Jeksenbi, 28 Sәuir 2024
Abay múrasy 25877 6 pikir 27 Aqpan, 2020 saghat 12:13

«Abay ilimi» – adamgershilik, iman, ar-úyat turaly ghylym...

Qazaq әdebiyetining arghy-bergi tarihynda shygharmashylyghynyng ózegine bilim men ghylymdy arqau etken Abayday aqyn bolghan emes. Ol bilim men ghylymdy barlyq jaydan joghary qoydy. Nege? Sebebi, Allanyng ózi de ras, sózi de ras, -degen hәkim Abay: "Ghylym – Allanyng bir sipaty, ol hakiqat, oghan ghashyqtyq ózi de haqylyq hәm adamdyq dýr", - deydi ózining otyz segizinshi qara sózinde [1, 186].

Eger ghylym Allanyng bir sipaty bolsa, sonda ghylym degen ne?

Últymyzdyng bas kitaby Últtyq Ensiklopediya: "Ghylym – adamnyng tabighat pen qogham turaly obektivti bilimin qalyptastyrugha mýmkindik beretin tanymnyng eng jogharghy pishimi", - dey kelip: "Ghylymnyng basty maqsaty – ghylym zandarynyng negizinde ashylyp otyrghan bolmys qúbylysymen prosesin boljau, týsindiru jәne jýielep mazmúndap beru",-dep jazady [3, 115].

Abay ghylymdy Allanyng ghylymy jәne adamnyng ghylymy dep ekige bóle otyryp: "Adamnyng ghylymy, bilimi, haqiqatqa, rastyqqa qúmarlyq bolyp, әr nәrsening týbin, hikmetin bilmekke yntyq birlәn tabylady ",-deydi [1, 186]. Ensiklopediya ghylymdy bolmys qúbylysy men prosesin boljau, týsindiru, jýieleu dese, Abay ghylymdy әr nәrsening týbin, hikmetin, yaghny sebebin bilmek, - dep týsindiredi. Ghylymgha anyqtama berip týsindirude Abay Últtyq Ensiklopediyadan alshaq ketpegen.

Barlyq jaydan ghylymdy joghary qoyghan Abay, ghylymnyng týrlerine keninen toqtalyp, olardy jan-jaqty jýielemese de, 32-qara sózinde bilim-ghylym ýirengisi keletin talapkerlerge ózining aqyl-kenesin beredi. Oqyp otyryp, 32-qara sózdi jazghan adamnyng ghylymmen kәsiby týrde ainalysqanyna tittey de kýmәniniz qalmaydy.

Bilim-ghylym ýirenbekke talap qylushylargha әuel bilmek kerek, - dep bastalatyn [1,174] Abaydyng 32-qara sózin qarapayym tilde qysqasha jýielesek, Abay bylay deydi:

Birinshi. Ghylymdy әiteuir bir kerek bolyp qalar degen eseppen ýirenbe. Ol ýshin ghylymgha shyn mahabbatpen qúmar bolyp, biludi anyq maqsat etip, bilmegen nәrsendi bilgennen kóniling rahat alyp, endi taghy da bile týssem eken degen oidan ghylymgha degen sýiispenshilik-mahabbatyng jogharylay týsedi. Sonda ghana әrbir estigen, kórgenindi anyq úghyp, ony óz suretimen ishke jayghastyrasyn. Kóniling ózge nәrsede bolyp, ghylymdy oghan sebep qana qylmaq ýshin ýirensen, onday bilimge kónilding meyirimi shala bolady. Shala meyir shala bayqaydy.

Ekinshi. Ghylymdy aqiqat maqsatpen, bilmek ýshin ýirenu kerek. Bahastyq yaghny baqtalastyq ýshin ýirenbe. Azyraq bahastyq ózindi ózing pysyqtau ýshin kerek te shyghar. Kóbirek bahastyq, baqtalastyq adamdy búzady. Sebebi, baqtalas adam – aqiqat ýshin baqtalas bolmaydy. Jenbek ýshin baqtalas bolady. Onday baqtalastyq kýnshildikti zoraytyp, adamgershilikti azaytady. Ondaylar ghylymdy maqsat etpeydi. Baqtalastyq yaky Abay tilimen aitqanda bahastyq ghylym jolyndaghy adamdargha jat emes. Biraq oghan berilu adamdy ózimshil, menmen etip, maqtanshaqqa ainaldyrady. Onday adamdar ósekten de, ótirikten de, úrys-tóbelesten de boyyn aulaq ústamaydy.

