Qazaqstan Respublikasynyng tәuelsizdik aluynyng 20 jyldyq merekesi qarsanynda dýniyejýzilik otarlau jýiesining tarihyna bir oralyp qarau, halyqqa ózin-ózi basqaru qúqyghyn beruge baghyttalghan úly isterding basynda kimder túrghany, Batys órkeniyetterining bizding tәuelsizdigimizge qatysy turaly oy keshu paryz siyaqty. Óitkeni úly oqighalardyng týpkilikti mәnine ýnile bilu dýniyejýzilik qauymdastyqqa kirigu ýderisinde ústanatyn nysanaly vektordy dúrys aiqyndap alu ýshin tek bizge - qazaqtargha ghana emes, tarihy otarlyqpen baylanysty halyqtardyng bәrine kerek bolary dausyz.

Tarihta otarlau degen ýderis boldy. Ony eshkim joqqa shyghara almaydy. Al onyng qalay ydyraghany, jana otarlau sayasaty turaly mәseleler aqyl tarazysynan taghy bir eksheuge túrarlyqtay dep oilaymyn. Búl tústa otarlyq jýiening ydyrauy qanday sebeppen, kimning iydeyasymen jәne erkimen jýzege asyrylyp edi degen mәsele ózekti bolyp tabylady. Óitkeni, ol jýie myzghymay, saqtalyp qaluy da mýmkin edi.

Kóptegen adamdar otarshyldyq halyqtardyng basqynshylargha qarsy sayasy jәne qaruly kýresining nәtiyjesinde jýzege asyryldy dep esepteydi. Naghyzynda solay ma? Búl jerde tarihy shynayylyqpen ýilespeushilik oryn alyp otyrghan joq pa?

Qazaqstan Respublikasynyng tәuelsizdik aluynyng 20 jyldyq merekesi qarsanynda dýniyejýzilik otarlau jýiesining tarihyna bir oralyp qarau, halyqqa ózin-ózi basqaru qúqyghyn beruge baghyttalghan úly isterding basynda kimder túrghany, Batys órkeniyetterining bizding tәuelsizdigimizge qatysy turaly oy keshu paryz siyaqty. Óitkeni úly oqighalardyng týpkilikti mәnine ýnile bilu dýniyejýzilik qauymdastyqqa kirigu ýderisinde ústanatyn nysanaly vektordy dúrys aiqyndap alu ýshin tek bizge - qazaqtargha ghana emes, tarihy otarlyqpen baylanysty halyqtardyng bәrine kerek bolary dausyz.

Tarihta otarlau degen ýderis boldy. Ony eshkim joqqa shyghara almaydy. Al onyng qalay ydyraghany, jana otarlau sayasaty turaly mәseleler aqyl tarazysynan taghy bir eksheuge túrarlyqtay dep oilaymyn. Búl tústa otarlyq jýiening ydyrauy qanday sebeppen, kimning iydeyasymen jәne erkimen jýzege asyrylyp edi degen mәsele ózekti bolyp tabylady. Óitkeni, ol jýie myzghymay, saqtalyp qaluy da mýmkin edi.

Kóptegen adamdar otarshyldyq halyqtardyng basqynshylargha qarsy sayasy jәne qaruly kýresining nәtiyjesinde jýzege asyryldy dep esepteydi. Naghyzynda solay ma? Búl jerde tarihy shynayylyqpen ýilespeushilik oryn alyp otyrghan joq pa?

Barlyq Batys metropoliyalarynyng basyp alghan aumaqtardaghy aboriygenderdi qyryp tastau nemese olardy óz erkine tolyq baghyndyru mýmkindigi boldy. Otarlaudyng alghashqy kezeninde olar solay istedi de. Otargha týskenderding óz halqynyng atributtaryn jenil laqtyryp tastap, otarlaushy halyqpen assimilyasiyalanyp, olardyng arasyna sinisip ketken jaghdaylary da az bolghan joq. Áriyne, tayaq pen shoqpar ústap, abyiyryn japyraqpen jauyp, djungliyde shapqylap jýrgender aghylshynnyng qaruyna qarsy ne istey alar edi? Osy tústa mәselening bәri tek qarumen sheshilmegenine, otarlau bastala salysymen onyng amoralidyq nyshandaryna qarsy basqynshy elderding óz arasynan shyqqan ruhany kýshterding narazylyghynyng belsendi boy kótergenine nazar audara bilu kerek.

