Baqyt TÝMENOVA, «Aman-saulyq» qoghamdyq qorynyng preziydenti, KSRO densaulyq saqtau isining ýzdigi:

Baqyt TÝMENOVA, «Aman-saulyq» qoghamdyq qorynyng preziydenti, KSRO densaulyq saqtau isining ýzdigi:

- Birynghay últtyq densaulyq saqtau (BÚDS) jýiesining qoldanysqa engizilgenine birneshe jyl boldy. Alayda qoghamda «is jýzinde atal­mysh jýie júmys istegen joq, túrghyn­dardyng emdeu ornyn tandau mýmkindigi shekteldi» degen pikir basym. Osy orayda siz BÚDS jýiesi óz mindetin orynday aldy dep oilaysyz ba?

- Joq, BÚDS jýiesi kózdegen maqsatyna jetip júmys istedi dep aita almaymyn. BÚDS jýiesi engizilgenimen, is jýzinde jú­mys tolyq atqarylghan joq. Negizi, nauqas­tyng respublika boyynsha emdeu ornyn ózi tandauy óte jaqsy nәrse. Tek biz búl jýieni tolyghymen jaqsy júmys istete almay otyrmyz. Negizi, memleket tarapynan jyl sayyn elimizdegi әrbir túrghynnyng emdelui ýshin, auruynyng aldyn alu ýshin arnayy qar­jy bólinedi. Búl - salyq arqyly jinal­ghan halyqtyng óz aqshasy. Yaghny memleket tarapynan bólingen búl qarjy әr nauqas­tyng iygiligine say júmsalyp, nauqasty aiyq­tyrugha baghyttalyp, tiyisti jerine júm­saluy qajet. Atalmysh qarjy auruhana men emhanalar arqyly halyqty sauyqtyrugha baghyttalady. Ayta keterlik jayt, bizde auruhanalargha kóbirek kónil bólinip, tiyisinshe qarjy da kóp audarylady. Osyghan say emhanada aurudyng aldyn alugha az kónil bólinip, al nauqastar auruy asqynyp ketken song ghana baratyn auruhanalargha kóp qarjy bólinedi. Negizi, bizge asqynyp ketken aurumen kýreskennen góri, auru asqynbay túryp aldyn alghan onayyraq edi. Biz osyny týsinbedik. Qazir osy qatelikten qorytyndy shygharyp, aurudyng aldyn alugha kóbirek kónil bóluge úmtyludamyz. Sondyqtan nauqastargha auruynyng aldyn alyp, emdelui ýshin emdeu ornyn ózi tandau mýmkindigi berilui jәne memleket tarapynan bólingen qarjynyng tandaghan emdeu ornyna nauqas­tyng ózimen birge baruy óte jaqsy nәrse. Onyng ýstine búl jýie nauqas senimine, tandauyna say bolugha úmtylghan emdeu mekemelerining arasyndaghy bәsekelestikti de arttyrar edi. Emhanagha qarajat jer­gilikti basqarushy orynnan bólinse, auru­hanagha qarajat ortalyq budjetten bóli­nedi. Osy jýieni ózgertuimiz qajet.

Auruhanadan góri emhananyng rólin arttyru mәselesi 1978 jyly Almaty qa­la­synda ótken deklarasiyada aitylghan bolatyn. Artynsha búl kóptegen elderde eng ozyq jýie retinde qoldanyla bastady. Al bizding elimiz múny ótken jyldan bastap qana qoldanysqa engize bastady. Kesh te bolsa qabyldanghan búl jýiening manyzy óte zor. Tek jýieni óz dәrejesinde júmys istete aluymyz qajet. Sondyqtan eng aldy­men emhanagha kóbirek qarjy bólip, onyng funksionaldyq qyzmetin arttyrugha kýsh salghan jón. Eger emhanamyz myqty bolsa, auruhanagha barar nauqastardyng da sany azayar edi. Bizge aurumen kýresip, asqynghan aurudy auruhanada emdegennen góri, emha­nada aurudyng aldyn alghan onayyraq, әri arzangha týsedi. Osyny úghuymyz qajet. Al jýieni júmys istete almauymyzdyng basty sebebi - ony engizuge qoghamymyz dayyn bolghan joq.

- Al jýieni engizbes búryn qanday dayyndyq sharalaryn jasap aluymyz kerek edi?

