Keshe «Qazaqstan» Últtyq arnasynda úzaq uaqyt jyr bolghan «Kompozitor» filimi qoyyldy. «Jyr bolghan» dep beker aityp otyrghan joqpyz. «Qazaqstan men Qytay birlesip filim týsiredi eken, týrsilip jatyr eken, jaryqqa shyghypty, eki elding memleket basshysy kóripti, prokatqa shyghady eken, prokatqa shyghypty...» degen әngimeni estip jýrgeli bes jylgha juyqtady.

Filim týsirushilerding aituynsha, múndaghy basty oqigha eki kompozitor - qytaylyq Syani Sinhay men qazaqstandyq Baqytjan Bayqadamovtyng dostyghyn suretteydi. Olardyng oiynsha «Kompozitor» – dostyq turaly filim. Biraq búl uәjben kelisuge bolmaytyn sekildi. Eki elding preziydenti bastap, on jylgha juyq uaqyt «jyrday qylyp», attary úmytyla bastaghan muzkanttardyng 80 jyl búrynghy ómirinen filim týsirilse, búghan qalay jay qaraugha bolady?!

Maqalany bastamas búryn eki mәselening basyn ashyp alayyq. Birinshiden, bizding oqyp biluimizshe Syani Sinhay - bir filimge jýk bolatynday taghdyry bar kompozitor eken. Eline qayta almay, jyraqta qaytys bolghan. Biraq onyng ómiri, taghdyry Qytaygha ghana kerek. Býgingi qazaq aidaladaghy Syani Sinhay týgili, Bayqadamovtyng ózin bile bermeydi. Endeshe Qazaqstannyng 50% qarjy shygharyp, búl filimdi týsirgeni bos әureshilik.

Ekinshiden, biz filimge óner túrghysynan bagha bergeli otyrghan joqpyz. Onyng kórkemdik dengeyi, rejisserlerdin, akterlerding sheberligi jayly bir auyz pikir aitpaymyz. Bizdi qyzyqtyratyny kinonyng iydeyasy jәne kózdegen maqsaty.

Biz eki jyl búryn «Kino-sayasat. Qazaq tarihyna taghy da ozbyrlyq jasalmay ma?» atty maqalamyzda kinonyng kózdegen maqsatyna kýmәnmen qaraghan edik.

Eks-preziydent Núrsúltan Nazarbaev 2018 jyly mausym aiynda Qytaygha barghan saparynda sol elding basshysy Sy Szinipinmen birge osy filimdi kórgen bolatyn. «Kompozitor» sol jyldyng qyrkýiek aiynda prokatqa shyghady dep jariyalanghan. Alayda bizge belgisiz sebeptermen túsaukeser ótken jyly mamyr aiynda ótti. Al jalpy kórermen nazaryna 2020 jyly úsynylyp otyr.

Búl filimdi týsiru iydeyasyn Qytay tarapy úsynghan kórinedi. Sonau 2013 jyly 7 qykýiekte Astanadaghy Nazarbaev uniyversiytetinde studenttermen kezdesken Sy Szinipin eki kompozitordyng dostyghy jayly sóz qozghaghan. Osydan-aq, «Kompozitordyn» týsiriluine memleket basshylarynyng qúndyly bolghanyn, tipti tapsyrma bergenin angharugha bolady.

Syani Sinhay Ekinshi dýniyejýzilik soghys kezinde (1941 jyl) taghdyr aidap Almatygha kelgen. Ózine mýlde beytanys shahargha tap bolghan ony sol kezde qazaq radiosynda qyzmet isteytin belgili kompozitor Baqytjan Bayqadamov qamqorlyghyna alyp, qonaqjaylylyq tanytqan kórinedi. Ashyq derekkózderde jazyluynsha, Syani Sinhay Qazaqstanda 1944 jylgha deyin túrghan.

