قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىك الۋىنىڭ 20 جىلدىق مەرەكەسى قارساڭىندا دۇنيەجۇزىلىك وتارلاۋ جۇيەسىنىڭ تاريحىنا ءبىر ورالىپ قاراۋ، حالىققا ءوزىن-ءوزى باسقارۋ قۇقىعىن بەرۋگە باعىتتالعان ۇلى ىستەردىڭ باسىندا كىمدەر تۇرعانى، باتىس وركەنيەتتەرىنىڭ ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزگە قاتىسى تۋرالى وي كەشۋ پارىز سياقتى. ويتكەنى ۇلى وقيعالاردىڭ تۇپكىلىكتى مانىنە ۇڭىلە ءبىلۋ دۇنيەجۇزىلىك قاۋىمداستىققا كىرىگۋ ۇدەرىسىندە ۇستاناتىن نىسانالى ۆەكتوردى دۇرىس ايقىنداپ الۋ ءۇشىن تەك بىزگە - قازاقتارعا عانا ەمەس، تاريحى وتارلىقپەن بايلانىستى حالىقتاردىڭ بارىنە كەرەك بولارى داۋسىز.

تاريحتا وتارلاۋ دەگەن ۇدەرىس بولدى. ونى ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. ال ونىڭ قالاي ىدىراعانى، جاڭا وتارلاۋ ساياساتى تۋرالى ماسەلەلەر اقىل تارازىسىنان تاعى ءبىر ەكشەۋگە تۇرارلىقتاي دەپ ويلايمىن. بۇل تۇستا وتارلىق جۇيەنىڭ ىدىراۋى قانداي سەبەپپەن، كىمنىڭ يدەياسىمەن جانە ەركىمەن جۇزەگە اسىرىلىپ ەدى دەگەن ماسەلە وزەكتى بولىپ تابىلادى. ويتكەنى، ول جۇيە مىزعىماي، ساقتالىپ قالۋى دا مۇمكىن ەدى.

كوپتەگەن ادامدار وتارشىلدىق حالىقتاردىڭ باسقىنشىلارعا قارسى ساياسي جانە قارۋلى كۇرەسىنىڭ ناتيجەسىندە جۇزەگە اسىرىلدى دەپ ەسەپتەيدى. ناعىزىندا سولاي ما؟ بۇل جەردە تاريحي شىنايىلىقپەن ۇيلەسپەۋشىلىك ورىن الىپ وتىرعان جوق پا؟

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىك الۋىنىڭ 20 جىلدىق مەرەكەسى قارساڭىندا دۇنيەجۇزىلىك وتارلاۋ جۇيەسىنىڭ تاريحىنا ءبىر ورالىپ قاراۋ، حالىققا ءوزىن-ءوزى باسقارۋ قۇقىعىن بەرۋگە باعىتتالعان ۇلى ىستەردىڭ باسىندا كىمدەر تۇرعانى، باتىس وركەنيەتتەرىنىڭ ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزگە قاتىسى تۋرالى وي كەشۋ پارىز سياقتى. ويتكەنى ۇلى وقيعالاردىڭ تۇپكىلىكتى مانىنە ۇڭىلە ءبىلۋ دۇنيەجۇزىلىك قاۋىمداستىققا كىرىگۋ ۇدەرىسىندە ۇستاناتىن نىسانالى ۆەكتوردى دۇرىس ايقىنداپ الۋ ءۇشىن تەك بىزگە - قازاقتارعا عانا ەمەس، تاريحى وتارلىقپەن بايلانىستى حالىقتاردىڭ بارىنە كەرەك بولارى داۋسىز.

تاريحتا وتارلاۋ دەگەن ۇدەرىس بولدى. ونى ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. ال ونىڭ قالاي ىدىراعانى، جاڭا وتارلاۋ ساياساتى تۋرالى ماسەلەلەر اقىل تارازىسىنان تاعى ءبىر ەكشەۋگە تۇرارلىقتاي دەپ ويلايمىن. بۇل تۇستا وتارلىق جۇيەنىڭ ىدىراۋى قانداي سەبەپپەن، كىمنىڭ يدەياسىمەن جانە ەركىمەن جۇزەگە اسىرىلىپ ەدى دەگەن ماسەلە وزەكتى بولىپ تابىلادى. ويتكەنى، ول جۇيە مىزعىماي، ساقتالىپ قالۋى دا مۇمكىن ەدى.

كوپتەگەن ادامدار وتارشىلدىق حالىقتاردىڭ باسقىنشىلارعا قارسى ساياسي جانە قارۋلى كۇرەسىنىڭ ناتيجەسىندە جۇزەگە اسىرىلدى دەپ ەسەپتەيدى. ناعىزىندا سولاي ما؟ بۇل جەردە تاريحي شىنايىلىقپەن ۇيلەسپەۋشىلىك ورىن الىپ وتىرعان جوق پا؟

بارلىق باتىس مەتروپوليالارىنىڭ باسىپ العان اۋماقتارداعى ابوريگەندەردى قىرىپ تاستاۋ نەمەسە ولاردى ءوز ەركىنە تولىق باعىندىرۋ مۇمكىندىگى بولدى. وتارلاۋدىڭ العاشقى كەزەڭىندە ولار سولاي ىستەدى دە. وتارعا تۇسكەندەردىڭ ءوز حالقىنىڭ اتريبۋتتارىن جەڭىل لاقتىرىپ تاستاپ، وتارلاۋشى حالىقپەن اسسيميلياتسيالانىپ، ولاردىڭ اراسىنا ءسىڭىسىپ كەتكەن جاعدايلارى دا از بولعان جوق. ارينە، تاياق پەن شوقپار ۇستاپ، ابىيىرىن جاپىراقپەن جاۋىپ، دجۋنگليدە شاپقىلاپ جۇرگەندەر اعىلشىننىڭ قارۋىنا قارسى نە ىستەي الار ەدى؟ وسى تۇستا ماسەلەنىڭ ءبارى تەك قارۋمەن شەشىلمەگەنىنە، وتارلاۋ باستالا سالىسىمەن ونىڭ امورالدىق نىشاندارىنا قارسى باسقىنشى ەلدەردىڭ ءوز اراسىنان شىققان رۋحاني كۇشتەردىڭ نارازىلىعىنىڭ بەلسەندى بوي كوتەرگەنىنە نازار اۋدارا ءبىلۋ كەرەك.

