Seysenbi, 14 Mamyr 2024
Ghibyrat 8859 4 pikir 7 Nauryz, 2020 saghat 13:52

Múhtar Áuezov. Adamdyq negizi – әiel

Adamnyng ghúmyr keshirmek kәsibining tereng týbine qarasaq, hayuansha kýndik qorekti taspen atyp, aghashpen úryp ang aulap jep, nemese jemis terip jep, qarny toysa ansha bir jerge jata ketip jýrgen. Er jaghy qara basynan basqagha qaramay jýrgende, balalaryn baulyp, asyrap, ýilik úiymnyng basyn qúraghan – әiel.

Adam balasy qyzyqty ghúmyr keshirmek bop quanyp, ýmitpen ósip, jyldan jylgha qyzuy basylyp, suynyp, aqyry keyin óledi.

Nelikten? Adamda eki týrli qylyqtyng joly bar: biri – tirshilik qamy, biri – adamshylyq qamy. Barsha dýniyedegi payda-maqtan әueli basyma bolsa, nemese tuysqanyma, eng bolmasa atalasyma bolsa dep neghúrlym ózine qaray tartyp, talap qylu, búl bir ghana tirshilik qamyn kózdegen hayuany salahiyat dep aitylady. Ekinshi, menen jaqsylyq tarap, adam balasyna әlim kelgenshe paydamdy tiygizsem eken degen jol. Búl – insaniyat, yaghny adamdyq joly. Búlar búrynghy Tolstoy syqyldy hakimderding aituynda, ekinshi, marqúm әkemiz Abaydyn: «Ákesining balasy – adamnyng dúshpany, adamnyng balasy – bauyryn», – degen maqaly da, hәm payghambar ghalais salamnyn: «Adamnyng jaqsysy adamgha paydasyn tiygizgen» degen hadiysi de kórsetedi.
Býgingi dýniyede búrynghy tirshilik kәsibine tas pen aghashtan basqa amaly joq bop jýrgen adamnyng balasynyng óneri qanday óskeni hәmmege maghlúm. Yaghny aspangha qús bop úshady, suda balyq bop jýzedi, jansyzgha jan bergendey ot arba, keme jýrgizgen syqyldy sanap ta bolmaydy. Biraq adamgershilik qúlqy óspegen song jaqsylyqtyng bәri jamandyqqa ainalyp, bar dýniyedegi manday basy elderding ýsh jylday adamnyng kózining jasy men qanynan dariya aghyzyp jatqany mynau.

Osy aitylghan maghynaly adamshylyq turaly ózimizding ishimizge kelsek, bir atanyng kózding qarashyghynday eki balasy birimen-biri andysyp, aldyna taman, alysqa qaramay, birin-biri qarauyldap, qyly bolyp otyrghany mynau. Adamnyng keyip, «dýnie shirkin-ay!» – dep ólmegi eki kózding birinen kýtken dostyghy qastyq bop shyghyp, әmse jer sogha bergendiginen. Áytpese, jasyndaghy allanyng dýniyesining qysy, jazy, kýni, týni ózgergennen emes! Endi dýnie osylay әmse óte me? Dauasy bar ma? Búl turaly adamnyng ishki syryn aqtara qarap, audara synaghan kemengerlerding sózine qarasaq, әdilet marhametting negizin bylay dep sheshedi.

Áueli adam balasynyng keleshektegi adamshylyghyna irge bolatyn isti sol adamnyng ortasy bir suret jasap berip, soghan ózi kiygen tonyn kiygizedi. Sonan keyingi ol adamnyng ómir jolynda kóretin jaqsy, jaman ýlgisining bәri jamau, iya boyau bolady. Jә, sol adamshylyghymyzgha ýlgi salatyn ortanyng kóp týrli-týrli isterining ishindegi bizge eng әserlisi qaysy?