***

Osy bizge tәuelsizdik qalay keldi? Kenes Odaghy tarap ketkennen keyin, ózgeler jariyalap jatqan tәuelsizdikti eriksiz jariyalaghanymyz belgili. Partizandyq әsker jasaqtap, Qazaqstanda jayghasqan Kenes әskerin kýshpen quyp shyqpaghanyn nemese sayasy partiya qúryp, býkil eldi ilandyryp, referendum úiymdastyryp, kommunister jaylap alghan Jogharghy Keneske tәuelsizdik turaly zang qabyldattyrmaghanymyzdy әrkim biledi.

Shynyn aitu kerek, kenestik qayta qúrular bastalar shaqta qazaq tәuelsizdik ýshin belsendi kýres jýrgizuden alystap ketken bolatyn. Jeke últtyq memleket ýshin kýres turaly oy bizde bolghan joq, boluy da mýmkin emes edi. Eger әldekim osynday oigha kelse, halyq ony aqylynan aljasqan dep qabyldaytynday dengeyge týsken bolatyn.

IYә, armandadyq. Biraq armannyng ózinen-ózi oryndala salmaytyny belgili. IYә, kóterilis jasadyq, 380 ret. Sonsha ret jenilis te taptyq. IYә, biylikting basynda jýrgen bireuler otanshyldargha beyil tanytqan bolar, mýmkin, qolynan kelgenshe kómek te kórsetken shyghar. Bireuler batyl iydeyalar da aitqan bolar. Aumaq tútastyghy ýshin kýreskender de boldy. Solay bolsa da, osynyng barlyghy HH ghasyrdyng 80-jyldaryna taman Kenes imperiyasynyng Qazaqstandy sinirip әketu ýderisin toqtata alatynday emes edi. Halyq últtyq memlekettigin qaytaryp alu turaly ýmitin tolyq ýzgen bolatyn. Osyny biletin sayasatshy G.Tólemisova «biz tәuelsizdigimizdi kezdeysoq aldyq, eger Elisin bolmasa, biz oghan qol jetkize almas edik. Búl KSRO-gha tәueldilik jyldaryndaghy shekken japamyz ýshin taghdyrdyng qaytarghan syiy boldy» («Tasjarghan», 28.01.2009) dep jazdy. Al kórnekti qogham qayratkeri Á.Kekilbaev tәuelsizdikti «ter tókpey kelgen olja» dep baghalady («Jas qazaq», 20.02. 2009). Mineki, bizding tәuelsizdik turaly týsinigimiz osynday. Ózgeni qoyyp, memlekettik joghary lauazymdarda jýrgenderdin, filosoftar men tarihshylardyng ózderi tәuelsizdikti kenetten aspannan týsken, «Kezdeysoqtyq» dep atalatyn myrzanyng syiy dep oilaydy.

Ziyaly sanatyna enetinderding kópshiligi Belovejie ormanyndaghy eki qabatty aq ýide «kónili kóterinki jaghdayda» Kenes Odaghynyng ydyrauy turaly qújatqa «bayqamay qol qoya salghan» Resey preziydentine riza. Tarihta múnday, kapitalizm men sosializm dep atalatyn eki polustyng dýniyejýzilik auqymdaghy qaqtyghysyn kelmeske ketiretin, jýzdegen jyldar ishinde jýzege asyrylatyn ghalamdyq dengeydegi oqighalar arasynda kezdeysoqtyqtar bolmaytyny eshkimning qaperine kirmeydi. Áriyne, tarihtyng sol mezetinde taghdyr shesherlik qújatty dayyndaghan jәne oghan qol qoydy úiymdastyrghan Boris Nikolaevichting jeke rólin kishireytuge bolmaydy. Degenmen, órkeniyetting damu ýderisinde bolyp jatqan qúbylystardyng terende jatqan sebepterine ýnile biluge ruhany әleuetimizding jetpey jatqanynan qysylugha tura keledi. Búl da zamanauy geosayasat kenistiginde bolyp jatqan qúbylystardyng aqiqatty sipatyn ajyrata almay, sarsangha týsuding bir belgisi bolsa kerek.

