Internet-konferensiyamyzdyng qúrmetti qonaghy, bilgir tarihshy Mәmbet myrzamen Abai.kz aqparattyq portalynyng oqyrmandary arasyndaghy súhbat jalghasyn tauyp otyr. Oqyrman qauymgha internet-konferensiyanyng bastapqy jariyalanymdaryn múraghattar qorynan tauyp alugha bolatynyn eskertemiz.

«Abay-aqparat»

- Assalamaghaleykum, Mәmbet agha! Mihail Frinovskiy degen kim? 37 jyldardaghy qandy terrordyng beldi túlghasy ekeni ras pa?

Frikovskiy M.P. (1898-1940) 1936-1938 jj. KSRO ishki ister halkomnyng orynbasary qyzmetin atqarghan. Al onyng bastyghy N.IY.Ejov. Búl, әriyne, qandy qyrghyn-sayasy repressiya jyldary. M.P.Frikovskiyding Qazaqstanda jýrgizilgen repressiyagha baylanysty kóptegen qújattargha qoyghan qoldary bar. Ózining qatygez isterimen kózge týsken qyzmetker.

Týrik tildes halyqtardyng birligi jóninde jogharyda az da bolsa aityldy.

Internet-konferensiyamyzdyng qúrmetti qonaghy, bilgir tarihshy Mәmbet myrzamen Abai.kz aqparattyq portalynyng oqyrmandary arasyndaghy súhbat jalghasyn tauyp otyr. Oqyrman qauymgha internet-konferensiyanyng bastapqy jariyalanymdaryn múraghattar qorynan tauyp alugha bolatynyn eskertemiz.

«Abay-aqparat»

- Assalamaghaleykum, Mәmbet agha! Mihail Frinovskiy degen kim? 37 jyldardaghy qandy terrordyng beldi túlghasy ekeni ras pa?

Frikovskiy M.P. (1898-1940) 1936-1938 jj. KSRO ishki ister halkomnyng orynbasary qyzmetin atqarghan. Al onyng bastyghy N.IY.Ejov. Búl, әriyne, qandy qyrghyn-sayasy repressiya jyldary. M.P.Frikovskiyding Qazaqstanda jýrgizilgen repressiyagha baylanysty kóptegen qújattargha qoyghan qoldary bar. Ózining qatygez isterimen kózge týsken qyzmetker.

Týrik tildes halyqtardyng birligi jóninde jogharyda az da bolsa aityldy.

Ayan bauyrym! Qytay derek kózderindegi qazaq tarihyna qatysty materialdardy kezinde kelisim shart boyynsha Jaqyp Myrzahanúly bastaghan mamandar súryptap qazaq tiline audaryp dayarlaghan. Olardyng alghashqy eki tomy «Óner» baspasynan 2006 jyly jaryq kórdi. Búl jaryq kórgen enbekterding audarma sapasy joghary. Últtyq tarihymyzdyng kóne kezenine qatysty mәselelerdi zertteu isinde búl enbekterding mәni zor. Abay atyndaghy últtyq pedagogikalyq uniyversiytetining magistratura jәne doktorantura institutynda otan tarihynan ótkiziletin praktikalyq sabaqtarda búl kitaptar keng qoldanysqa týsti, sonday-aq magistranttar ýshin óte paydaly boldy.

Siz ataghan bes-alty tomdyq audarma kitaptarmen tanysa alghan joqpyn. Az tirajben shyqqan siyaqty, qolyma týspedi, sondyqtan da salystyra qaraugha mýmkindigim bolghan joq. Ol ýshin keshirim ótinemin.

P.S. Shynjang qoghamdyq ghylymdar akademiyasy, mýmkin, atalghan derek audaru júmysyna odan ary jalghastyryp, kitap týrinde shygharar, sonda balama enbek esebinde óz baghasyn alatyndyghy kýmәn tudyrmasa kerek.

Qúrmetti Manghystaulyq Marat bauyrym! Búl ekeuin qarsy qongha qarsymyn. Tarihtyng jalqy qaytalanbaytyn betteri. Amangeldi men Alash qozghalysy últtyn, elding bolashaghy ýshin kýresting týrli dengeyleri men joldary «Bolmaytyn elding úldary  bitpeytin daudy quady» degen maqal tura aitylghan.

T.Rysqúlov pen Alash ziyalylarynyng ara qatynasyna baylanysty da osy oidy aitqan bolar edim. Ótken uaqyt, auysqan zamandarmen birge bizde eseyip, kemeldenuge úmtylayyq.

Alasapyran kezendegi tarihy oqighalar men tarihy túlghalardy, olardyng qyzmetin uaqyt biyiginen әdil baghalugha úmtylys jasau búl da kemeldikting nyshany.