***

وسى بىزگە تاۋەلسىزدىك قالاي كەلدى؟ كەڭەس وداعى تاراپ كەتكەننەن كەيىن، وزگەلەر جاريالاپ جاتقان تاۋەلسىزدىكتى ەرىكسىز جاريالاعانىمىز بەلگىلى. پارتيزاندىق اسكەر جاساقتاپ، قازاقستاندا جايعاسقان كەڭەس اسكەرىن كۇشپەن قۋىپ شىقپاعانىن نەمەسە ساياسي پارتيا قۇرىپ، بۇكىل ەلدى يلاندىرىپ، رەفەرەندۋم ۇيىمداستىرىپ، كوممۋنيستەر جايلاپ العان جوعارعى كەڭەسكە تاۋەلسىزدىك تۋرالى زاڭ قابىلداتتىرماعانىمىزدى اركىم بىلەدى.

شىنىن ايتۋ كەرەك، كەڭەستىك قايتا قۇرۋلار باستالار شاقتا قازاق تاۋەلسىزدىك ءۇشىن بەلسەندى كۇرەس جۇرگىزۋدەن الىستاپ كەتكەن بولاتىن. جەكە ۇلتتىق مەملەكەت ءۇشىن كۇرەس تۋرالى وي بىزدە بولعان جوق، بولۋى دا مۇمكىن ەمەس ەدى. ەگەر الدەكىم وسىنداي ويعا كەلسە، حالىق ونى اقىلىنان الجاسقان دەپ قابىلدايتىنداي دەڭگەيگە تۇسكەن بولاتىن.

ءيا، ارماندادىق. بىراق ارماننىڭ وزىنەن-ءوزى ورىندالا سالمايتىنى بەلگىلى. ءيا، كوتەرىلىس جاسادىق، 380 رەت. سونشا رەت جەڭىلىس تە تاپتىق. ءيا، بيلىكتىڭ باسىندا جۇرگەن بىرەۋلەر وتانشىلدارعا بەيىل تانىتقان بولار، مۇمكىن، قولىنان كەلگەنشە كومەك تە كورسەتكەن شىعار. بىرەۋلەر باتىل يدەيالار دا ايتقان بولار. اۋماق تۇتاستىعى ءۇشىن كۇرەسكەندەر دە بولدى. سولاي بولسا دا، وسىنىڭ بارلىعى حح عاسىردىڭ 80-جىلدارىنا تامان كەڭەس يمپەرياسىنىڭ قازاقستاندى ءسىڭىرىپ اكەتۋ ۇدەرىسىن توقتاتا الاتىنداي ەمەس ەدى. حالىق ۇلتتىق مەملەكەتتىگىن قايتارىپ الۋ تۋرالى ءۇمىتىن تولىق ۇزگەن بولاتىن. وسىنى بىلەتىن ساياساتشى گ.تولەمىسوۆا «ءبىز تاۋەلسىزدىگىمىزدى كەزدەيسوق الدىق، ەگەر ەلتسين بولماسا، ءبىز وعان قول جەتكىزە الماس ەدىك. بۇل كسرو-عا تاۋەلدىلىك جىلدارىنداعى شەككەن جاپامىز ءۇشىن تاعدىردىڭ قايتارعان سىيى بولدى» («تاسجارعان»، 28.01.2009) دەپ جازدى. ال كورنەكتى قوعام قايراتكەرى ءا.كەكىلباەۆ تاۋەلسىزدىكتى «تەر توكپەي كەلگەن ولجا» دەپ باعالادى («جاس قازاق»، 20.02. 2009). مىنەكي، ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىك تۋرالى تۇسىنىگىمىز وسىنداي. وزگەنى قويىپ، مەملەكەتتىك جوعارى لاۋازىمداردا جۇرگەندەردىڭ، فيلوسوفتار مەن تاريحشىلاردىڭ وزدەرى تاۋەلسىزدىكتى كەنەتتەن اسپاننان تۇسكەن، «كەزدەيسوقتىق» دەپ اتالاتىن مىرزانىڭ سىيى دەپ ويلايدى.

زيالى ساناتىنا ەنەتىندەردىڭ كوپشىلىگى بەلوۆەجە ورمانىنداعى ەكى قاباتتى اق ۇيدە «كوڭىلى كوتەرىڭكى جاعدايدا» كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋى تۋرالى قۇجاتقا «بايقاماي قول قويا سالعان» رەسەي پرەزيدەنتىنە ريزا. تاريحتا مۇنداي، كاپيتاليزم مەن سوتسياليزم دەپ اتالاتىن ەكى پوليۋستىڭ دۇنيەجۇزىلىك اۋقىمداعى قاقتىعىسىن كەلمەسكە كەتىرەتىن، جۇزدەگەن جىلدار ىشىندە جۇزەگە اسىرىلاتىن عالامدىق دەڭگەيدەگى وقيعالار اراسىندا كەزدەيسوقتىقتار بولمايتىنى ەشكىمنىڭ قاپەرىنە كىرمەيدى. ارينە، تاريحتىڭ سول مەزەتىندە تاعدىر شەشەرلىك قۇجاتتى دايىنداعان جانە وعان قول قويۋدى ۇيىمداستىرعان بوريس نيكولاەۆيچتىڭ جەكە ءرولىن كىشىرەيتۋگە بولمايدى. دەگەنمەن، وركەنيەتتىڭ دامۋ ۇدەرىسىندە بولىپ جاتقان قۇبىلىستاردىڭ تەرەڭدە جاتقان سەبەپتەرىنە ۇڭىلە بىلۋگە رۋحاني الەۋەتىمىزدىڭ جەتپەي جاتقانىنان قىسىلۋعا تۋرا كەلەدى. بۇل دا زاماناۋي گەوساياسات كەڭىستىگىندە بولىپ جاتقان قۇبىلىستاردىڭ اقيقاتتى سيپاتىن اجىراتا الماي، سارساڭعا ءتۇسۋدىڭ ءبىر بەلگىسى بولسا كەرەك.