Shynynda da, tәuelsizdik enirep jýrgen qazaqqa jany ashyghan Qúdaydyng laqtyra salghan nәpaqasy ma edi? «Sudyng da súrauy bar» demeushi me edi halyq. Ghalamdyq tarihy oqigha retindegi otarsyzdanu ýderisin dýnie jýzindegi otarlyq ezgi kórgen jýzdegen halyqtargha súrausyz iygilik retinde tóbesinen týsire salghan kim jәne onyng sebebi nede?

***

Al tarihy aighaqtar ne deydi? Tarihy aighaqtar mynany kórsetedi: 1941 jyly 14 tamyzda AQSh preziydenti F.Ruzvelit pen Úlybritaniyanyng premier-ministri U.Cherchilli Atlant múhitynyng Kanada jaqtaghy jaghalauyndaghy Ardjentiya shyghanaghynda (Niufaunlend) resmy kezdesedi. «Prins Ueliskiy» aghylshyn linkorynda ótken búl kezdesude AQSh jәne Úlybritaniya ýkimetterining basshylary tarihta Atlantika hartiyasy degen atpen qalghan deklarasiyagha qol qoydy [Istoriya vtoroy mirovoy voyny 1939-1945.- M., 1975. T.: 5. 84-b.]. Deklarasiyada fashistik Germaniya men onyng odaqtastaryna qarsy soghystyng maqsattary, soghystan keyingi dýnie jýzining týzilui jalpy pishinde tiyanaqtaldy. 1941 jyly 24 qyrkýiekte Londonda ótken odaqaralyq mәslihatta KSRO Atlantika hartiyasynyng negizgi qaghidalaryn qostaytynyn bildirdi. Osylay Gitlerge qarsy qúrylatyn koalisiyanyng alghysharty jasaldy. Deklarasiya onyng baghdarlamalyq qújattarynyng biri retinde tanyldy.

Keshikpey Koalisiyagha jogharyda atalghan derjavalardan basqa Fransiya men Qytay kirdi. Artynan Germaniya, Italiya, Japoniya bastaghan agressiyaly blok elderine qarsy soghysyp jatqan odaqtastargha kómektesken basqa elder de - Yugoslaviya, Polisha, Chehoslovakiya tartyla bastady. Soghystyng ayaghyna qaray Gitlerge qarsy Koalisiya qúramyna 50-den astam el birikti.

Atlantika hartiyasy aldyna últshyldyq tiraniyasyn joi, agressordy qarusyzdandyru, halyqtardy soghys auyrtpalyghynan qútqaru maqsattaryn qoydy. Taraptar mýddeli halyqtardyng kelisiminsiz aumaqtyq ózgerister jasaugha tyryspaytynyn, sauda jәne ekonomikalyq yntymaqtastyqtyng teng mýmkindigin jasaudy jaqtaytyndaryn jariyalady. Fashizmdi talqandaghannan keyin barlyq elder ýshin beybitshilik ornatu jәne qauipsizdikti qamtamasyz etu niyetin bildirdi.

Órkeniyetting soghystan keyingi damuy astarynda Deklarasiyanyng 6-punktining manyzy asa zor boldy. Onda barlyq últtardyng óz taghdyryn ózi anyqtauyna jol ashyp beretin «barlyq halyqtardyng ózderining ómir sýruine qolayly basqaru formasyn ózi tandau qúqyghy» jariyalandy. AQSh jәne Úlybritaniya egemendi qúqyqtarynan, ózin-ózi basqaru tetikterinen zorlyqpen aiyrylyp qalghan halyqtargha ol qúqyqtary men mýmkindikterin qalpyna keltiruge kómektesetini turaly niyetterin jariyalady. Últ retinde memleketter ghana emes, memlekettigi joq halyqtar da tanylatyn boldy. Últtardyng óz damu jolyn ózi aiqyndau ústanymdary pishindelip, olardyng jýzege asyrylu mýmkindikteri belgilendi.