- Biz aldymen otbasylyq ambulato­riyalardyng qataryn kóbeytip aluymyz qajet edi. Eger otbasylyq ambulatoriya jetkilikti bolghan jaghdayda júrt ýiining qasyndaghy sol ambulatoriyagha qaralushy edi. Tipti jedel jәrdemdi kóp qajet etpeydi de. Bizde osy otbasylyq ambulatoriya­lardyng jetkiliksizdigi, әr shaghyn audan­dar­da kóptep ashylmauy saldarynan tandau erkindigi berilgen kezde qala túrghyndary­nyng barlyghy qaladaghy sanauly emhanalargha qaray shúbyrdy. Túrghyndar otbasylyq ambulatoriyalargha búrynnan tekserilip jýrgendikten, nauqas syryn da jaqsy biler edi. Jәne auyra qalsa ýiining janynan tez arada kómekke kelip, nauqas ta kez kelgen uaqytta úzyn sonar kezeksiz dәrigerine kire alady. Al qazir nauqastar­dyng tandau mýmkindigi engizilgenimen, auyra qalghan jaghdayda tandaghan emhananyzdan dәriger kelip qaramaydy. Endeshe, der kezinde kómekke kele almaghan, tandaghan emhananyzdan ne payda?! Sondyqtan búl jerde emhana tandau erkindigi tek qana qaghaz betinde ghana qalyp túr. Shyndyghynda, búl jýie otbasylyq ambulatoriyalargha arnalghan. Sondyqtan jýie júmys istey almay, BÚDS jýiesining basty qaghidasy sanalatyn tandau erkindigi shektelip túr. 1995 jyldyng ayaghynda otbasylyq ambula­to­riyany kóbeytu qolgha alynyp, 2000 jyl­­da­ry qalada 1600-dey ambulatoriya qú­ryl­ghan edi. Sonyng bәri uaqyt óte joyy­lyp, býginde 20 shaqtysy ghana qaldy. Biz sol ambulatoriyany joymay saqtap, nau­qas­tar­dyng tandau mýmkindigin engizgenimizde útatyn edik, jýie de júmys ister edi. Bir jaman jeri biz jaqsy jýielerdi qolgha alghanymyzben әri qaray jalghastyrmaymyz. Ministrlerding auysuymen jýieler joyy­lyp, oghan bólingen qarjy jelge úshyp, bәri ayaqsyz qalady. Býgingi kýni osynyng salda­ry­nan medisina salasyndaghy mәse­leler azaymay otyr. Jana ministrlerding bәrin basynan bastauy qazaq medisina­synyng týbine jetti. Osynyng saldarynan medisina salasynda reforma degen sóz qorqynyshty nәrsege ainaldy.

- Songhy kezderi portal mәselesi ushyghyp túr. Qala túrghyndary auy­ra qalghan jaghdayda jedel jәrdem kelip, jedel medisinalyq kómek kórsetkenimen, portal arqyly baryp emdeliniz dep tastap ketedi eken. Al portalgha kýni búryn tap­sy­rys berip, dayyndap qoy kerek. Osy orayda shúghyl jaghdayda por­tal mәselesin qalay sheshuge bola­dy?

- Negizi, ayaq astynan syrqattanyp, je­del medisinalyq jәrdem kórsetu qajet bolghan jaghdayda jedel jәrdem dәrigeri nauqasty jedel jәrdem kóligimen ala ke­lip, auruhanagha jatqyzu mәselesin qolma-qol sheshui kerek. Ol ýshin eshqanday portal keregi joq. Portal arqyly tek kezekpen emdeletin nauqastar ghana tirkelui tiyis.

- Emhanagha barghan kezde qanday dәri-dәrmekter men medisinalyq qyzmet týrlerining tegin ekenin nauqastar bilmeydi. Emhanagha jýregindi kórsetuge barsan, jýrekke qatysty emes basqa da analizder tapsyrugha mәjbýr bolasyn. Al jekemenshik kliniy­kalarda múnday emes. Sondyqtan túrghyndar emhanalargha qaraghanda jekemenshik klinikalardy jagha­laugha әues. Osy orayda emhanada jýieli jýie ornatugha ne kedergi?