شىنىندا دا، تاۋەلسىزدىك ەڭىرەپ جۇرگەن قازاققا جانى اشىعان قۇدايدىڭ لاقتىرا سالعان ناپاقاسى ما ەدى؟ «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار» دەمەۋشى مە ەدى حالىق. عالامدىق تاريحي وقيعا رەتىندەگى وتارسىزدانۋ ۇدەرىسىن دۇنيە جۇزىندەگى وتارلىق ەزگى كورگەن جۇزدەگەن حالىقتارعا سۇراۋسىز يگىلىك رەتىندە توبەسىنەن تۇسىرە سالعان كىم جانە ونىڭ سەبەبى نەدە؟

***

ال تاريحي ايعاقتار نە دەيدى؟ تاريحي ايعاقتار مىنانى كورسەتەدى: 1941 جىلى 14 تامىزدا اقش پرەزيدەنتى ف.رۋزۆەلت پەن ۇلىبريتانيانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى ۋ.چەرچيلل اتلانت مۇحيتىنىڭ كانادا جاقتاعى جاعالاۋىنداعى اردجەنتيا شىعاناعىندا (نيۋفاۋنلەند) رەسمي كەزدەسەدى. «پرينتس ۋەلسكي» اعىلشىن لينكورىندا وتكەن بۇل كەزدەسۋدە اقش جانە ۇلىبريتانيا ۇكىمەتتەرىنىڭ باسشىلارى تاريحتا اتلانتيكا حارتياسى دەگەن اتپەن قالعان دەكلاراتسياعا قول قويدى [يستوريا ۆتوروي ميروۆوي ۆوينى 1939-1945.- م.، 1975. ت.: 5. 84-ب.]. دەكلاراتسيادا فاشيستىك گەرمانيا مەن ونىڭ وداقتاستارىنا قارسى سوعىستىڭ ماقساتتارى، سوعىستان كەيىنگى دۇنيە ءجۇزىنىڭ ءتۇزىلۋى جالپى پىشىندە تياناقتالدى. 1941 جىلى 24 قىركۇيەكتە لوندوندا وتكەن وداقارالىق ءماسليحاتتا كسرو اتلانتيكا حارتياسىنىڭ نەگىزگى قاعيدالارىن قوستايتىنىن ءبىلدىردى. وسىلاي گيتلەرگە قارسى قۇرىلاتىن كواليتسيانىڭ العىشارتى جاسالدى. دەكلاراتسيا ونىڭ باعدارلامالىق قۇجاتتارىنىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلدى.

كەشىكپەي كواليتسياعا جوعارىدا اتالعان دەرجاۆالاردان باسقا فرانتسيا مەن قىتاي كىردى. ارتىنان گەرمانيا، يتاليا، جاپونيا باستاعان اگرەسسيالى بلوك ەلدەرىنە قارسى سوعىسىپ جاتقان وداقتاستارعا كومەكتەسكەن باسقا ەلدەر دە - يۋگوسلاۆيا، پولشا، چەحوسلوۆاكيا تارتىلا باستادى. سوعىستىڭ اياعىنا قاراي گيتلەرگە قارسى كواليتسيا قۇرامىنا 50-دەن استام ەل بىرىكتى.

اتلانتيكا حارتياسى الدىنا ۇلتشىلدىق تيرانياسىن جويۋ، اگرەسسوردى قارۋسىزداندىرۋ، حالىقتاردى سوعىس اۋىرتپالىعىنان قۇتقارۋ ماقساتتارىن قويدى. تاراپتار مۇددەلى حالىقتاردىڭ كەلىسىمىنسىز اۋماقتىق وزگەرىستەر جاساۋعا تىرىسپايتىنىن، ساۋدا جانە ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ تەڭ مۇمكىندىگىن جاساۋدى جاقتايتىندارىن جاريالادى. ءفاشيزمدى تالقانداعاننان كەيىن بارلىق ەلدەر ءۇشىن بەيبىتشىلىك ورناتۋ جانە قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ نيەتىن ءبىلدىردى.

وركەنيەتتىڭ سوعىستان كەيىنگى دامۋى استارىندا دەكلاراتسيانىڭ 6-پۋنكتىنىڭ ماڭىزى اسا زور بولدى. وندا بارلىق ۇلتتاردىڭ ءوز تاعدىرىن ءوزى انىقتاۋىنا جول اشىپ بەرەتىن «بارلىق حالىقتاردىڭ وزدەرىنىڭ ءومىر سۇرۋىنە قولايلى باسقارۋ فورماسىن ءوزى تاڭداۋ قۇقىعى» جاريالاندى. اقش جانە ۇلىبريتانيا ەگەمەندى قۇقىقتارىنان، ءوزىن-ءوزى باسقارۋ تەتىكتەرىنەن زورلىقپەن ايىرىلىپ قالعان حالىقتارعا ول قۇقىقتارى مەن مۇمكىندىكتەرىن قالپىنا كەلتىرۋگە كومەكتەسەتىنى تۋرالى نيەتتەرىن جاريالادى. ۇلت رەتىندە مەملەكەتتەر عانا ەمەس، مەملەكەتتىگى جوق حالىقتار دا تانىلاتىن بولدى. ۇلتتاردىڭ ءوز دامۋ جولىن ءوزى ايقىنداۋ ۇستانىمدارى پىشىندەلىپ، ولاردىڭ جۇزەگە اسىرىلۋ مۇمكىندىكتەرى بەلگىلەندى.