Atlantika hartiyasynyng liyberal-demokratiyalyq ústanymdary Stalinning sayasatymen qabyspady, Mәskeude sekemdik tughyzdy: halyqtardyng bir kezde aiyrylyp qalghan egemendikterin qalpyna keltiru ústanymy Reseyding ghasyrlar boyy jaulap alghan aumaqtaryn legitimsizdendiretin boldy.

Stalinning oiyna aldymen 1939-1940 jyldary kýshpen qosyp alghan jerler oraldy. Keyinirek ol Atlantika hartiyasy Kenes Odaghyna qarsy baghyttalghan degen qorytyndygha keldi. Stalinning búl týsinigi orys tilinde jaryq kórgen «Dýnie jýzi jәne KSRO tarihy» oqulyqtarynda Atlantika hartiyasynyng manyzyn búrmalaghan týsindirulerding oryn aluyna týrtki boldy.

Solay bolsa da, 6-punkt Deklarasiyagha F.Ruzvelitting ústanymdy úigharuymen engizilgen dep úghu kerek. Áriyne, Cherchilli dýniyejýzilik tarihtyng ary qaray damuy ýshin, әsirese Angliya ýshin taghdyr shesherlik manyzy bar búl úigharymdy birden qabyldaghan joq. Óitkeni ol kezdegi Angliya «aumaghynda eshqashan kýn batpaytyn imperiya» atanghan, býkil ghalamshardaghy jer qyrtysynyng 1/4-ine iyelik etetin, dýnie jýzindegi eng iri otarlyq derjava bolatyn. Al metropoliyanyng ózining resursy shekteuli edi. Dәl osy faktor Britan jetekshisining mazasyn almauy mýmkin emes edi.

Áriyne, U.Cherchilli Deklarasiyanyng búl babyn pishindeude qatty qinaldy. Solay bolsa da, dýniyejýzilik tarihtyng búdan keyingi damuy aighaq bolyp otyrghanday, óz sosiumynyng ókili Cherchilli-imperialisti Cherchilli-demokrat jendi: ol halyqtardyng óz damu baghytyn ózderi aiqyndauyn qabyldady.

***

Al Kenes Odaghyn kýiretken qanday kýsh? Búl súraqtyng jauabyn izdeu bizge ghana emes, búrynghy kenestik respublikalardyng bәri ýshin ózekti bolyp tabylady. Óitkeni olardyng bәri memlekettik tәuelsizdigin Kenes Odaghynyng kýireuining nәtiyjesinde alghanyn biledi, al ghalamshardyng 1/6 bóligin alyp jatqan alyp imperiyanyng ózin kýiretken kýsh turaly tәptishtep aita bermeydi. Otanynyng tarihyn bilu ýshin, qazirgi qalyptasqan geosayasy ahualda ústanatyn baghdaryn aiqyndau ýshin búrynghy Kenes Odaghynyng eteginen shyqqan respublikalar mәselening osy jaghyna jiti nazar audarsa kerek edi. Biraq sayasat pen tarihtan qorytyndy shygharudy ýirenbegen jetesizdikten olardyng taghdyr shesherlik mәseleni ainalyp ótip, «tәuelsizdik jasasyn» dep qúrghaq aiqaygha basa beruden basqany esten shygharghan synayy bar.

Kózi qaraqty ziyalygha búrynghy kenestik respublikalardyng tәuelsizdik jolyndaghy «qyrghy qabaq soghysynda» kommunistik Shyghysty demokratiyalyq Batystyng jenui nәtiyjesinde qol jetkizgenin angharu qiyngha soqpasa kerek edi. Búl da - búltartpas tarihy aighaq. Ony saralay bilu - súnghylalyqtyn, aighaq retinde qabyldau - adamgershilikting isi. Odan jaltaru mýmkin emes, al ony búrmalau Shyghystyng ózine de tiyimdi emes.

