty» degenderi – Almaty qalasy. Áytse de atalghan kólder men ózenderdi jәne sol manaydaghy jerlerdi qytay tarihshylary býgingi úrpaghyna Tang dәuirinde, yaghny osydan 1300 jyl búryn syzghan kartalary boyynsha, «hanzu halqy jaylaghan eldi mekender» dep, týsindiruden tanbay keledi.

Eger tariyhqa terendep barar bolsaq, Qytay patshalarynyng Móde qaghangha, qaghannyng balasyna, nemeresine jazghan hattaryna jýginuge tura keledi. Sol ýshbu hattarda qytay biyleushileri mayysyp otyryp:  «Úly qorghannyn» ishi maghan qarasty, syrtyndaghy sadaq asynghan halyqtar sening qol astyndaghy júrt. Eki úly memleket beybit ómir sýreyik» dep saugha súraydy.

Tarihshy, әdebiyetshi Álimghazy aqsaqal birde maghan «Qytay qorghany» soghylar aldyndaghy myng jyldyqty eseptesek, Soltýstik Qytay, Gansudan ary qaray Shan shi, Hy nan, Hy bey, Dung bey dep jýrgenderi týkilerdin, mәnjurlardyng jeri» degendi aityp berip edi.

Kórdiniz be, tariyh-qariyany sóiletip qoyyp, jer jaghdayyna kóshsek, biz býgingi jýngolyqtardy jýnjitip jiberuimiz mýmkin. Sondyqtan qazaq óz jerine, qytay óz jerine ie bolyp, tynysh qana otyrghany dúrys. Áytse de óz basym qazaq tarihshylarynyng býgingi Qazaqstan jerining auqymymen shektelip qalmay,  ghúndar men kók týrikter dәuirindegi, olardan keyingi kezenderde ata-babamyz qonystanghan ólkelerding ótkeni turaly ýnemi izdenip, zerttep, zerdelep jýrgenin qalar edim. Óitkeni jerge qatysty shetin mәsele qay uaqytta bolmasyn shiryghyp shygha kelui yqtimal. Alayda biz QHR-men, RF-men, Ózbekstanmen, Qyrghyzstanmen arada bekigen shekaragha shýkirlik etuimiz kerek. Búny aityp otyrghan sebebemiz, basqany qoyyp, Batys elderining ishinde sheshimin tappaghan 19 dauly aimaq bar eken. Álgindey dauly aimaqtardyng sany Tayau Shyghysta – 12, Latyn Amerikasynda – 8. Búl – amerikandyq zertteushi Deniyel Paypstyng deregi. Al Resey Federasiyasynyng shekaralyq sheginde jәne bizden basqa kórshilerimen arasynda «ala baghana» tartylyp anyqtalmaghan jerler әli kýnge sheshimin tappay keledi.

Sharrosiya (patshalyq Resey) men Sin ókimetining arasyndaghy 1860 jylghy Pekiyn, 1864 jylghy Shәueshek, 1881 jylghy Peterburg kelisimderi boyynsha týzilgen shekaralyq kelisim-sharttardyng aqyrynda qazaq ózining shyghysyndaghy ýlken aimaqtan airylyp qaldy, biraq, qazirgi aumaghynyng súlbasy qalyptasty. Osy aumaqqa qol jetkizuding ózi 1990 jyldary onaygha týsken joq. Sol kezde ghoy әlgi, Sәbetqazy Aqatay aqsaqaldyn: «Nazarbaevtyng bir isi bar qolynda ólgim keledi, bir isi bar jolynda ólgim keledi», – dep jýrgeni. Jolynda ólmesekte, preziydenttik tarihy missiyasy dep ataugha layyq Nazarbaevtyng ýlken enbegi – Qazaqstan Respublikasynyng shekarasyn belgileuge bel sheshpey kirskeni.

Qytay siyaqty Resey tarihshylary da әredik qazaq jerine kóz alartyp qoyady. «Qazaqta bes oblysymyz qalyp ketti» dep enireytin elbúzarlar olarda da jetip artylady. Bizding de «orys alyp qoydy» dep, daulasugha túrarlyq jerlerimiz jetedi.

Jer óspeydi, tarylady. Halyq sanynyng ýdemelep ósui, ónerkәsip pen auylsharushylyghy salalarynyng órkendeui, isher as pen jeytin tamaqqa súranystyng artuy qasiyetti jerdi taryltpay túrmaydy. Osy rette әlemde territoriyalyq kólemi jaghynan toghyzynshy oryn alatyn alyp ta baytaq jerimizde bizding taryqpay ómir sýruge mýmkindigimiz bar shyghar dep oilaymyn. Búny nege oilap otyr deysiz ghoy paqyrynyz. Mynau beti jaman indetten song dýniyejýzi ekonomikasynda kezekti daghdarys, sodan keyin sapalanu ýderisi bastalady degen boljamdar bar. Biz ýshin sol sapalanu ýderisine jetu mýmkindigi úly dalamyzdyng keng baytaq qúshaghynda jatyr emes pe?..

Dәuren Quat

Abai.kz

4 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 336
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 170
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 175
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 176