- Memleket tarapynan halqymyz­dyng әrqaysysyna densaulyghyn saqtau ýshin ar­nayy qarjy bólingenimen onyng raqatyn keybir jaghdaylarda túrghyndar kórip otyrghan joq. Bizde qazir ortalyqtanghan budjetke qosa jergilikti budjet bar. Jer­gilikti budjet arqyly negizinen emhanalar qarjylandyrylsa, auruhanalar ortalyq­tan­ghan budjetke qaraydy. Osy orayda aitarym - biz qarjynyng basym bóligin auruhanalardan góri emhanalargha baghyt­tauymyz kerek. Óitkeni nauqastyng auruy asqynbauy jәne auruhanagha jatyp qal­mauy ýshin emhananyng dәrigerleri bar kýsh- jigerin júmsauy tiyis. Al emhanada nauqas­tyng auruy odan әri asqynbasy ýshin barlyq jaghday jetkilikti týrde jasalynuy kerek. Negizinen, emhana dәrigerlerining arasynda bәsekelestik tughyzugha tyrysqan jón. Jana jýiege say nauqastyng izinen memleket tarapynan bólingen qarjy erip jýretin bolghandyqtan, aldaghy uaqytta nauqastar ózi qalaghan emhanasyna tirkeluge tyrysa­dy. Eger emhananyng túrghyndargha kórseter medisinalyq qyzmeti joghary bolsa, alda­ghy uaqytta ol emhanagha tirkele­tin nauqastar sany da arta týsedi. Tirkelgen nauqas sany­na qosa memleket tarapynan bólingen qar­jynyng da eleuli bóligi sol emhanagha audary­lady. Al emhana basshysy bólingen qarjygha jana zamangha say mediy­sinalyq qondyrghylarynyng sanyn arttyra týsip, túrghyndargha odan әri qolayly jagh­day tughyzugha tyrysyp baghady. Sonday-aq eger nauqastyng auruy asqynyp, auruhanagha jatyp qalatynday bolsa, onymen kelgen qarjynyng birge ketetinin bilgendikten emhana dәrigerleri nauqasty óz emhanala­rynda emdep shyghugha tyrysady. Osylaysha, emdeu mekemelerining arasynda bәsekeles­tikting әserinen de kәsiby dengeyleri de arta týsedi. Býginde emhanagha bolmashy qarjy jergilikti jerden bólinetin bolghandyqtan, emhananyng dәrigerleri júmys isteuge qúlyqsyz. Aurudy emdeuge de qúlyqsyzdyq tanytyp, «auyrsang - auruhanagha bar» dep jibere salady. Auruhana dәrigeri de jasa­ghan operasiyasynyng sanyna qaray ýsteme aqy alyp, júmysyn jasap jýre beredi. Sondyqtan biz auruhana men emhana dәrige­rining arasynda bәsekelestik tudyrudy ýirenuimiz qajet. Biz býginde dәrigerlerding óz mamandyghyna salghyrt qaraugha jaghday tughyzyp otyrmyz.

- Jyl sayyn halyq densauly­ghyn jaqsartugha milliondaghan qarjy audaryluda. Onyng syrtyn­da halyq densaulyghyn nyghaytugha arnalghan baghdarlamalar arqyly da memleket tarapynan qyruar aqsha bólinude. Osy orayda osynsha qarjy audaryp, qabyldanyp jatqan baghdarlamalardyng әseri bolyp jatyr dep oilaysyz ba?