Biz - otarsyzdanu poezynyng kezdeysoq jolaushysy emespiz. Tәuelsizdik bizge osylay, AQSh men Angliya bastaghan shynayy demokratiya elderinin, Batys liyberal demokrattarynyn, aldynghy qatarly ziyalylardyng dýniyejýzilik kommunizmge qarsy úzaqqa sozylghan tabandy kýresining jәne jenisining nәtiyjesi retinde keldi. Búl - әldekimderding qúlaghyna jaghatynyna nemese jaqpaytynyna qaramaytyn tarihy aighaq. Biz memlekettigimizdi qalpyna keltiruding iydeyalyq negizi men zandy bazasyn jasap bergen, otarsyzdanu ýderisining tarihy is jýzine asyryluyna ómirlik qyzmetin arnaghan anglosakson órkeniyetining eki eline, sol elderdi basqarghan eki úly perzenti - Franklin Ruzvelit pen Uiliyam Cherchillige bas iige, olardyng esimin qúrmetteuge mindettimiz.

Shyghysta qúlgha erkindik, baghynyshty halyqtargha tәuelsizdik beru iydeya retinde tumady, onday iydeyany tudyratyn alghyshart - ruhany túghyr bolmady. Ony bylay qoyghanda, qazirgi Shyghys elderining deni Batystan kelgen adam erkindigi iydeyasyn qabyldaugha da dayyn emes ekenin kórsetip otyr. Múnyng mysalyn qazirgi Qytay men Reseyding qol astyna alghan halyqtaryna qatysty jýrgizip otyrghan ishki sayasatynan aiqyn kóruge bolady.

Resey qaramaghyndaghy jiyrma bir avtonomiyalyq respublikalargha ózin-ózi basqaru qúqyghyn beru niyetin kózdep otyrghan joq. Otarlargha bostandyq beru turaly sóz qozghau bylay túrsyn, baghynyshty halyqtardyng búghan deyin bolghan avtonomiyalyq qúrylymdaryn joyyp jiberu ýshin jantalasyp jatyr. Resey Qiyr Shyghys pen Sibirdi mekendegen halyqtardyng últtyq avtonomiyalyq qúrylymdaryn joydy. Endi avtonomiyaly respublikalardyng mәrtebesin is jýzinde shekteu joldaryn, «eldi jinau» - búrynghy Kenes Odaghyna engen halyqtardy qayta biriktiru әreketin jasap jatyr. V.Putin ýshin dýnie jýzining jýzdegen últtaryn qan qaqsatqan Kenestik totalitarlyq rejimning qúlauy, on bes elding azattyq aluy progress emes, «XX ghasyrdyng asa iri geosayasy apaty». Mәskeu sheneunikteri 1991 jyldyng oqighalary ýshin qatty ókinedi, esterine týskende jandary bayyz tappaydy, basynan es, boyynan sabyr ketedi. Ásirese búlardyng - Resey men qosa Qytaydyng da, yndynyn jaylap otyrghan el Qazaqstan bolyp otyr.

Shyghys aidahary Tiybet pen Shyghys Týrkistangha tәuelsizdik berudi qarastyrghany bylay túrsyn, tipti olargha Qytaydan bólinbeytin avtonomiya beru turaly mәseleni talqylaudan bas tartyp otyr. Qytaydyng kókeyin tesken maqsatyna jetu ýshin tandap alatyn әdisi de aidaharsha - jymiyp kelip orap alady, qúrbandyghyn birden qylghytugha úmtylmaydy, az kýshpen ústap otyrady, onyng kezekti bosansyghan sәtin kýtedi, bosansu mezetin seze qalghanda, oralghan beldi qysa qoyady, payda bolghan mýmkindikti jibermeydi, ontayly tәsildermen jemtigin syghyp óltiredi. Jeniske jeter sәtke tayaghanda ghana bar resursty qosyp, jaghdaydyng qojasy bolyp shygha keledi.

Eger Qytay men Reseyge baghynyshty halyqtar Batystyng otary bolsa, onda olar tәuelsizdigin alyp, halyqaralyq qauymdastyq subektileri retinde әlderinshe dýniyejýzilik integrasiyagha aralasyp jýrer edi.