اتلانتيكا حارتياسىنىڭ ليبەرال-دەموكراتيالىق ۇستانىمدارى ءستاليننىڭ ساياساتىمەن قابىسپادى، ماسكەۋدە سەكەمدىك تۋعىزدى: حالىقتاردىڭ ءبىر كەزدە ايىرىلىپ قالعان ەگەمەندىكتەرىن قالپىنا كەلتىرۋ ۇستانىمى رەسەيدىڭ عاسىرلار بويى جاۋلاپ العان اۋماقتارىن لەگيتيمسىزدەندىرەتىن بولدى.

ءستاليننىڭ ويىنا الدىمەن 1939-1940 جىلدارى كۇشپەن قوسىپ العان جەرلەر ورالدى. كەيىنىرەك ول اتلانتيكا حارتياسى كەڭەس وداعىنا قارسى باعىتتالعان دەگەن قورىتىندىعا كەلدى. ءستاليننىڭ بۇل تۇسىنىگى ورىس تىلىندە جارىق كورگەن «دۇنيە ءجۇزى جانە كسرو تاريحى» وقۋلىقتارىندا اتلانتيكا حارتياسىنىڭ ماڭىزىن بۇرمالاعان تۇسىندىرۋلەردىڭ ورىن الۋىنا تۇرتكى بولدى.

سولاي بولسا دا، 6-پۋنكت دەكلاراتسياعا ف.رۋزۆەلتتىڭ ۇستانىمدى ۇيعارۋىمەن ەنگىزىلگەن دەپ ۇعۋ كەرەك. ارينە، چەرچيلل دۇنيەجۇزىلىك تاريحتىڭ ارى قاراي دامۋى ءۇشىن، اسىرەسە انگليا ءۇشىن تاعدىر شەشەرلىك ماڭىزى بار بۇل ۇيعارىمدى بىردەن قابىلداعان جوق. ويتكەنى ول كەزدەگى انگليا «اۋماعىندا ەشقاشان كۇن باتپايتىن يمپەريا» اتانعان، بۇكىل عالامشارداعى جەر قىرتىسىنىڭ 1/4-ىنە يەلىك ەتەتىن، دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ءىرى وتارلىق دەرجاۆا بولاتىن. ال مەتروپوليانىڭ ءوزىنىڭ رەسۋرسى شەكتەۋلى ەدى. ءدال وسى فاكتور بريتان جەتەكشىسىنىڭ مازاسىن الماۋى مۇمكىن ەمەس ەدى.

ارينە، ۋ.چەرچيلل دەكلاراتسيانىڭ بۇل بابىن پىشىندەۋدە قاتتى قينالدى. سولاي بولسا دا، دۇنيەجۇزىلىك تاريحتىڭ بۇدان كەيىنگى دامۋى ايعاق بولىپ وتىرعانداي، ءوز سوتسيۋمىنىڭ وكىلى چەرچيلل-يمپەرياليستى چەرچيلل-دەموكرات جەڭدى: ول حالىقتاردىڭ ءوز دامۋ باعىتىن وزدەرى ايقىنداۋىن قابىلدادى.

***

ال كەڭەس وداعىن كۇيرەتكەن قانداي كۇش؟ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن ىزدەۋ بىزگە عانا ەمەس، بۇرىنعى كەڭەستىك رەسپۋبليكالاردىڭ ءبارى ءۇشىن وزەكتى بولىپ تابىلادى. ويتكەنى ولاردىڭ ءبارى مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن كەڭەس وداعىنىڭ كۇيرەۋىنىڭ ناتيجەسىندە العانىن بىلەدى، ال عالامشاردىڭ 1/6 بولىگىن الىپ جاتقان الىپ يمپەريانىڭ ءوزىن كۇيرەتكەن كۇش تۋرالى تاپتىشتەپ ايتا بەرمەيدى. وتانىنىڭ تاريحىن ءبىلۋ ءۇشىن، قازىرگى قالىپتاسقان گەوساياسي احۋالدا ۇستاناتىن باعدارىن ايقىنداۋ ءۇشىن بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ ەتەگىنەن شىققان رەسپۋبليكالار ماسەلەنىڭ وسى جاعىنا ءجىتى نازار اۋدارسا كەرەك ەدى. بىراق ساياسات پەن تاريحتان قورىتىندى شىعارۋدى ۇيرەنبەگەن جەتەسىزدىكتەن ولاردىڭ تاعدىر شەشەرلىك ماسەلەنى اينالىپ ءوتىپ، «تاۋەلسىزدىك جاساسىن» دەپ قۇرعاق ايقايعا باسا بەرۋدەن باسقانى ەستەن شىعارعان سىڭايى بار.

كوزى قاراقتى زيالىعا بۇرىنعى كەڭەستىك رەسپۋبليكالاردىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى «قىرعي قاباق سوعىسىندا» كوممۋنيستىك شىعىستى دەموكراتيالىق باتىستىڭ جەڭۋى ناتيجەسىندە قول جەتكىزگەنىن اڭعارۋ قيىنعا سوقپاسا كەرەك ەدى. بۇل دا - بۇلتارتپاس تاريحي ايعاق. ونى سارالاي ءبىلۋ - سۇڭعىلالىقتىڭ، ايعاق رەتىندە قابىلداۋ - ادامگەرشىلىكتىڭ ءىسى. ودان جالتارۋ مۇمكىن ەمەس، ال ونى بۇرمالاۋ شىعىستىڭ وزىنە دە ءتيىمدى ەمەس.