- Dýniyejýzilik densaulyq saqtau úiymynyng úigharymy boyynsha, halyq densaulyghyn jaqsartugha bólingen qarjy IJÓ-ning 7-8 payyzyn qúrauy tiyis. Al bizde búl әli de 3-4 payyzdan aspaydy. Alayda osy 3-4 payyzdyng ózining qyzyghyn, paydasyn kórip jatqan joqpyz. Aldymen memlekettik mindetti saqtandyru jýiesin engizuimiz kerek. Nemese halyq densaulyghyn jaqsartu ýshin memleket tarapynan bólin­gen qarjyny әrbir adamnyng esepshotyna salyp beretindey jýie ornatuymyz kerek. Jәne ol qarjy mindetti týrde әrbir halyq­tyng densaulyghyn jaqsartugha ghana júmsa­luy tiyis. Basqa maqsatqa júmsaugha rúqsat joq. Eger auyrmasa ol qarjyny júmsamay, jyl sayynghy memleket tarapynan bólingen qarjyny jinap kóbeytuge de bolady. Búl adamdardyng óz densaulyghyn saqtaugha degen qyzyghushylyghyn da tudyrady. Auyrmaghan jaghdayda memleket tarapynan bólingen qarjygha eng bolmasa jyl sayyn tisin jóndetip túrugha bolady. Sonday-aq eger jaqyn juyghy nemese tanysy syrqat­tanyp, shetelde emdeletindey jaghdayda óz densaulyghyna arnalghan qarjyny jaqy­nyna audarugha da mýmkindik tudyru kerek. Óitkeni býginde kishkentay balalar syrqat­tanyp, jedel arada shetel medisinasyna jýginu qajet bolghan jaghdayda aqsha tappay qinalyp jatady. Al әlgindey jýie engizsek olargha qarjy jinau qiyn bolmas edi. Ol ýshin aldymen densaulyqty memlekettik mindetti saqtandyru jýiesin engizu kerek. Memleket tek júmyspen qamtylmaghan azamattardy saqtandyrsa, júmys isteytin azamattardy júmys isteytin mekemesi jala­qysynan ústap otyru arqyly saqtan­dyryluy tiyis. Ayta keter jayt, tegin nәr­sening qadiri bolmaytyny sekildi, adamdar óz densaulyghynyng qadirine jete bermeydi. Sondyqtan bolashaqta mindetti medisina­lyq saqtandyru jýiesin iske qosu qajet. Onyng ishinde qoghamdaghy әrbir adamnyng mýmkinshiligine qaray densaulyghyn saqtan­dyrugha jaghday tughyzuymyz qajet. Sonda әrbir adamnyng óz densaulyghyna degen jauapkershiligi kýsheyedi. Eger qaltasynan qarjy shygharyp, jyl sayyn óz densauly­ghyn saqtandyryp otyratyn bolsa, adamdar densaulyghyn kýtuge de airyqsha kónil bóler edi.

- Sizderding jedel jeli jýiele­riniz arqyly medisina salasynyng kemshin túsyn dóp basyp tabugha bolatyn sekildi. Sizderge eng kóp týse­tin aryz-shaghym týrleri qanday?

- Dәl qazirgi tanda portalgha qoly jetpegen nauqastardyng aryzy kóp. Sonday-aq portal alyp bolghannan keyin auruhanagha jete almay, auruyn asqyndyryp alyp jat­qandar men emhanada nevropatolog, endokrinolog mamandardyng jetispeushi­ligin aityp, shaghymdanatyndar kóp. Jeke­menshik klinikalardyng qateligin aityp shaghymdanatyndar da barshylyq. Taghy bir jii týsetin aryz - dәrigerlerding nauqastan orynsyz aqsha talap etui. Diagnozdy dúrys qoya almaghan dәrigerlerding ýstinen aryz týsiretin nauqastar kóp kezdesedi. Jәne dәrigerding qateligi saldarynan jaqyn-juyghy qaytys bolghandar jii aryz jazady. Ayta keter jayt, bizde osynday aryzdardy qarau kezinde tәuelsiz sarapshylar jetise bermeydi. Bizde «tәuelsiz sarapshy» degen aty ghana. Tәuelsiz sarapshy taghayyndaldy  dep aitady, shyn mәninde ol sarapshynyng ózi bir auruhanada dәrigerlik qyzmet atqa­rady. Aynalyp kelgende, «qargha qarghanyng kózin shúqymay», bәri sýtten aq, sudan taza bolyp shygha keledi. Al dәrigerding qateligin sol mamandyqtaghy adam ghana taba alady. Basqa eshqanday mamangha dәrigerding qate­ligin tauyp alu mýmkin emes. Sondyqtan nau­qastar tarapynan týsken aryzgha mediy­sinalyq saraptama jasau kezinde mindetti týrde qoghamdyq sarapshy da taghayyn­dal­ghany jón der edim. Bizding «Aman-saulyq» qoghamdyq qorymyzgha ýsh jarym jyldyng ishinde 14 mynnan astam shaghym kelip týsti. Nauqastar men medisina qyzmetkerleri arasyndaghy týitkildi mәselelerdi sheshu maqsatynda aldaghy uaqytta da jedel jeli jýiesi júmys istey bermek. Medisina salasyna qatysty aryz-shaghymdary bar azamattar bizding jedel jeli jýiesining (8(7272)320851, 8(7272)320852 tele­fon­daryna habarlasuyna bolady.