Ýshinshi. Aqiqatynmen, bar bolmysynmen kózing jetse, odan esh uaqytta bas tartpa, ólseng airylma. Ózing kózing jetpegen nәrsege ózgening kózin qalay jetkizbeksin?

Tórtinshi. Bilim-ghylymdy kóbeytu ýshin adam boyynda oilasyp, pikir alysatyn, ekinshi, ol pikirdi saqtap qorghaytyn eki týrli quatty qasiyet bolu kerek. Búlar zoraymay, ghylym zoraymaydy.

Besinshi. Aqylgha kesel nәrselerden saq bolghan jón. Estigen nәrseni úmytpasqa tórt týrli sebep bar.

  1. Kókiregi baylauly berik bolu kerek.
  2. Sol nәrseni estigende ya kórgende birdemege ýlgi etip, úqsatyp, bar yntamen úghu kerek.
  3. Birneshe ret qaytalap, kónilge bekitu kerek.
  4. Oy keseldi nәrselerden qashyq bolu kerek. Ol keseldi nәrseler: salghyrttyq, uayymsyzdyq, oiynshy-kýlkishildik, ya bir qayghygha salynu, bolmasa bir nәrsege qúmarlanu, búl tórt nәrse aqyl men ghylymdy tozdyratyn nәrseler. (31-qara sóz) [1,173-174]

Adam boyyndaghy keseldi nәrselerding eng jaghymsyzy, Abaydyng pikirinshe, ol – uayymsyz-salghyrttyq.

Salghyrttyq – qúdaydyng da, elding de, ýlgining de, aqyldyng da, ardyng da qas dúshpany. Ol bar jerde búlar bolmaydy, - deydi ghúlama Abay.

Altynshy. Ghylymdy, aqyldy saqtaytyn minez degen sauyt bar. Sol minez búzylmasyn. Ol ýshin kórseqyzarlyq pen bireuding orynsyz minezine, ya sózine nemese kez-kelgen qyzyqqa erip ketkish minezding túrlausyzdyghynan aulaq bolghan jón. Olay bolmaghan jaghdayda minezding beriktigi búzylady. Onan song oqyp ýirenip te payda joq. Minezde ardy, aqyldy saqtarlyq qayraty bar bolsyn. Búl aqyl ýshin, ar ýshin bolsyn, - dep ayaqtaydy hәkim Abay ózining 32-qara sózin.

Meninshe, ghylym jolyna týsken әrbir jas Abaydyng dәl osy 32-qara sózin tereng týsinip, bilip qana qoymay, ony ómirlik ústanym-kononyna ainaldyrugha tiyis dep oilaymyn.

Abay  ghylym ýirenushi talapkerler ýshin moralidyq-filosofiya túrghysyndaghy adamgershilik pen biyik ruhany qarym-qatynas, etika mәselesin basty oryngha shygharghan.

"Ghylymsyz ahiyret te joq, dýnie de joq. Ghylymsyz oqyghan namaz, tútqan ruza, qylghan qaj eshbir ghibadat ornyna barmaydy", - degen Abay (10-qara sóz) [1,144-145] bilim men ghylymdy jan-tәnimen, jantalas qimyl ýstindegi oy arpalysymen nasihattady. Nege? Sebebi, endigi zaman bilim men ghylym zamany ekenin, bilim-ghylym kimning qolynda bolsa, baq ta, bereke de, biylik te sonyng qolynda bolatynyn Abay basqalardan tez boljady, tereng týsindi. Sondyqtan da ol bilim men ghylymdy bar bolmysymen, jan-tәnimen nasihattady hәm ony bar jaydan biyik qoydy.

