Júma, 17 Mamyr 2024
Birtuar 4820 1 pikir 13 Sәuir, 2020 saghat 12:27

Álem tanyghan ghalym

1953 jyly odaqtyq, respublikalyq jәne oblystyq gazetter Semey oblysy Novopokrovka audany Novopokrovka auylyndaghy tuma talant Tóken Omarov jayynda jarysa jazysty. Bolashaq әlemdik mashtabtaghy ghalym mektep qabyrghasynda irgeli ghylymy pәnder sanalatyn: matematika, himiya jәne fizikadan aiyryqshy zerektik tanytty.

Akademik Tóken Omarov Semeydegi №1 Chernyshevskiy atyndaghy orta mektepti altyn medalimen tәmәmdady. Jasóspirim óz bilimine senip, Kenes imperiyasynyng jýregi Mәskeudegi M.Lomonosov atyndaghy uniyversiytetting mehanika-matematika fakulitetine kújatyn tapsyrdy. Sol kezdegi qabyldau dәstýri boyynsha altyn medali iyegerleri ózara syngha týsip, kim oqyp, kim ýige qaytatyny bilim tarazysyna týsetin edi. Jerlesimiz osy synaqtan mandayy jarqyrap mýdirmey ótti.

Tap sol jyly 1955 jyly Tóken agha týsken JOO ózining 200 jyldyghyn (uniyversiytet 1755 jyly I Petrding qyzy Patshayym Elizavetanyng Jarlyghymen qúrylghan bolatyn) qantar aiynda keng kólemde atap ótti. Studenttik ómir kózdi ashyp-júmghansha óte shyqty. Osydan 19 jyl búryn, aragha 50 jyl salyp, JOO 250 jyldyghyna oray Tókendi óz bilim oshaghyna qadirli qonaq retinde shaqyrdy. 2014 jyly MMU (MGU) ózining 260 jyldyghyn atap ótu mereytoyyna qatysugha al, ózining 80 jasqa tolghan merekeli mereytoy atap ótuge Alla jazbady. Jerlesimizding ghylymy ghúmyrnamasyna keninen toqtalar bolsaq, 1973 jyly MMU janyndaghy P.K.Shternberg atyndaghy memlekettik astronomiyalyq institutta fizika-matematika ghylymdarynyng doktory ataghyn tabysty qorghap shyqty. Odan 6 jyl búryn, yaghny 1967 jyly Tókeng halyqaralyq astronomdar odaghyna (HAO)  mýshe bolyp saylanghan edi. Búl tek ghylym doktoryn ghana qabyldaytyn odaqqa ghylym kandidaty Tóken Bighaliyúlynyng dәstýrli erejeni búza otyra saylanghandyghy kóp nәrseni anghartady. Osy saylanymda ol HAO-nyng aspany mehanika men qozghalys astronomiyasynyng komissiyasyna mýshe bolyp endi. 1992 jyldan kýni býginge deyin EAO (Europa astronomdary odaghynyn) qúryltayshy mýshesi bolyp tabylady. Basa aitatyn bir jayt 1979 jyly bolghan ghalymnyng qos quanyshy: onyng birinshisi - óz elining Qazaqstan GhA korrespondent-mýshesi bolyp sanaluy da, ekinshisi - Polisha GhA Mereytoylyq medalin ónirine taghuy edi. Bizding jerlesimizding ghylymy shejiresi 1996 Kiyevte shyqqan «Astronomdar» anyqtamalyghyna enip, onyng qos betin (236-237bb) alyp jatqany kónildi quantady. Elimiz egemendik alghan son, Tóken Bighaliyúly QR GhA tolyq mýshesi bolyp saylanyp, akademik qúrmetti ataghyn iyelendi.

Osydan 10 jyl búryn 2000 jyly Qayyndylyq (Novopokorvkalyq) ghylym AQSh-taghy «NOVA SCIENSE RUBLICHER, LNC» ghylymiy-bayangerlik kenesining mýsheligine kabyldady. Jerlesimiz últ tarihynda Nobeli syilyghyna ýmitker úsyna alatyn birinshi qazaq  retinde tarihta qalary sózsiz. Shvedter ózderining osy bir әlemdik syilyghyn beretin komissiya qúramyna kim kóringendi jolatpaydy da, sebebi ol ghalym býkil әlemge tanymal bolugha tiyis. Al kenestik kezende KSRO boyynsha fizika salasynan Nobeli syilyghyna ýmitker úsynugha tek eki adamnyng ghana qúqyghy boldy: onyng biri – Nobeli syilyghynyng laureaty (1978) akademik Petr Kapisa (1894-1984), ekinshisi – bizding jerlesimiz Tóken Bighaliyúly edi. Olar kezinde iri armyan ghalymy astrofizik V. Ambarsumyandy Nobelige úsynghan edi. 

Jerlesimiz ghylym jolyn V. G. Fesenkov atyndaghy Astrofizika institututynda 2013 jylgha deyin jalghastyryp keldi. Onyng ishinde 1973-1984 jj. aralyghynda osy ghylym oshaghynyng diyrektory qyzmetin atqardy. Sol jyldary 2 doktorlyq, 8 kandidattyq dissertasiya qorghatyp shyghardy. Osy ghylym ordasynda jýrip, astrofizika salasynda 120 ghylymy enbek jazdy. 2002 jyly Tókenning jauapty redaktorlyghymen AQSh-taghy Niu-Yorkte «Non Stationary Dinamikal Problems in Astronomy» kitaby basylyp shyqty. 2004 jyly BÚÚ janyndaghy «SPACE WEEK» («Gharysh aptalyghy») halyqaralyq Birlestigining diyrektorlar Kenesining mýshesi boldy. 

Ghalym 70-ke tolghanda Semeydegi Bayuaqov myrza shygharatyn orys tildi «Spektr» gazetinde qos birdey ziyaly azamat Qabdyl Ahmetov pen Toqtarbay Qazbalinovtar «Uchenyy s mirovym iymenem» degen maqala jariyalap, bedeldi ghalymdy júrtqa tanytqan  edi. 

Jerlesimiz óz ghylym ordasynda zerthana mengerushisi bolyp qyzmet atqardy. Aqar-shaqar ýsh úldyng (Rýstem, Shynghys jәne Tólegen) әkesi 2013 jyldyng 23 shildesinde 79-gha qaraghan jasynda dýniyeden ozdy. 

2019 jyly Almaty qalasynda ghalymynyng 85 jyldyghyna oraylastyryp, 21-28 sәuiri aralyghynda Tóken Omarov atyndaghy respublikalyq gharyshtyq fizika men astronomiyadan oqushylardyng ghylymy jarysy ótti. Biraq qazaq astorfizika ghylymy mektebining atasy Tóken Bighaliyúlynyng 85 jyldyq mereytoyyn Semey qalasy men ShQO Borduliha audany atausyz qaldyrghany kónildi qynjyltady.

Ábil-Serik Áliәkbar

Abai.kz

1 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2119
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2528
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2238
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1636