ءبىز - وتارسىزدانۋ پوەزىنىڭ كەزدەيسوق جولاۋشىسى ەمەسپىز. تاۋەلسىزدىك بىزگە وسىلاي، اقش مەن انگليا باستاعان شىنايى دەموكراتيا ەلدەرىنىڭ، باتىس ليبەرال دەموكراتتارىنىڭ، الدىڭعى قاتارلى زيالىلاردىڭ دۇنيەجۇزىلىك كوممۋنيزمگە قارسى ۇزاققا سوزىلعان تاباندى كۇرەسىنىڭ جانە جەڭىسىنىڭ ناتيجەسى رەتىندە كەلدى. بۇل - الدەكىمدەردىڭ قۇلاعىنا جاعاتىنىنا نەمەسە جاقپايتىنىنا قارامايتىن تاريحي ايعاق. ءبىز مەملەكەتتىگىمىزدى قالپىنا كەلتىرۋدىڭ يدەيالىق نەگىزى مەن زاڭدى بازاسىن جاساپ بەرگەن، وتارسىزدانۋ ۇدەرىسىنىڭ تاريحي ءىس جۇزىنە اسىرىلۋىنا ومىرلىك قىزمەتىن ارناعان انگلوساكسون وركەنيەتىنىڭ ەكى ەلىنە، سول ەلدەردى باسقارعان ەكى ۇلى پەرزەنتى - فرانكلين رۋزۆەلت پەن ۋيليام چەرچيللگە باس يۋگە، ولاردىڭ ەسىمىن قۇرمەتتەۋگە مىندەتتىمىز.

شىعىستا قۇلعا ەركىندىك، باعىنىشتى حالىقتارعا تاۋەلسىزدىك بەرۋ يدەيا رەتىندە تۋمادى، ونداي يدەيانى تۋدىراتىن العىشارت - رۋحاني تۇعىر بولمادى. ونى بىلاي قويعاندا، قازىرگى شىعىس ەلدەرىنىڭ دەنى باتىستان كەلگەن ادام ەركىندىگى يدەياسىن قابىلداۋعا دا دايىن ەمەس ەكەنىن كورسەتىپ وتىر. مۇنىڭ مىسالىن قازىرگى قىتاي مەن رەسەيدىڭ قول استىنا العان حالىقتارىنا قاتىستى جۇرگىزىپ وتىرعان ىشكى ساياساتىنان ايقىن كورۋگە بولادى.

رەسەي قاراماعىنداعى جيىرما ءبىر اۆتونوميالىق رەسپۋبليكالارعا ءوزىن-ءوزى باسقارۋ قۇقىعىن بەرۋ نيەتىن كوزدەپ وتىرعان جوق. وتارلارعا بوستاندىق بەرۋ تۋرالى ءسوز قوزعاۋ بىلاي تۇرسىن، باعىنىشتى حالىقتاردىڭ بۇعان دەيىن بولعان اۆتونوميالىق قۇرىلىمدارىن جويىپ جىبەرۋ ءۇشىن جانتالاسىپ جاتىر. رەسەي قيىر شىعىس پەن ءسىبىردى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ ۇلتتىق اۆتونوميالىق قۇرىلىمدارىن جويدى. ەندى اۆتونوميالى رەسپۋبليكالاردىڭ مارتەبەسىن ءىس جۇزىندە شەكتەۋ جولدارىن، «ەلدى جيناۋ» - بۇرىنعى كەڭەس وداعىنا ەنگەن حالىقتاردى قايتا بىرىكتىرۋ ارەكەتىن جاساپ جاتىر. ۆ.پۋتين ءۇشىن دۇنيە ءجۇزىنىڭ جۇزدەگەن ۇلتتارىن قان قاقساتقان كەڭەستىك توتاليتارلىق رەجيمنىڭ قۇلاۋى، ون بەس ەلدىڭ ازاتتىق الۋى پروگرەسس ەمەس، «XX عاسىردىڭ اسا ءىرى گەوساياسي اپاتى». ماسكەۋ شەنەۋنىكتەرى 1991 جىلدىڭ وقيعالارى ءۇشىن قاتتى وكىنەدى، ەستەرىنە تۇسكەندە جاندارى بايىز تاپپايدى، باسىنان ەس، بويىنان سابىر كەتەدى. اسىرەسە بۇلاردىڭ - رەسەي مەن قوسا قىتايدىڭ دا، ىندىنىن جايلاپ وتىرعان ەل قازاقستان بولىپ وتىر.

شىعىس ايداھارى تيبەت پەن شىعىس تۇركىستانعا تاۋەلسىزدىك بەرۋدى قاراستىرعانى بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى ولارعا قىتايدان بولىنبەيتىن اۆتونوميا بەرۋ تۋرالى ماسەلەنى تالقىلاۋدان باس تارتىپ وتىر. قىتايدىڭ كوكەيىن تەسكەن ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن تاڭداپ الاتىن ءادىسى دە ايداھارشا - جىميىپ كەلىپ وراپ الادى، قۇرباندىعىن بىردەن قىلعىتۋعا ۇمتىلمايدى، از كۇشپەن ۇستاپ وتىرادى، ونىڭ كەزەكتى بوساڭسىعان ءساتىن كۇتەدى، بوساڭسۋ مەزەتىن سەزە قالعاندا، ورالعان بەلدى قىسا قويادى، پايدا بولعان مۇمكىندىكتى جىبەرمەيدى، وڭتايلى تاسىلدەرمەن جەمتىگىن سىعىپ ولتىرەدى. جەڭىسكە جەتەر ساتكە تاياعاندا عانا بار رەسۋرستى قوسىپ، جاعدايدىڭ قوجاسى بولىپ شىعا كەلەدى.

ەگەر قىتاي مەن رەسەيگە باعىنىشتى حالىقتار باتىستىڭ وتارى بولسا، وندا ولار تاۋەلسىزدىگىن الىپ، حالىقارالىق قاۋىمداستىق سۋبەكتىلەرى رەتىندە الدەرىنشە دۇنيەجۇزىلىك ينتەگراتسياعا ارالاسىپ جۇرەر ەدى.

جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىنگى كەزەڭدە ارابتىق شىعىس ەلدەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى فەودالدىق جانە جارتىلاي فەودالدىق قوعامدار رەتىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتتى. قازىر ءوز ەلىن ءوزى قىرىپ، بار پالەسىن باتىسقا جاۋىپ جۇرگەن سيريا مەن ليۆيا - مانداتپەن باسقارىلاتىن اۋماقتار بولاتىن. كۋۆەيت پەن ماروككو - پروتەكتورات جاعدايىندا كۇن كەشتى.

ال ەگيپەتتىڭ (1953 جىلعا دەيىنگى), يراكتىڭ، ليۆاننىڭ تاۋەلسىزدىگى فورمالى بولاتىن. بۇل ەلدەردىڭ ءبارى ءىس جۇزىندە وتار جانە جارتىلاي وتار بولاتىن. مەتروپوليامەن جاساسقان شارتتارىندا ول ەلدەردىڭ ەگەمەندىگى ماڭىز الارلىقتاي شەكتەۋلى ەكەندىگى حاتتالىپ تاستالعان بولاتىن.

بۇگىن امەريكاعا ولەردەي وشىگىپ جۇرگەن يراننىڭ دا سوعىس جىلدارىنداعى فورمالى بەيتاراپتىعى سولقىلداق بولاتىن. ۇكىمەتىنىڭ ەلدى قورعاۋدى ۇيىمداستىرا بىلگەن قۇزىرەتتىلىگىمەن ەمەس، ساياسي احۋالدىڭ قالىپتاسۋىنان تولىق وتارعا اينالىپ ۇلگىرمەگەن بۇل ەلدىڭ دە كەلەشەككە كەپىلدىگى كورىنەۋ ازايىپ، باسىنا تۇنەك ءۇيىرىلىپ كەلە جاتقان بولاتىن. بۇعان دەيىن كەڭەس وداعىنا كىرىپتار بولىپ كەلگەن يراننىڭ ىشكى ىستەرىنە 1930 جىلداردان باستاپ گەرمانيا دا ارالاسا باستاعان بولاتىن. سول كەزدەن باستاپ يران ەكىجاقتى قىسىمنىڭ تەگەۋرىنىن تارتىپ جاتتى. ەگەر اقش ارالاسىپ، دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باعدارىن وزگەرتىپ جىبەرمەگەندە، يراندى اگرەسسيۆتى بلوك ەلدەرىنىڭ تولىق وتارعا اينالدىرىپ، ءبولىپ الۋى ۋاقىتتىڭ عانا قۇزىرىندا قالعان بولاتىن. قازىرگى يراننىڭ جەتەسىز ساياسي ەليتاسى اقش مەن ۇلىبريتانيا قۇرعان «ۇلى اليانستىڭ» جەڭىسىنىڭ پارمەنىمەن، اتلانتيكا حارتياسىنداعى حالىقتاردىڭ دامۋ جولىن ءوزى تاڭداۋ قۇقىعىن جاريالانۋىنىڭ جانە ونى اتالعان ەكى ەلدىڭ دۇنيەجۇزىلىك پراكتيكادا جۇزەگە اسىرۋىنىڭ ارقاسىندا وزگەلەر قاتارلى ۇلتتىق مەملەكەت قۇرىپ وتىرعاندارىن سەزبەيدى، «اسسالاۋماعالايكۋم دەگەنگە - اكەڭنىڭ باسى» ۇستانىمىمەن، باتىسقا جاۋىعۋىن جالعاستىرىپ كەلەدى.

ول كەزدە دە تاريحتىڭ بالامالى دامۋ جولى كوپ بولدى. وقيعالار نۇسقالارىنىڭ ءبىرى بىلاي ءوربۋى مۇمكىن ەدى: ەگەر ەكى انگلوساكسوندىق دەرجاۆا اراسىندا «ۇلى اليانسقا» قول قويىلماعاندا، اقش بەيتاراپتىق ساقتاپ، گيتلەرلىك گەرمانياعا قارسى سوعىسپاعاندا، فاشيستىك بلوك ەۋرازيا قۇرلىعىن تۇگەل باسىپ الار ەدى.

بۇعان دەيىن «ريببەنتروپ-مولوتوۆ» پاكتى بويىنشا گيتلەرگە قورىققانىنان ەرىكسىز كومەكتەسىپ كەلگەن كەڭەس وداعىنىڭ فاشيستىك ماشينانى توقتاتۋعا شاماسى كەلمەس ەدى. «وست» جوسپارى بويىنشا، «ماسكەۋ جەرمەن جەكسەن بولىپ، لەنينگراد گيتلەردىڭ كانتسەليارياسىن كارتوپپەن قامتاماسىز ەتەتىن وگورودىنا» اينالار ەدى، سوعىستان ءتىرى قالعان ورىستاردى «وق شىعارماي، اراق پەن تەمەكىمەن عانا قۇرتۋ» جوسپارى جۇزەگە اسىرىلار ەدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالعانعا دەيىن جارتىلاي وتار جاعدايىندا ءىلدالدالاپ ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن وزگە ەلدەر دە جەڭگەن جاقتىڭ تولىق وتارىنا اينالار ەدى. ولاردىڭ اراسىندا قىتاي، يران، يراك، پاكىستان، سيريا، ليۆيا، ت.ب. قازىرگى كەۋدەمسوقتىقپەن باتىسقا كىجىنىپ جۇرگەندەردىڭ ءبارى جۇرەر ەدى.