Búl turaly jәne sol bilgishterding sheshui mynau: adam balasy bir ýlgi alarda, eng әueli shyn jýregimen sýigen kisisinen kýshtep alady. Sol sýigen kisisinen sýiip alghan ýlgi jýregine nyq ornaydy deydi. Búghan qaraghanda bizding oy buynymyz qatpay túrghan bala kýnimizde eng әueli eljirep sýietin kisi kim? Ol anamyz... Búlay bolghanda biz adamshylyghymyzgha irge bolatyn qúlyqty әkemiz qanday ghalym bolsyn, qoy sauyp, tezek terip jýrgen anamyzdan alamyz. Búlay bolghanda ómirinde әdilet, marhamet, mahabbat degen nәrsening atyn estimegen ananyng hareketi ýy ishi men ot basynan, ghaybat ósekten aspaghan anadan aq jýrek, adal niyetti qamqor jan tuuy mýmkin be? Búl sebep әr adam ózining balalyq kýnine kóz salsa, bir qazaqtyng balasynyng anasynan bolatyn myna týrde bolady: Áueli, ana – balagha baylyq, barlyqtyng ózinde bolghandaghy baghasy, dәmi qanday, ózgede bolghandaghy kózge kýiikting paydasyzdyghy qandayyn ýiretedi. Onan song ózing retti qúrbynyng ózine qatarlasa almay qalyp jýrgenin jaqsy dep ýiretedi. Jәne neshe týrli ózining audany az, týrsiz, qaranghy oiyna kiretin jaman minezining bәrin balasynyng sinirgish jýregine júqqyzady, búdan keyin әr bala qyzghanshaq, ózimshil, maqtanshaq, paydakýnem súmyray minezderdi oiyna artyp alady. Ana talqysynan asqanda bala shet jaghalap әke aqylyna qúlaq salady.
Biraq onyng jaqsy týrleri bolsa da әlgindey týri taghlim kórgen balagha kóbinese júqpay ketedi. Búdan keyin bala qúrby arasyna kirip, qúrbynyng minezi men әdetin kóredi. Ol qúrbylardyng bәri de әlgi balanyng shyqqan anasynday analardyng qolynan shyqqan son, olardaghy adamshylyqtyng nәr júghynynyng shamasy da belgili bolady.

Búdan keyin búl bala qanday oqysyn, qanday ýlgisi mol ortada jýrsin әuelgi anadan alghan órnek ishki syrynyng arqauy bolady. Búl arqauynyng manyzy qara tastay bolyp salmaghy bir kezdegi kórgen, estigen, bilgenining bәrin basyp jatyp alady. Sol sebepti bizde qayratynyng jalyny jalanghan aiqyndy últshyl shoq sany belgili birli-jarymdy aityp ta kerek emes.

Qay uaqytta qay halyqta bolsyn, bilim jolynda júrt qataryna jeterlik halyq bolu jolynda eng kerekti shart – aq jýrekti ekpindi erler. Halyqty ilgeriletetin dóngelek solar. Olarsyz maqsatqa jaqyndau mýmkin emes. Búlay bolghanda alghashqy sózimdi qayta aitamyn. Adam balasy taghy bolyp, erkegi hayuandyq dәrejesinde jýrgende әielden bala tuyp, ol balalardyng bәri de jastyq, qorghansyzdyqtan anasynyng ainalasyna ýiirilip ýy ishining birligin, odan tuysqandyq úiymyn kirgizgen.

Búghan qaraghanda adamdy hayuandyqtan adamshylyqqa kirgizgen – әiel. Adam balasynyng adamshylyq jolyndaghy tappaq taraqiyaty әiel haline jalghasady. Sol sebepti әielding basyndaghy sasyq túman aiyqpay halyqqa adamshylyqtyng baqytty kýni kýlip qaramaydy. Al, qazaq meshel bolyp qalam demesen, taghlimindi, besigindi týze! Ony týzeyim desen, әielding halin týze!

1917 jyl.

Abai.kz

4 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1983
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2380
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1946
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1572