- Qaltasynda qarjysy barlar reti kelse shetel asyp emdeluge әues. Osy orayda dәrigerlerimizding biliktiligine qanday bagha berer ediniz?

- Dúrys aitasyz. Qaltasynda aqshasy barlar da, sheneunikterimiz de emdi tek shetelde alady. Elimizding medisinasynyng qanday kýide ekenin osydan-aq biluge bo­la­dy. Men búdan artyq bagha bere almay­myn. Qaltasynda aqshasy bar azamattar elimizde emdelmeydi. Búl jaghday elimizdegi medisinalyq kómek kórsetuding naqty kór­setkishi deuge de bolady. Yaghny qazaq mediy­sinasynyng talapqa say emestigining aighaghy. Elimizde tek shetelge shyghugha shamasy joq­tar ghana emdeledi. Býginde halqymyzdyng ortasha ómir sýru jasyn úzartu turaly әngime qozghaluda. Japondar nege úzaq ómir sýredi? Óitkeni olar der kezinde dәrigerge kórinip otyrudy әdetke ainaldyrghan. Ras, basqa da faktorlar bar shyghar, biraq qay auru bolmasyn, birinshi satysynda anyqtap, emdep, sauyqtyryp aludyng manyzy zor. Bizde auru әbden asqynyp, ýshinshi, tórtinshi satysyna barghanda ghana dәrigerge jýgiredi. Al asqynghan aurudy emdep jazudyng ýmiti az. Biz Kenes zamanynan qalghan «auyrsam dәriger kinәli», «balam jaman oqysa ústazy kinәli» degen psihologiyadan әli aryla almay jýrmiz. Dәriger aurudan arashalap qalmaydy, tek aurudan aiyghugha kómekte­sedi. Osyny úmytpau kerek. Árkim óz den­saulyghyna ózi jauapty.

- Songhy kezderi elimizdegi aurulardyng týri «jasaryp» barady. Biz aurudyng aldyn alugha qauqarsyzdyq tanytyp otyrmyz ba, әlde basqa da sebepteri bar ma?

- Densaulyq tek qana medisina sala­syna qatysty dýnie emes. Eng aldymen, adam­nyng ózine, densaulyghyn kýtuine, jegen tamaghyna tikeley qatysty. Sondyqtan deni sau bolyp úzaq ómir sýrgisi kelgen adam óz densaulyghyn ózi kýtui kerek. Medisina tek sol densaulyq syr bere bastaghan kezde attar tabaldyryq sanaluy tiyis. Al oghan deyingi jaghdaydyng barlyghy әr adamnyng ózine baylanysty. Aurulardyng jasaruyna ekologiyalyq ahual sekildi basqa da dýniyeler әser etedi. Alayda adamdardyng óz densaulyghyn saqtay bilui kóp nәrsege әser eteri sózsiz.

Alashqa aitar datym bar...

Elimizde jaghdayy bar adamdar balalaryn shetelge oqugha jiberuge әues. Al shetelge oqugha barghan balalar ebin tauyp, sinisip sonda qaugha tyrysady. Yaghny olar bizding elimizding bolashaghyna senbey otyrghanday. Elimizde halyq sany onsyz da az. Ras, Tәuelsizdik alghan jyldan beri qaray bir millionday oralmandy elimizge kóshirip alyp keldik. Alayda elimizge, atajúrtyna qaytyp kelgisi keletin qazaqtardyng sany tym az. Alys sheteldegi qazaqtar elimizge kóship keluge qúlyqsyz. Osy uaqyt ishinde Mongholiyadan, Ózbekstannan qandastarymyz qaytyp keldi. Al Europadan qaytyp kelgen qazaqtar joqtyng qasy. Múnyng ózi bizding elimizding kórsetkishi bola alady. Talantty, daryndy jastardy sheteldikter ózderi satyp alyp, grantymen oqytyp jatsa, qalghandary óz kýshterimen shetelge ketip jatyr. Býginde elimizding bolashaghyna senetinderden góri senbeytinderding qatary basym sekildi... Meni osy bir qúbylys qatty qorqytyp, tolghandyrady.

Quanysh ÁBILDÁQYZY

«Alash ainasy» gazeti