Osy orayda abaytanudyng negizin salushy,  úly ghalym M.O. Áuezovting 1927-31 jyldary jazghan Abaydyng túnghysh ghylymy ómirbayanynda jazyp qaldyrghan Abay ómirining bir deregi esimizge týsip otyr.

Qúnanbay Abaygha ýsh týrli syn aitady. Birinshisi, júrttyng bәrimen kýlip sóilesesin, jaydaq su siyaqtysyn, ekinshi, kóringenmen jaqyn bolasyn, kisi talghamaysyn,  ýshinshi orysshylsyn, orystyng dúshpandyghyn úmytasyng deydi. Abay Qúnanbay tarapynan ózine aitylghan osy ýsh synnyng ýsheuine de útymdy jauap qaytara kele, orysshylsyng degenge: "Zaman orystyki, ol – jengen, biz – jenilgen elmiz. Endigi kýnde alysatyn dúshpanynnyng ailasy men әdisin bilmesen, alysqa shyghudan maghyna joq. Men orystyng ózin sýimesem de, óneri men ebinen ýlgi alugha kerek", - depti. [2,123] Abaydyng búl sózinen bolashaq úly aqynnyng halyqty óner-bilimge, aghartushylyqqa shaqyrghan oilarynyn" týp temirqazyghyn" angharamyz.

IYә, orys bizdi jense quatty memlekettiligi men ot qaruy arqyly, sol ot qarudy jasap shygharghan óneri men bilimi, ghylymy arqyly jendi. Jengen jaudyng tәsili bolghan óner-ghylymyn ýirenip, solardyng ózine qarsy qoldanu, búl – jenilgen elding basqynshy jaugha qoldanar jalghyz әdisi. Abay búl jerde dýniyejýzindegi otarlanghan eldin, otarshyl jaularyna qoldanar jalghyz tәsiline jýginip otyr. Abay sol dәuirding geo-sayasy jaghdayyn da, orys imperiyasynyng otarshyl sayasatyn da tereng týsindi. Týsinbese:

Ózderindi týzeler dey almaymyn

Óz qolynnan ketken song endi óz yrqyn,-dep aitar ma edi?!

Bilimdi el eshkimge de qúl bolmaydy. Osy qaghidany tereng týsingen Abay, halqynyng últtyq sanasyn kótere otyryp, qabyrghaly damyghan elderding qataryna qosu maqsatynda, óz shygharmashylyghyndaghy basty oryndy bilim men ghylymgha berdi. Halqyna ósiyet aityp, ýlgi-ónege taratqan Abay, ghylym jayyn sóz etkende de qúrghaq didaktikagha barghan joq. Jalpy, Abay shygharmashylyghynda ýiretu, aqyl aitu (zersalo) bir sózben aitqanda didaktika az, tipten joqqa tәn.

Ayta ketetin bir sóz, Abay esh uaqytta bilim men tәrbiyeni bir-birinen bólip alyp, jeke qarastyrmaghan. Jaqsy tәrbie bilim arqyly keledi, - dep eseptegen Abay, bilim men ghylymnyng adam ómirindegi ornyn óte tereng týsindi. Ol ghylym men bilimdi tәrbiyemen úshtastyra qarastyryp, adamgershilik negizi – bilim men ghylym, - degen óte kýrdeli oy ústanymda boldy.  Óz shygharmashylyghynda bilim men ghylymdy basty oryngha shygharghan Abay bar kýsh-jigerin halqynyng últtyq sanasyn kóteruge júmsady.

Bilimdi, ruhany dýniyesi bay halyq qana qoghamdyq damudyng biyik satysyna kóterilmek. Osy qaghidany berik ústanghan Abay 1880 jyldary jazylghan ólenderinde ruhany dýniyening qaynar kózi – bilim, ghylymdy sóz etip, adamgershilik pen aqyl, ar-úyat yaghny adam boyyndaghy ruhany baylyqty basty oryngha shyghardy. Búl jyldary Abay әri jazyp, әri terendey oqy týsedi. Áleumetin tereng tanyp, azamattyq iydeyasy jan-jaqty ósken bilimdi aqyn, ózi ómir sýrgen qoghamdy әr qyrynan tany týsip, jana ýlgidegi aqyn bolyp qalyptasa bastaydy.

