Sәrsenbi, 15 Mamyr 2024
El ishi... 6124 23 pikir 6 Nauryz, 2020 saghat 12:42

Qorday oqighasy: Sebep pen saldar

Eng aldymen «qaqtyghys» kezinde qaza tapqan azamattardyng otbasyna qayghylaryna ortaqtasyp, kónil aitqym keledi. Býgingidey beybitshilik zamanda adamdardyng osynday jaghdayda dýniyeden ótui, әriyne, ókinishti...

Qoghamda osy jaygha qatysty neshe týrli oilar, key jaghdayda bir-birine kereghar pikirler aityluda. Arasynda qazaq últyn aiyptap, bar kinәni solargha audara salghysy keletinder de kezdesedi. Qazaqtyng tili men dilinen boylaryn aulaq salghysy keletin qandastarymyz óz ústanymdaryn taghy bir anghartyp tastady osy joly. Jaraydy, kim ne demeydi. Auyz ózderiniki bolghannan keyin sóileydi de. Biz tek – osy oqighagha qúqyqtyq túrghydan taldau jasap, aq-qarasyn anyqtaugha talpynys jasaghymyz kelgen. 

Sonymen, Qordaydaghy oqighagha baylanysty sot otyrysy bastalyp, zanger retinde maghan jenu mýmkindigi kóbirek tarapty tandaugha úsynys jasalsa – men qazaqtar tarapyn qorghaudy qalar edim. Búl ózimning qazaq bolghanym ýshin emes, ózderin «әlem azamaty» sezinetin keybir qandastarymyzdyng qaralauyna úshyraghan namysshyl jigitterding is-әreketin qúqyqtyq túrghydan aqtap alugha jasaghan әreketim.

Búl mәselening mәnin úghynu ýshin qúqyq degen úghymnyng tek zandar toptamasynan túrmaytynyn týsinu qajet. Elimizde adamnyng ómiri, onyng densaulyghy men qúqyghy eng aldymen Ata Zanymyzda bekitilgen. Al, Preziydent sonyng kepili bolyp tabylady. Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasy – halyq pen memlekettin, әrbir azamat pen ýkimetting arasyndaghy qarym-qatynastyng alghysharty. Osy sharqa sәikes, el aumaghynda túratyn halyq birigip úiym qúrady, sol úiymdy basqaratyn, biylik jýrgizetin túlghalardy tandaydy. Halyq úiymgha salyq tóleu, syrtqy jaulardan qorghanu ýshin әskery boryshyn óteu,  tәrtip pen rettilikti qalyptastyru ýshin ortaq zandargha baghynu siyaqty jalpygha ortaq talaptardy oryndaugha mindetti. Al, biylik bolsa sol halyq bergen ókilettikti paydalanyp memlekettin, túrghyndardyn, әr azamattyng qauipsizdigin, qúqyqtarynyng qorghaluyn qamtamasyz etedi. Mysaly, tarihtaghy eng kóne konstitusiyalardyng biri – 1215 jyly qabyldanghan Magna Carta aghylshyndyq úly bostandyq hartiyasy halyqtyng atynan aqsýiekter men patshanyng arasynda jasalynghan shart bolghan. Adamzat ataulynyng bәri basynan ótkergen feodalizm dәuirinde sharualar feodaldargha salyq tólep, júmys jasaghan, al jogharydaghylar tiyisinshe halyqtyng qauipsizdigin qamtamasyz etip otyrghan. Ony aityp otyrghan sebebim, qay kezen, qanday zamanda da azamattardyng jeke jәne jalpy halyqtyng qauipsizdigin qamtamasyz etu – kez-kelgen memlekettik biylikting birinshi mindeti. Al, ol mindet halyq pen júrtshylyq atynan biylikti uaqytsha iyelenetin taraptyng arasyndaghy sharttan tuyndaydy. 