Jiyrmasynshy ghasyrdyng ortasyna deyingi kezende Arabtyq Shyghys elderining basym kópshiligi feodaldyq jәne jartylay feodaldyq qoghamdar retinde ómir sýrip jatty. Qazir óz elin ózi qyryp, bar pәlesin Batysqa jauyp jýrgen Siriya men Liviya - mandatpen basqarylatyn aumaqtar bolatyn. Kuveyt pen Marokko - protektorat jaghdayynda kýn keshti.

Al Egiypetting (1953 jylgha deyingi), Iraktyn, Livannyng tәuelsizdigi formaly bolatyn. Búl elderding bәri is jýzinde otar jәne jartylay otar bolatyn. Metropoliyamen jasasqan sharttarynda ol elderding egemendigi manyz alarlyqtay shekteuli ekendigi hattalyp tastalghan bolatyn.

Býgin Amerikagha ólerdey óshigip jýrgen Irannyng da soghys jyldaryndaghy formaly beytaraptyghy solqyldaq bolatyn. Ýkimetining eldi qorghaudy úiymdastyra bilgen qúzirettiligimen emes, sayasy ahualdyng qalyptasuynan tolyq otargha ainalyp ýlgirmegen búl elding de keleshekke kepildigi kórineu azayyp, basyna týnek ýiirilip kele jatqan bolatyn. Búghan deyin Kenes Odaghyna kiriptar bolyp kelgen Irannyng ishki isterine 1930 jyldardan bastap Germaniya da aralasa bastaghan bolatyn. Sol kezden bastap Iran ekijaqty qysymnyng tegeurinin tartyp jatty. Eger AQSh aralasyp, dýniyejýzilik soghystyng baghdaryn ózgertip jibermegende, Irandy agressivti blok elderining tolyq otargha ainaldyryp, bólip aluy uaqyttyng ghana qúzyrynda qalghan bolatyn. Qazirgi Irannyng jetesiz sayasy elitasy AQSh men Úlybritaniya qúrghan «Úly aliyanstyn» jenisining pәrmenimen, Atlantika hartiyasyndaghy halyqtardyng damu jolyn ózi tandau qúqyghyn jariyalanuynyng jәne ony atalghan eki elding dýniyejýzilik praktikada jýzege asyruynyng arqasynda ózgeler qatarly últtyq memleket qúryp otyrghandaryn sezbeydi, «Assalaumaghalaykum degenge - әkenning basy» ústanymymen, Batysqa jauyghuyn jalghastyryp keledi.

Ol kezde de tarihtyng balamaly damu joly kóp boldy. Oqighalar núsqalarynyng biri bylay órbui mýmkin edi: eger eki anglosaksondyq derjava arasynda «Úly aliyansqa» qol qoyylmaghanda, AQSh beytaraptyq saqtap, gitlerlik Germaniyagha qarsy soghyspaghanda, fashistik blok Euraziya qúrlyghyn týgel basyp alar edi.

Búghan deyin «Ribbentrop-Molotov» pakti boyynsha Gitlerge qoryqqanynan eriksiz kómektesip kelgen Kenes Odaghynyng fashistik mashinany toqtatugha shamasy kelmes edi. «Ost» jospary boyynsha, «Mәskeu jermen jeksen bolyp, Leningrad Gitlerding kanselyariyasyn kartoppen qamtamasyz etetin ogorodyna» ainalar edi, soghystan tiri qalghan orystardy «oq shygharmay, araq pen temekimen ghana qúrtu» jospary jýzege asyrylar edi. Ekinshi dýniyejýzilik soghys bastalghangha deyin jartylay otar jaghdayynda ildәldalap ómir sýrip kelgen ózge elder de jengen jaqtyng tolyq otaryna ainalar edi. Olardyng arasynda Qytay, Iran, Irak, Pәkistan, Siriya, Liviya, t.b. qazirgi keudemsoqtyqpen Batysqa kijinip jýrgenderding bәri jýrer edi.