Abaydyng osy kezende yaghny 1886 jyly jazghan "Internatta oqyp jýr" ólenining ózeginde shynayy tarihy shyndyq jatyr. Ólende әleumetin tereng tanyghan aqynnyng óz qoghamynyng oqyghandaryna degen syny kózqarasy jan-jaqty terennen ashylghan. XIX ghasyrdyng ekinshi jartysynda ózining otarshyldyq sayasatyn odan ary jýzege asyru ýshin Resey imperiyasy jergilikti últ ókilderinen tilmәsh-audarmashylar men úsaq patshalyq sheneunikter dayarlaytyn mektep ashqany belgili. Olardy qazyna esebinen internatta jatqyzyp, oqytqany da ras. Abaydyng "Internatta oqyp jýr" óleni sol alghashqy orys oquynda oqyp jýrgen qazaq balalaryna arnalady.

Internatta oqyp jýr,

Talay qazaq balasy - dep, bastalatyn ólininde Abay, "sharighaty shala" bilimsiz de toghyshar qazaq oqyghandarynyng orystyng tili men jazuyn  bilip, "prosheniye-aryz" jazugha ghana shamasy jetetin shala oquyn:

Proshenie jazugha

Tyrysar kelse shamasy –dep, әjualay mysqyldaydy. Sharighaty da, oquy da, bilimi de shala oqushylardy:

Oyynda joq birinin,

Saltykov pen Tolstoy.

Ya tilmәsh, ya advokat

Bolsam degen bәrinde oi, - dep qatty synaghan aqyn, oqudy qyzmet ýshin oqyma, Saltykov, Tolstoy sekildi oishyldardyng enbegin oqyp bil, solardan ýiren, halqyna pana bol, eline paydang tiysin, sol ýshin oqy, -deydi.

Abaydyng "Internatta oqyp jýr "óleninde alghashqy qazaq oqyghandarynyng jiyntyq beynesi shynayy túrghyda әdemi suretelgen. Kómekke zәru halqy men eline jany ashymas bezbýirekke ainalghan olar, mansapqor әri qúlqynnyng qúly ynsapsyz. Ólendi oqyp bolghan son, qazaq oqyghandarynyng adamgershilik túrghysynan osynshama qúldyrauyna olardyng ghylymnan habarsyz bilimsizdigi sebepker, - degen týiindi oigha oqushy eriksiz baylam jasaydy. Abaydyng danyshpandyghy sonda, ol – adam boyyndaghy jaghymsyz qasiyetterding barlyghynyng bastauynda bilimsizdik túr degen astarly oidy aqyndyq týisikpen ghajayyp týrde beynelep jetkizgen.

Qazaq oqyghandarynyng boyyndaghy jaghymsyz qasiyetterdi sanamalap kórsetken Abaydyng "Internatta oqyp jýr" ólenining jazylghan uaqytynan beri tura 134 jyl uaqyt ótipti. Sodan beri qazaq oqyghandarynyng boyyndaghy Abay synaghan jaman qasiyetterden ne ózgerdi? Eshnәrse de!

"Jana jyldyng basy" bolghan jana tolqyn, jaqsy lep, jan-jaqty bilim iyeleri,  últyn jan-tәnimen sýiip, tәuelsiz memleket qúrudy armandaghan, sol jolgha ómirin arnap, basyn bәigege tikken, shyn mәnindegi últ ziyalylary "Alash arystaryn" qyzyl terror qan-qasap qyrghyngha úshyratqan son, qaymaghynan aiyrylghan sýttey bolyp, bilimdimiz, oqyghanbyz deytin keyingi tolqyn últshyldyq, elshildik túrghydaghy bar qasiyetinen aiyrylyp, qúldyq sananyng taz kepeshin qayta kiygeni eshkimge de jasyryn syr emes. Búl –  bizding últtyq tarihymyzdyng ishine auyr syr býkken, eng qaraly betteri.