Qordaydaghy qaqtyghys eng aldymen adamnyng ómir sýruge degen fundamentaldy qúqyghyna qol súghudan bastalyp otyr. Mәselen, belgili bir adamdar qariya men onyng balalaryn jazyqsyz soqqygha jyghyp, ómirlerine qauip tóndiretin jaraqat salghan.  Osydan keyin jәbirlenushi tarap memleketten búzylghan qúqyqtaryn qorghaudy súrauy zandylyq. Al, endi memleket atynan zandylyqty ornaugha barghan polisiya qyzmetkerleri jergilikti qauymnyng qarsylyghyna tap bolyp, óz funksiyalaryn jýzege asyra almady. Qajet deseniz, belgili bir tobyrdyng aldynda ózining qauqarsyzdyghyn tanytty. Qúqyq qorghau organynyng qyzmetkerin tayaqqa jyghu osynyng soraqy kórinisi emey nemene. Osynyng bәrine kuә bolyp otyrghan halyq memlekettik biylikting mardymsyzdyghyna narazylyq tanytyp, onyng fundamentaldy funksiyasyn jýzege asyrudy óz moyyndaryna aldy. Búl, keybireuler aityp jýrgendey, qúqyqtyq nigilizm emes, kerisinshe qúqyqtyq qoghamdy qorghau bolyp tabylady. 

Qúqyqtyq memleket qúrudyng basty maqsaty – jazalau emes, jasalynuy mýmkin qylmystyng aldyn alu ekeni әrkimge ayan. Qoghamda, belgili bir qauymdastyq ishinde, toptar men tobyrlarda boluy mýmkin shiyelenisti aldyn-ala kórip-bilip, nәtiyjeli shralar qabyldap otyrudyng manyzdylyghy osydan kelip tuyndaydy. Konstitusiyagha sәikes, jekelegen jaghdayda memleketting qauipsizdigin qamtamasyz etu maqsatynda adam qúqyghyn shekteuge jol beriledi. Memlekettik biylikti moyyndamaytyn, yaghny osy elde túratyn adamdargha ortaq shartqa qarsy shyqqan, demek konstitusiyalyq tәrtipke kýsh qoldana otyryp qarsylyq kórsetken topty zalalsyzdandyru bizde zanmen rúqsat etilgen.  Mine, biylik osy funksiyasyn atqara almaghan kezde jauapkershilikti halyq óz moynyna alyp otyr. Búl jerde Ata Zanymyzda bekitilgen memleketimizding unitarlyq qúrylymyna qol súghushylyq belgisi bayqalady. Demek, memleketimizding qauipsizdigi men elimizding tútastyghyna zalal keltirilgeni sózsiz.

Múnday mysaldardy әlemdik tarihtan kóptep keltiruge bolady. Fransiyanyng azattyghy ýshin kýresti bastap, keyinnen Preziydent bolghan general Sharli De Goli elding ortaq biyligi fashisterding jenisin moyyndap, tize býkkende basqynshylargha qarsy halyqty kóterip, maydan ashqany belgili. Halyq ony býlikshi emes, patriot retinde qabyldady emes pe. Osy arada úqsastyq baryn bayqaysyzdar ma?! Yaghni, resmy biylik әdilettikti ornatyp, azamattardyng qúqyghy men bostandyghyn qorghauda qauqarsyzdyq tanytqannan keyin búl funksiyany halyq óz qolyna alyp otyr.

Búl oqighanan taghy bir manyzdy mәselening beti ashylyp otyr. Atap aitqanda, bizde halyq pen sol halyqtyng atynan elge basshylyq jasaytyn biylik ózara kelisim boyynsha qúqyqtyng negizde qarym-qatynas jasaugha mindettelgen.  Qordaydaghy jaghday, osy eki ortada memleketti qúraushy últpen assimilyasiyalanudan bas tartyp, bir aimaqqa shoghyrlanyp alyp, elding zandary men memlekettik tildi mise tútpay, Otandy qorghau mindetinen jaltaryp, oqshaulanghan etnos ókilderin kórip otyrmyz. Búghan kelip qytay últymen tildik, genetikalyq jaqyndyghyna oray beriletin preferensiyalardyng saldarynan әdil bәsekelestik qaghidasy saqtalmay, әleumettik tensizdik qalyptasqany da jaghdaydy ushyqtyra týsken. Últ faktoryna tәueldi әleumettik tensizdik, tituldy últtyng mәdeniyetin eskermeu, olarmen assimilyasiyagha týsuge úmtylmau qashanda narazylyq tudyratynyn úmytpauymyz kerek. Taghy da tariyhqa jýginer bolsaq, belgili bir tarihy kezende evrey últy ókilderining ústanghan jýris-túrys modeli, olardyng jergilikti halyqtan auqatty túratyny, tipti memlekettik biylikke núsqau berip, qajet bolghanda biylikti ózderining taghayyndap otyruy olargha qarsy jappay narazylyqtyng tuyndauyna әkelgen bolatyn. Nәtiyjesinde biylikke qol jetkizgen fashister olardy jappay qyrghyngha úshyratqany belgili.  Jәne múnday evrey últyna qarsy genosid Germaniyada ghana emes, Europanyng kóptegen elderinde etek alghanyn jaqsy bilemiz.  