Qúlja balasyna. Alash taqyrybynda jýrgen zertteushi retinde aitarym: halyq alash qozghalysynyng maqsat-mýddesin jalpy alghanda týsindi, basqasha aitsaq, halyq alash iydeyasymen taghy bir qauyshty, ony ózining tól mýlki, bolmysy esebinde qabyl aldy. Búl tújyrym bәri bitti degen sóz emes. Áli atqaratyn is shash-etekten. Maghan júmys endi bastalghanday kórinedi.

Janashyrgha! Sәken Seyfullin bayandaghan tarihy mezgilde halqymyzdyn, onyng jaqsylarynyng әreketinen alys pen jaqyndy, ótkinshi jәne mәngi qúndylyqtardy ajyrata almay abyrju bayqalady. Múny moyyndauymyz qajet. Ol halqymyzdyng sayasy kýres isinde kenje qalghandyghynyng kórinisi edi. Biz últ retinde bolashaq ýshin, onyng týrli varianttyng joldary ýshin ishki kýres kezenderinen ótpegen elmiz. Onday kýrdeli prosestermen endi ghana betpe-bet kelip otyrmyz.

Qyr balasynyng nemeresi. Qazaqstan tarihy boyynsha oqulyqtarda «Aqtaban-shúbyryndy, alqakól súlama», «alash qozghalysy», «1986 jylghy Jeltoqsan» siyaqty taqyryptar óz dәrejesinde ashylmay keledi. Múnday syndy eng aldymen joghary bilim baghdarlamalaryna baylanysty da aitqan jón. Búl mәsele bilim ministirligining úiymdastyrumen ótettin oqulyq avtorlarynyng arnayy shaqyrylghan otyrystarynda qaralghany jón bolar edi.

Jalpy Qazaqstan tarihynan oqulyqtardyng sapasy mәselesin biz (Qazaqstan tarihshylarynyng qauymdastyghy) tarihshylar kongresinde arnayy sóz etudi josparlap, birneshe bayandamalardy tyndap belgili bir tújyrymdargha keludi qarastyrghan edik. Ókinishke oray, onday mazmúndaghy jiyngha qol jetkize almadyq!

Al siz aitqan, Alash qozghalysy turaly tanymdyq oqu qúraldaryn shygharu, alashtanugha baylanysty arnayy baghdarlama (bilim jýiesi ýshin) dayarlau tayau arada atqarylugha tiyis ister. Sonday-aq búl keshendi júmysty sanauly ghana alashtanushylardyng moynyna arta salu dúrys bolmaydy. Múnday úsynysty Bilim ministrligining aldyna da qoyghan jón.

Qúlja balasynyng súrauyna. KGB-nyng múraghattyq qújattary týgeldey bizding elde emes. Qazaqstangha qatysty onyng biraz qújattyq materialdary Reseyding vedomstvalyq múraghattarynda. Ol qújattyq materialdardyng bizge, yaghny zertteushilerding qoldaryna týser-týspesi belgisiz. Ýmit az, tipten joqtyng qasynda dese de bolady. Al bizding ÚQK-ning múraghat qorlarynda saqtauly túrghan qújattyq materialdardyng ózi-aq biraz nәrseni ashyp kórsetuge jarap qalar edi. Ázirge ol materialdarmen mýmkin bolghansha terenirek tanysyp shyghugha mýmkindik joq.

Osy múraghattaghy materialdarmen biraz jyldan beri júmys jasaghan zertteushi retinde aitarym: ótken ghasyrdaghy sayasy repressiya materialdaryn ainalymgha tartpay elimizding 20 ghasyrdaghy sayasy tarihyn jazu mýmkin emes. Sondyqtan tarihshylar qauymdastyghy bolyp osy maqsatta biraz júmys isteuimiz qajet-aq.

«ov» jalghauy jóninde. Kezinde Týrkiyada «Saqal reformasy», «Kiyim reformasy», «Familiya reformasy» t.b. o. s. Reformalar jýrgizilgen. Kemal Atatýrkting biyligi túsynda. Búl reformalar ortaghasyrlyq osmandyq Týrkiyadan jana súranystargha jauap bere alatyn respublikalyq Týrkiya jasau әreketining kórinisi ghoy. Bizge osy siyaqty basqa elderdegi ózgeristerdi sol kýiinde kóshirip aludyng qajeti bola qoymas.

Zaman basqa. Qogham da basqa. Osy jaghdaydy eskere otyryp qajet degen sharalardy sauatty týrde iske asyru, menimshe artyq bolmas edi. Siz aitqan Latviyagha qatysty mysal sonday sharanyng kórinisi.

Qazaqstan tarihshylarynyng qauymdastyghy. Qauymdastyq 2004 jyly tirkelgen. 2007 jyly Pekin qalasynda ótken Tarih ghylymynyng halyqaralyq komiytetining Bas Assambleyasynda osy úghymgha

(Jalghasy bar).