قازاقتار مىنا فاكتورلاردى ەشقاشان ۇمىتپاۋى كەرەك. رەسەي ءۇشىن قازاقستان - جەمقورلىقتا سىبايلاس، حالىقارالىق قاتىناستاردا، اسىرەسە باتىسپەن شەپتەسىپ قالعاندا سوڭىنان ەرتىپ جۇرەتىن يتارشى مەملەكەت، توتاليتارلىق ەكسپەريمەنتتەر الاڭى، ەكىنشى كەڭەس وداعىن قۇرعاندا قوسىپ الاتىن «وداقتاس رەسپۋبليكا».

ورىستىڭ كوزدەگەنى - ءبىرىنشى كەزەكتە جەمقورلىققا بەلشەسىنەن باتقان ۇكىمەتتى قولداي وتىرىپ، ونى ءماجبۇرلى دوسقا اينالدىرۋ، سولاردىڭ قولىمەن قازاقستان ەكونوميكاسىن ۋىسىندا ۇستاۋ، سىرتقى ساياساتىنا باقىلاۋ جاساۋ، بيلىگىنە، زاڭىنا ارالاسىپ، جاڭا وتارلىق تاۋەلدىلىكتە ۇستاۋ. ورىستىڭ ەكىنشى كەزەكتە كوزدەيتىنى - قاجەتتى احۋال قالىپتاسقاندا، ىشتەي تۇراقسىزدىق پايدا بولىپ، ساياسي قىزۋ كونديتسياعا جەتكەندە قازاقستانداعى ورىس دياسپوراسىنىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركىپ، مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن سولقىلداتۋ. مولدوۆادا، ۋكراينادا، گرۋزيادا، بالتىق ەلدەرىندە قولدانعان ءادىسىن قازاقستاندا قولدانۋ. بەسىنشى كولوننانى كۇشەيتە وتىرىپ، ىشتەگى تۇراقسىزدىقتىڭ ورىن الۋىنا جول بەرۋ، سودان كەيىن «شەت ەلدەردەگى رەسەي ازاماتتارىن قورعاۋدى» جەلەۋ ەتىپ، «قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ سۇراۋىمەن» اسكەر كىرگىزۋ. «ماڭگىلىك دوس» يدەياسىنىڭ شىمىلدىعىن جامىلىپ، «ەلدى جيناۋدى» جۇزەگە اسىرۋ.

قىتاي ءۇشىن قازاقستان - ازىرشە جەمقور ۇكىمەتىنە پارا بەرىپ قويىپ، بايلىعىن سوراتىن، ساپاسىز، ارزان تاۋاردى ءۇيىپ تاستاپ، وزدەرىنە ەشتەڭە وندىرتپەيتىن، سونىسىمەن ەكونوميكاسىن تاۋەلدىلىككە تۇسىرەتىن، كەلەشەكتە جاۋلاپ الاتىن اۋماق. بۇل باعىتتارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قىتاي قاراجات اياماي تابيعي رەسۋرستاردى ساتىپ الا بەرۋگە، «بىرلەسكەن» كاسىپورىندار قۇرىپ، ولاردى حانتسزۋ كادرلارمەن قۇرامداۋعا، مەيىلىنشە كوبىرەك «جالعا» جەر الۋعا، بار مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، ءوز ازاماتتارىن قازاقستانعا كوپ ەنگىزۋگە تىرىسىپ باعۋدا. ەندى بىرەر ونجىلدىقتان كەيىن قىتاي «ار ساقتاپ تۇرمايتىن» (ماو تسزەدۋننىڭ ءسوزى), قازىرگى حالىقارالىق قۇقىقتىق تارتىپتەردى بىرجاقتى بۇزاتىن، سونىسىنا جاۋاپ بەرمەيتىن دەڭگەيگە جەتەدى.

قازاقستانعا كەلگەن ءار حانتسزۋ - قىتاي مەملەكەتىنىڭ قاۋىپسىزدىگى ورگانىنىڭ جاۋىنگەرى. ولاردىڭ تۇرپاتتى ارەكەتىنىڭ ءمانى مىنادا: جەرگىلىكتى ەل وكىلىنە ۇيلەنۋ، قىتايدىڭ سانىن مەيلىنشە كوبەيتۋگە اتسالىسۋ، ورنالاسىپ الىپ، ارتىنان وزگە تۋىستارى مەن دوستارىن تارتۋ. ءوزارا بايلانىس جاساي وتىرىپ، حۋاتسياودى كۇشەيتە بەرۋ. وسىلاردىڭ ءبارى ساتقىن جانە پاراقور شەنەۋنىكتەردىڭ اۋزىن تىعىنداۋ ارقىلى ەكى قولدى بوساتىپ الۋمەن جۇزەگە اسىرىلادى.

باتىس ءۇشىن قازاقستان - ورتالىق ازياداعى تەڭ ارىپتەس.

قازىرگى باتىس سوڭعى مىڭ جىل ىشىندە وزدەرىن دۇنيەجۇزىلىك باسىمدىققا جەتكىزگەن ليبەرەرالدى دەموكراتيا قۇندىلىقتارىن ۇستانىپ ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. اقش وسى قۇندىلىقتاردى وزگە ەلدەر مەن قۇرلىقتارعا ورنىقتىرۋمەن اينالىسۋدا. ولارعا عالامشاردىڭ قاۋىپسىزدىگى، دۇنيە جۇزىندە بەيبىتشىلىكتىڭ ساقتالعانى كەرەك.

جەر شارىندا ۇيلەسىمدىلىك ورناتۋ ءۇشىن اقش ۇكىمەتىنىڭ وزىنە ءتيىمدى بولا بەرمەيتىن، ادامي جانە قىرۋار قارجى شىعارۋدى تالاپ ەتەتىن ارەكەتتەرگە دە باراتىن كەزدەرى از ەمەس. جاپپاي قىرۋ قارۋىن يەلەنۋگە تىرىسىپ جۇرگەن ديكتاتورلىق رەجيمدەردى اۋىزدىقتاۋعا ارقاشان وزگەلەردەن كوپ كۇش پەن قاراجات شىعارادى. ارينە، ناتيجەسى ۇنەمى قاناعاتتاندىرا بەرمەيتىنى دە راس، بىراق ونىڭ وزىندىك سەبەپتەرى بار.