Búl aitylghandar Qorday oqighasynyng sebebi men saldary desek, endi múnday qaqtyghystardy boldyrmau ýshin ne isteu kerek degen zandy súraq tuyndaydy. Ár kezende, elimizding әr túsynda osy tektes qaqtyghystardyng oryn aluy biylikti oilandyruy kerek. Bir aimaqta toptasyp tirlik jasap, óz zandarymen ómir sýrgisi keletin etnos ókilderi әli de bar ekeni barshamyzgha belgili. Olardyng arasynda óz últynyng artyqshylyghyn nasihattap, jerimizding bir púshpaghyn menshiktep alghysy keletinderding bar ekeni de jasyryn emes. Múndayda qazaq: «Ýy ishinen ýy tikpes bolar!» – dep aityp ketken. Eng aldymen jekelegen últ ókilderining shoghyrlanyp túruyna, ýy ishinen ýy tiguine tosqauyl qoy qajet. Ákimshilik aimaqtardy últtyq qúramyna oray atau da jaqsylyqqa әkelmeydi. Ony qalay jýzege asyru qajettigi basqa әngime. Sonymen qatar etnos ókilderining tituldy últpen assimilyasiyalanyp, memleketting zandary men talaptaryn búljytpay oryndauyna yqpal jasaghan jón. Búl jerde memlekettik tildi mengeru birinshi oryngha qoyylatyny jasyryn emes. Olar  jalpygha ortaq talaptar boyynsha orta bilim alyp, әskery boryshyn el azamaty retinde oryndaugha mindetti. Taghy bir aita ketetin jay, oqigha barysynda negizinen dýngen últynyng ókilderi shoghyrlanyp túratyn auyldarda qazaqtargha әlimjettik jasalyp kelgeni belgili boldy. Búl bir-eki jyldyng kóleminde emes, úzaq uaqyt boyy jýzege asyrylghan. Sonda zandylyq pen tәrtipting oryndaluyn qamtamasyz etuge mindetti biylik pen qúqyq qorghau salasynyng qyzmetkerleri qayda qarap otyrghan degen zandy súraq tuyndaydy. Osyny oilaghanda dýngenderdin: «Biz bәrin de satyp alamyz» – dep aiylyn jimay basynuynda negiz bar ma degen oigha qalasyz.

Biz tәuelsizdigin jariya etkenine 30 jylgha tolar-tolmas balghyn memleket ekenimiz ras. Jýzdegen jyldyq tarihy bar damyghan memleketter de últ mәselesin tolyqtay sheship tastamaghany belgili. Degenmen, osy óliara tústa biz qanday memleket qúrghymyz keletinin anyqtap alghannyng aiyby joq.  Amerika siyaqty jan-jaqtan jinalghan adamdardyng basyn biriktirip, «biz amerikandyqpyz» dep aita almasymyz ayan. «Qazaqstan tek qazaqtar ýshin!» – degen úran da bizge kelmeydi. Alayda, ata-babalarymyzdyng qanymen, janymen kelgen qasiyetti jerimizdi kim kóringenning qanjyghasyna baylap jiberuge de qaqymyz joq.  Búl jerde týrli tarihy jaghdayda elimizge kelip, qazaq jerin óz otanym dep týsinetin últ ókilderin tituldy últtyng tóniregine toptastyryp, osy memleket ýshin olardyng da jauapty ekenin, qazaq halqyn qúrmetteuge, ortaq zandargha moyynsúnugha kóndiru qajet. Búl Qorday oqighasy ashqan mәselening betinde jatqan qarapayym ghana qaghidalar.  Sondyqtan әzirge osymen toqtaghanymyz jón shyghar!

Syrym Ábil,

Zanger

Abai.kz

23 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2020
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2437
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2022
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1587