Dýisenbi, 29 Sәuir 2024
Dat 2763 0 pikir 2 Sәuir, 2020 saghat 11:39

«Shaghyl» beketi tarihiy-eskertkishter qataryna qosylu kerek

Abay audanyna at basyn búrghan qanday meyman bolmasyn eng aldymen M.Áuezovting әigili «Abay joly» epopeyasyn qayyra oqyghanday әr betin qayta paraqtaghanday bolary haq. «Shaghyldyn» ýstimen Semey qalasynan shyghyp, ejelgi «Baltataraq» beketine qaray betteytin taqtayday tegis jolgha týsisimen jolaushynyng nazaryn úshy-qiyryna kóz jetkizgisiz eng dala, saghymgha mingen sansyz belder, tobyqty tymaghynday bolyp әr jerde shoqiya qalghan tóbe, tómpeshikter jelmen jarysyp jetektep ala jóneledi.

Qart Semeyding kókiregin qaq jaryp, sayyn dala tósinen batysqa qaray taspaday sozylghan jol birden Abaydyng zamanyna qara jetelep ala jóneledi.  M.Áuezovtyn  «Abay joly» romanynda qystay qalada oquda bolghan bala  shәkirt auylyn ansap, janyndaghy serikterine maza bermey asyghys sapar shegetin jol osy. Tughan jerding bel-belesteri kózine ottay basylyp, jýregin saghynysh kernegen jas Abaydyng aldaghy ómirge, kýres pen tartysqa, quanysh pen qayghygha, oy men tolghanysqa toly tirshilik belesterine sapar shegetin joly búl.

Shaghyl beketi –   Semeyding kókiregin qaq jaryp, sayyn dala tósinen batysqa qaray taspaday sozylghan jol jiyegindegi jota. Semey –Qarauyl tas jolynyng ontýstikke bet týzegen lokator qondyrghysy túsyndaghy tóbe jony.

Qúnanbay qajydan bastap, Abay úrpaqtary, Shәkәrim men Múhtar  bilim izdep Semeyge, elin ansap Shynghysqa qaray san ret toqtap ótken.

Ejelgi keruen jolynyng boyy bolghandyqtan 1855 jyly Shoqan da Qashqargha saparyn osy jol taghanynan bastaghan. Oghan deyin de búl jolmen Semey qalasyna әlem sayahatshylary – Miller, Djorj Kennan, Semenov-Tyani-Shanskiy, Adolf Yanushkeevichter Semeyge kelip, ontýstik baghytqa jol tartqan. Shoqan Ualihanov pen Fedor Dostaevskiy Qúnanbay eline qonaqqa baryp,  Arhat tauynyng bauyrynda qús atyp, arqar aulap qaytatyn tarihy jol búl. Qúnanbay, Abay, Shәkәrim Múhtar, Alash arystarynyng iz saparlary da osy jolmen jalghasqan. Qazaq danalary – A.Baytúrsynov, M.Júmabaev, S.Torayghyrov, Q.Sәtbaev, Á.Marghúlan, Á.Qashaubaev, Qajmúhan Múnaytbasov, S.Múhanov, Gh.Mýsirepov, Q.Quanyshbaev syndy elding danty aqyn-jazushylary men qogham qayratkerleri  Abay ruhyna taghzym etu ýshin osy joldy basyp ótken.

Shaghyl ózegi – qala shetinen atty adamgha jarty kýndik jer. Qazaq ólsheminde qozy kósh jer dep atalady. «Qozy kósh» qazaq әnining dauys jeter, estiler ýni. Án men әnshi quatynyng mýmkindigin bildiretin shek. Ámire Qashaubaevtyng araldan shyrqaghan әn dauysy osy shaghyl betinde mal jayyp jýrgen baqtashy, jylqyshylargha erkin jetip estiledi eken desedi estelik iyeleri.

Abaydyng 175 jyldyq mereytoyy qarsanynda  atqarylatyn iri is-sharalar qatarynda  Úly aqyngha qatysty tarihy mekenderdi qayta qalpyna keltiru júmystary qarastyrylghan.

Abaydyng ómiri, shygharmashylyq ainalasy, zamandastary jayly estelikterde jii aitylatyn Semey qalasynan shygha beristegi shaghyn tóbeshik nazardan tys qalyp kele jatyr.  Áytpese, Qazaqstan boyynsha, shet elderden Abay eline saparlap baratyn qonaqtardy aldymen osy ayalgha toqtatyp, tarihymen tanystyryp,  әri qaray attandyryp, saparyn jalghastyrsa   keremet emes pe?! Odan әri úly aqynnyng jolymen jýretin býgingi úrpaq «Baltataraq», «Qanay» jerlerimen de tanysa otyryp, «Kýshikbay» kezenine  manday tirer edi.   M.Áuezovtyng «Jer  әngimeshi, jer әngimeshi bolghan son, el әngimeshi» degeni osyghan say.

Aqyn shygharmasynan, zamanynan eleuli oryn alatyn tarihy meken - Abay eline sapar, Abay shygharmashylyghyna baylanysty jolsapardyng alghashqy beket-bastauy osy – Shaghyl beketi boluy tiyis.

Tolstoydyng taghdyryna tatityn әr tasy men jel shayqaghan әr shópting basyn sóiletip, «Yasnaya polyana» qoryghyna jetu ýshin bizge ne kedergi? Tau men tasqa jol salyp, sol zamangha say jasap, jabdyqtau bólek әngime.  Úlylar mekenining tarihy qúndylyghy eselenip, keler úrpaqtyng el tanu, jer tanuy ýshin «Shaghyl» beketi siyaqty tarihy mekenderge  shaghyn anyqtama,  derekterden eskertkish belgi qoyyp, sol Abay  zamanyna say jabdyqtalyp túrsa, tarihy memoriyaldyq qúndylyq degen sol.

Almahan Múhametqaliqyzy

Astana.

Abai.kz

0 pikir