Al Bayqadamov ony eki-ýsh jyl ýiine túrghyzyp, (kinoda tipti jesir qaryndasynyng ýiine túrghyzady) baghyp-qaqqany jayly eshqanday naqty aqparat joq. Tipti Syani Sinhaydyng ómiri jayly Qytay derekterinde onyng Almatygha kelgeni aitylghanymen, Bayqadamovtyng aty atalmaydy da.

Syani Sinhay men Bayqadamovtyng tanys bolghany (jaraydy dos bolghany) ótirik emes. Biraq búl ekining biri bilmeytin, úmytyla bastaghan derek. Sony qytaylar qazyp alyp, qazaqty arqagha qaghyp filim týsirdi. Óz oilary, óz iydeyalarymen. Kinoda ne aitqysy keldi, sony aitty (búl jayly tómende jazamyz).

Syani Sinhay óz elinde úlyqtalmay jýrgen kompozitor emes. Myna filim ol jayly alghashqy kinokartina da emes. Syani Sinhaydyng ómiri jayly óz elinde 20 bólimdi teleseriyal týsirilgen. Endeshe Qytaylargha «Kompozitor» ne ýshin kerek boldy? Búl tipti mýlde qytaylyq kórermen ýshin týsirilmegen dýniye. Qazaqstandyqtargha arnalghan, qazaqstandyqtardy qytaymen «úly dostyqqa» sendiru ýshin.

Filimdi Sh.Aymanov atyndaghy «Qa­zaq­­filim» kinostudiyasy men qy­taylyq «Shineworks Pictures» kompaniyasy birlesip týsirdi. Filimge júmsalatyn qarjyny qos tarap elu-elu payyzdan shyghardy. Montajdau, kompiuterlik grafika jaghymen qytay tarapy ainalysqan. Rejisseri – Sherizat Yaqúb, teng rejisseri – Sәbit Qúrmanbekov.

Sәbit Qúrmanbekov teng rejisser dep kórsetilgenimen, negizgi sheshim qytaylyq rejisserding qolynda bolghan sekildi. Múny Qúrmanbekovting «Egemen Qazaqstangha» bergen súhbatynan angharugha bolady. Onyng aituynsha, qytaylyq rejiys­ser bizding akterlerden Qytay kinosyna tәn әsire emosiyamen oinaudy talap etken, әri degenin istetken. Onyng ýstine, kinogha týsetin akterlerdi, tipti qazaqstandyq akterlerdi de qytaylyq rejisser tandap alghan. Muzyka, kompiuterlik óndeu, grafikasymen tolyqtay qytaylar ainalysqan. Sol ýshin de jogharyda qytaylar filimdi óz iydeyasymen týsirdi, ne aitqysy kelse sony aitty dep jazdyq.

Endi «Últtyq arnadaghy» «Kompozitor» jayly

Filim eki kompozitordyng dostyghy jayly degenimen, bastan-ayaq basty adamnyng Syani Sinhay ekeni kózge úryp túrdy. Bóten elde mýsәpir bolyp jýrgen joq, qoldan kelgenshe basa biylep jýr. Tipti jýrgen jerinde qytay tilin ýiretuge tyrysady, kishkentay qyzgha, Bayqadamovqa, konsertin kóruge kelgen halyqqa (Qostanayda).

Syani Sinhaydyng eki-ýsh jyl boyy Bayqadamov otbasynda túrghany jayly naqty aqparat joq dedik. Biraq filimde Bayqadamov ony kýieui halyq jauy retinde atylyp ketken, jesir qaryndasynyng ýine túrghyzady. Aqylgha qona ma? Alty-jeti jastaghy kishkentay qyzy bar jas qaryndasynyng ýiine keriskedey qytaydy jetelep aparady.