Qazaqtar myna faktorlardy eshqashan úmytpauy kerek. Resey ýshin Qazaqstan - jemqorlyqta sybaylas, halyqaralyq qatynastarda, әsirese Batyspen sheptesip qalghanda sonynan ertip jýretin itarshy memleket, totalitarlyq eksperiymentter alany, Ekinshi Kenes Odaghyn qúrghanda qosyp alatyn «odaqtas respublika».

Orystyng kózdegeni - birinshi kezekte jemqorlyqqa belshesinen batqan ýkimetti qolday otyryp, ony mәjbýrli dosqa ainaldyru, solardyng qolymen Qazaqstan ekonomikasyn uysynda ústau, syrtqy sayasatyna baqylau jasau, biyligine, zanyna aralasyp, jana otarlyq tәueldilikte ústau. Orystyng ekinshi kezekte kózdeytini - qajetti ahual qalyptasqanda, ishtey túraqsyzdyq payda bolyp, sayasy qyzu kondisiyagha jetkende Qazaqstandaghy orys diasporasynyng qoltyghyna su býrkip, memleketting irgesin solqyldatu. Moldovada, Ukrainada, Gruziyada, Baltyq elderinde qoldanghan әdisin Qazaqstanda qoldanu. Besinshi kolonnany kýsheyte otyryp, ishtegi túraqsyzdyqtyng oryn aluyna jol beru, sodan keyin «shet elderdegi Resey azamattaryn qorghaudy» jeleu etip, «Qazaqstan ýkimetining súrauymen» әsker kirgizu. «Mәngilik dos» iydeyasynyng shymyldyghyn jamylyp, «eldi jinaudy» jýzege asyru.

Qytay ýshin Qazaqstan - әzirshe jemqor ýkimetine para berip qoyyp, baylyghyn soratyn, sapasyz, arzan tauardy ýiip tastap, ózderine eshtene óndirtpeytin, sonysymen ekonomikasyn tәueldilikke týsiretin, keleshekte jaulap alatyn aumaq. Búl baghyttaryn jýzege asyru ýshin Qytay qarajat ayamay tabighy resurstardy satyp ala beruge, «birlesken» kәsiporyndar qúryp, olardy hanszu kadrlarmen qúramdaugha, meyilinshe kóbirek «jalgha» jer alugha, bar mýmkindikti paydalanyp, óz azamattaryn Qazaqstangha kóp engizuge tyrysyp baghuda. Endi birer onjyldyqtan keyin Qytay «ar saqtap túrmaytyn» (Mao Szedunnyng sózi), qazirgi halyqaralyq qúqyqtyq tәrtipterdi birjaqty búzatyn, sonysyna jauap bermeytin dengeyge jetedi.

Qazaqstangha kelgen әr hanszu - Qytay memleketining qauipsizdigi organynyng jauyngeri. Olardyng túrpatty әreketining mәni mynada: jergilikti el ókiline ýilenu, qytaydyng sanyn meylinshe kóbeytuge atsalysu, ornalasyp alyp, artynan ózge tuystary men dostaryn tartu. Ózara baylanys jasay otyryp, huasyaody kýsheyte beru. Osylardyng bәri satqyn jәne paraqor sheneunikterding auzyn tyghyndau arqyly eki qoldy bosatyp alumen jýzege asyrylady.

Batys ýshin Qazaqstan - Ortalyq Aziyadaghy teng әriptes.

Qazirgi Batys songhy myng jyl ishinde ózderin dýniyejýzilik basymdyqqa jetkizgen liybereraldy demokratiya qúndylyqtaryn ústanyp ómir sýrip keledi. AQSh osy qúndylyqtardy ózge elder men qúrlyqtargha ornyqtyrumen ainalysuda. Olargha ghalamshardyng qauipsizdigi, dýnie jýzinde beybitshilikting saqtalghany kerek.

Jer sharynda ýilesimdilik ornatu ýshin AQSh ýkimetining ózine tiyimdi bola bermeytin, adamy jәne qyruar qarjy shygharudy talap etetin әreketterge de baratyn kezderi az emes. Jappay qyru qaruyn iyelenuge tyrysyp jýrgen diktatorlyq rejimderdi auyzdyqtaugha әrqashan ózgelerden kóp kýsh pen qarajat shygharady. Áriyne, nәtiyjesi ýnemi qanaghattandyra bermeytini de ras, biraq onyng ózindik sebepteri bar.