بۇگىنگى اقش ءوزىنىڭ ناتو-داعى وداقتاستارىمەن بىرگە قۇقىقتىق جاعىنان دا، پارىز تۇرعىسىنان دا دۇنيەتۇزۋشى ءرول اتقارىپ كەلەدى. ەۋروازيا قۇرلىعى ەلدەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى، شىنايى دەموكراتيا ەلدەرى تۇگەلدەي اقش-قا سەنىم بىلدىرەدى. ەۋرووداق ۇيىمى بولسا جەكە ەل مەن ۇيىمنىڭ مۇددەلەرىنىڭ ءوزارا ۇيلەسۋىنە قول جەتكىزىپ وتىر.

مۇندا انتاگونيستىك سيپاتتاعى ءتىل تابىسپاي قالۋشىلىق ءىس جۇزىندە بولمايدى. ءاليانستىڭ كىشى ارىپتەستەرى - بەلگيا، ليۋكسەمبۋرگ، گوللانديا اۋىر سالماقتى گەرمانيامەن، فرانتسيامەن باياعىدان قولتىقتاسىپ ءومىر سۇرەدى، وزدەرىن جايلى سەزىنەدى. وسىدان كەيىن باتىسقا ىلتيپاتپەن قاراپ، سوعان قاراي بۇرىلىپ كەتكەنى ءۇشىن شىعىس ەۋروپا مەن بالتىق ەلدەرىن كوزگە شۇقي كىنالاۋعا سەبەپ قالمايدى. بولگاريا، ۆەنگريا، چەحيا، سلوۆاكيا، پولشا، رۋمىنيا، لاتۆيا، ليتۆا، ەستونيا - بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ كوممۋنيستىك قۇرىلىس ورناتۋ جىلدارىندا «ۇلكەن اعالارىنان» شەكەسى ىسىگەن كەزدەرى جاقسى ەستەرىندە. سوندىقتان ولار «كىممەن ىستەس بولارىمىزدى ماسكەۋدىڭ نۇسقاۋىنسىز ءوزىمىز شەشەمىز» دەيدى جانە دۇرىس ىستەيدى.

ال ماسكەۋ بولسا بولشەۆيكتىك مانەرمەن جۇدىرىعىن تۇمسىققا تاياپ تۇرىپ، «سۇيەتىنىن» جاريالاۋىن قويعان جوق، ءوزىنىڭ بۇرىنعى وداقتاستارىنا ولاردىڭ كىممەن دوستاسۋى، كىمنەن اۋلاق بولۋ كەرەكتىگى جونىندە نۇسقاۋ بەرۋىن ءالى جالعاستىرىپ كەلەدى. سونىسىمەن ولاردى وزىنەن اۋلاقتاتىپ وتىرعانىن مويىنداعىسى كەلمەيدى.

«ۋكراينا - مەملەكەت ەمەس» - دەدى ۆ.پۋتين 2008 جىلى بۋحارەستە وتكەن ناتو-نىڭ سامميتىندە. رەسەي جەتەكشىسى سونىسىمەن ۋكرايندىقتاردىڭ باتىسقا قاراي تەزىرەك ويىسۋعا ماجبۇرلەپ وتىرعانىن تۇسىنبەدى.

باتىس وركەنيەتتەرى قازاقستانعا قاتىستى قىتاي مەن ورىس جاسايتىننىڭ ءبىرىن دە جاسامايدى. باتىستان ەشكىم قازاقستانعا تۇراقتى ورنالاسىپ الۋ ءۇشىن كوشىپ كەلمەيدى. باتىس ليبەرال-دەموكراتيالىق ەلدەرىنىڭ ساناسىندا قازاقستاندا 5-كولوننا قۇرۋ، ونى ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىكتە ۇستاۋ، اۋماقتى ارزان شيكىزات كوزىنە اينالدىرۋ سياقتى جىمىسقى پيعىلداردىڭ ءبىرى دە جوق. 16 ميلليون قازاقستاندىق تۇگەل قول قويىپ، 51-شتات بولايىق دەپ ارىز بەرسەڭ - اقش كونگرەسى قاناعاتتاندىرمايدى. باتىسقا قازاقستاننىڭ كۇشتى، دەموكراتيالى ەل، سەنىمدى ارىپتەس بولعانى كەرەك. ولارعا قازاقستان اۋماعى ارقىلى ەسىرتكى ترافيگى وتپەگەنى، لاڭكەستىك ۇيىمدار جاساقتالماعانى كەرەك.

ءبىز مۇسىلمان ەلىمىز، تەگىمىز شىعىستىق، سوندىقتان ءدىنىمىز بەن تەگىمىزدەن اجىراماي، حالىقارالىق ساياسي شەپتەسۋلەردە ۇنەمى شىعىس ەلدەرى جاعىنا شىعىپ، سولاردى قولداپ وتىرۋىمىز كەرەك دەگەن باعىتتى ۇستانۋ - بۇل الجاسۋ اتريبۋتى. ساياساتتا ليبەرال-دەموكراتيزمدى ۇستانۋ ءدىن مەن تەكتەن اجىراۋعا اكەلىپ سوقتىرمايدى. رۋحاني ايادا، زاڭدى كەڭىستىكتە بۇلار قۇندىلىق رەتىندە ءومىر سۇرە بەرەدى. ال مەملەكەتتىڭ كەلەشەگى، الەۋمەتتىك دامۋدىڭ كەپىلى - باتىس ليبەرال-دەموكراتياسىندا.

قاناعات جۇكەشەۆ،

فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ

كانديداتى

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» (پروەكت «DAT» № 32 (115) وت 28 سەنتيابريا 2011 گ.