Ol qytay jay jýrmeydi. Otaghasy joq otbasygha әbden sinisedi. Tamaq isteydi, aqsha beredi. Kishkentay qyz ony «kóke» deydi, jaqsy kóredi, qytay tilinde әn ýirenedi. Bayqadamovtyng qaryndasy da oghan bauyr basady, keterde qimay kózine jas alady, kýieuinen qalghan kiyimdi beredi. Filimde jaqyndyq osymen shekteledi. Biraq qytay rejisseri talap etken әsire emosiya er men әiel arasyndaghy bir jaqyndyqty sezdiredi.

Búl turaly Bayqadamovtyng filimde sóz bolatyn qaryndasy Danashtyng qyzy Qalamqas ta eskertu jasaghan kórinedi. Búl sózdi qazaqstandyq rejisser Sәbit Qúrmanbekov te aitady. Jogharyda atalghan súhbatynda:

- Filimdegi basty keyipker Syani Sinhay men Baqytjan Bayqadamovtyng qaryndasy Danashtyng qoshtasatyn túsyna qatysty «Kompozitor men anamnyng arasynda sýiispenshilik sezimi bolghan emes» dep Qalamqas apamyz ózining eskertuin jasady. Biraq biz ol epizodta tipti de mahabbatty emes, súrapyl soghystyng qiyn-qystau kezeninde bir shanyraq astynda birge túryp, bir-birine bauyr basyp, tuysqangha ainalghan jandardyng adamy ayauly sezimderin kórsetkimiz kelgen edi, - deydi Qúrmanbekov.

Qazir el arasynda Qytaydyng jymysqy sayasaty jayly әngime kóp. Olardyng Qazaqstanda kóbeyip kele jatqany aitylady. Tipti Qazaqstangha kelgen song jergilikti qyz-qyrqyndy jaghalaytyny jayly da sóz bar. Búl tipti parlament senatynda kóterilgen mәsele. Sonda joghardaghy kórinispen ne aitqylarynyz keldi, kino týsirgishter?

Ekinshiden, filim «Últtyq arnadan» kórsetilip jatqanyna qaramastan qytay keyipkerler tek qytaysha sóileydi. Ne masqara! Qazaqsha kinoda orystar oryssha, qytaylar qytaysha sóilep jýredi. Álde orys pen qytay eshqashan qazaqsha sóilemeui kerek degen zang bar ma? Qazaq tilindegi kino bolghan son, olardyng sózin de audaryp, qazaqsha sóiletse bolady ghoy. Álde býkil Qazaqstan kóretin «Últtyq arna» arqyly qytay tiline qúlaq ýiretip jatyr ma? Senat spiykeri ýnemi talap etip jýretin til bolghandyqtan, búl boljamdy da joqqa shygharugha bolmaytyn shyghar.

Sóz sonynda aitarymyz, býgingi adamzat sanasyn ózgertuding nemese qalyptastyrudyng negizi әri eng tiyimdi qúraly kino bolyp otyr. Býkil sanany kino arqyly jaulaugha bolady. Osyny týsingen kórshilerimiz qazaq qoghamyn iyedeyasy kýmәndi kinolarymen ózine baurauda. Televizordy qosyp qalsanyz, reseylik filimder, seriyaldar qaptap túr. Audaryp, әre bolmaytynyna qyzyqqan bizding telearnalar orys kinolaryn talghamay kórermen nazaryna úsynyp otyr.

Endi oghan qazaqqa bereri az qytaylyq «Kompozitor» filimi qosyldy. Resey týsirgen, oryssha kinolardy kýnde kórgenimiz azday, endi Qytay týsirgen, qytaysha sóileytin, «Qytay kinosyna tәn әsire emosiyagha» toly filimderdi kóremiz be? Jauapty shendiler shetelmen birlesken joba degendi maldanyp, elge bereri joq dýniyeni nazargha úsynyp otyr. Kino arqyly aitqysy kelgen eki el arasyndaghy «úly dosyqqa» halyqty sendirgisi keletin sekildi...

Quanysh Qappas

Abai.kz