Býgingi AQSh ózining NATO-daghy odaqtastarymen birge qúqyqtyq jaghynan da, paryz túrghysynan da dýniyetýzushi ról atqaryp keledi. Euroaziya qúrlyghy elderining basym kópshiligi, shynayy demokratiya elderi týgeldey AQSh-qa senim bildiredi. Euroodaq úiymy bolsa jeke el men úiymnyng mýddelerining ózara ýilesuine qol jetkizip otyr.

Múnda antagonistik sipattaghy til tabyspay qalushylyq is jýzinde bolmaydy. Aliyansting kishi әriptesteri - Beligiya, Luksemburg, Gollandiya auyr salmaqty Germaniyamen, Fransiyamen bayaghydan qoltyqtasyp ómir sýredi, ózderin jayly sezinedi. Osydan keyin Batysqa iltipatpen qarap, soghan qaray búrylyp ketkeni ýshin Shyghys Europa men Baltyq elderin kózge shúqy kinalaugha sebep qalmaydy. Bolgariya, Vengriya, Chehiya, Slovakiya, Polisha, Rumyniya, Latviya, Litva, Estoniya - búlardyng bәrining kommunistik qúrylys ornatu jyldarynda «ýlken aghalarynan» shekesi isigen kezderi jaqsy esterinde. Sondyqtan olar «kimmen istes bolarymyzdy Mәskeuding núsqauynsyz ózimiz sheshemiz» deydi jәne dúrys isteydi.

Al Mәskeu bolsa bolisheviktik mәnermen júdyryghyn túmsyqqa tayap túryp, «sýietinin» jariyalauyn qoyghan joq, ózining búrynghy odaqtastaryna olardyng kimmen dostasuy, kimnen aulaq bolu kerektigi jóninde núsqau beruin әli jalghastyryp keledi. Sonysymen olardy ózinen aulaqtatyp otyrghanyn moyyndaghysy kelmeydi.

«Ukraina - memleket emes» - dedi V.Putin 2008 jyly Buhareste ótken NATO-nyng sammiytinde. Resey jetekshisi sonysymen ukraindyqtardyng Batysqa qaray tezirek oiysugha mәjbýrlep otyrghanyn týsinbedi.

Batys órkeniyetteri Qazaqstangha qatysty qytay men orys jasaytynnyng birin de jasamaydy. Batystan eshkim Qazaqstangha túraqty ornalasyp alu ýshin kóship kelmeydi. Batys liyberal-demokratiyalyq elderining sanasynda Qazaqstanda 5-kolonna qúru, ony ekonomikalyq tәueldilikte ústau, aumaqty arzan shiykizat kózine ainaldyru siyaqty jymysqy pighyldardyng biri de joq. 16 million qazaqstandyq týgel qol qoyyp, 51-shtat bolayyq dep aryz berseng - AQSh Kongresi qanaghattandyrmaydy. Batysqa Qazaqstannyng kýshti, demokratiyaly el, senimdi әriptes bolghany kerek. Olargha Qazaqstan aumaghy arqyly esirtki trafiygi ótpegeni, lankestik úiymdar jasaqtalmaghany kerek.

Biz músylman elimiz, tegimiz shyghystyq, sondyqtan dinimiz ben tegimizden ajyramay, halyqaralyq sayasy sheptesulerde ýnemi Shyghys elderi jaghyna shyghyp, solardy qoldap otyruymyz kerek degen baghytty ústanu - búl aljasu atributy. Sayasatta liyberal-demokratizmdi ústanu din men tekten ajyraugha әkelip soqtyrmaydy. Ruhany ayada, zandy kenistikte búlar qúndylyq retinde ómir sýre beredi. Al memleketting keleshegi, әleumettik damudyng kepili - Batys liyberal-demokratiyasynda.

Qanaghat JÝKEShEV,

filosofiya ghylymdarynyng

kandidaty

«Obshestvennaya pozisiya» (proekt «DAT» № 32 (115) ot 28 sentyabrya 2011 g.