Allagha sansyz alghys, myng shýkir! Ata-babamyz ghasyrlar boyy armandaghan tәuelsiz el boldyq! Bodandyq, qúldyq qamyttan qútylghan son, bizding ziyaly qauymnyng últshyldyq qasiyetteri molaya týsip, elshildik sezimi jogharylaugha tiyis edi ghoy. Mine, paradoks! Bizde bәri kerisinshe bolyp shyqty. Sol bayaghy Abay zamanyndaghy ruhsyzdyq, mansapqorlyq, ashkózdi ynsapsyzdyq, mansap jolynda eshnәrseden tayynbaytyn jaghympazdyq qaz-qalpynda saqtalyp, sol kýiinde miz baqpay túr. Qazaq oqyghandary ýshin Abay zamanynan beri eshnәrse ózgermegen sekildi. Abay zamanyndaghy oqyghandar "tilmәsh", "advokat" boludy armandasa, búl kýndegi qazaq oqyghan ziyalylarynyng arman auqymy ósip "әkim" ne "deputat" bolghysy keledi. Bar aiyrmashylyq osy ghana! Últtyq mýddeni basty oryngha shygharugha tiyis ziyaly qauym jaltaq әri qorqaq. Olar últ aldyndaghy óz jauapkershiligin seziner emes. Aqyldy, oqymysty bolghandyqtan bolar, qarapayym halyq bar ýmitin ózining oqyghan ziyaly qauymyna artady. Dene enbegimen emes, oy enbegimen ómir sýrip, jaqsy, jayly ómirge erekshe qúshtar ziyaly qauym tabighatynda óte qorqaq. Sondyqtan da bolar, olardyng ishinde batyly jetip, últtyng kókeykesti mәselelerin qoryqpay aitatyn qayratkerler óte siyrek kezdesedi. Mening búl sózime "japparqúldanyp" bas shúlghyp, preziydentting qolyn sýiip, ony Payghambargha teneytin ziyalylar tolyq dәlel.

Hәkim Abay:

Ýsh-aq nәrse adamnyng qasiyeti

Ystyq qayrat, núrly aqyl, jyly jýrek, -deydi.

Ziyaly qauymda núrly aqyl, jyly jýrek bar shyghar, biraq, boyynda "ystyq qayrat" bolmaghandyqtan bolar, olar "әlipting artyn baqqysh", ekijýzdi, qorqaq. Adam boyyndaghy kýlli nәrsiz, jaman qasiyetterding týp negizinde qorqaqtyq túr.

Al, bizding ekijýzdi ziyaly qauym, ózining qorqaqtyghyn aqyldy da jyltyr sózimen býrkemelegisi keledi. Olardyng búl qylyghy basyn qúmgha jasyrghanymen, arty dónkeyip kórinip túratyn týieqústyng beynesin elestetedi. Qazaq halqynyng úly tragediyasy sonda, bizding әli kýnge últtyq sanamyz qalyptasqan joq! Nege? Búghan kim kinәli? Endi ne isteu kerek? Súraq kóp, jauap joq!

Qazir oilaymyn, Abay ghayyptan tirilip ortamyzgha kelse, últtyq sanasy oyanbaghan beyshara haldegi úrpaghy men qúlqynynan basqa eshnәrse oilamaytyn mәngýrttengen ziyaly qauymyn kórip, qaytadan til tartpay ólip ketetin shyghar. Negizgi deni Kenes ókimeti túsynda qalyptasqan býgingi qazaq ziyalylaryn bilim men ghylymnan  habarsyz edi dep aita almaymyz. Olay bolsa, olar nege osynday beyshara halge týsti?

Onyng negizgi sebebi mynau: Últynyng bolashaghyn oilaghan últ ziyalylary Kenestik "qyzyl qyrghynnyn" qúrbany  bolyp, "halyq jauy" degen jalamen atylyp ketti. Keyingilerge ýlgi joq. Halyq kimdi tyndap, kimnen ýlgi alaryn bilmedi. Últtyq sanasy qalyptasyp ýlgermegen qazaq halqy, últ ziyalylarynan aiyrylghan son, seng soqqan balyqtay mәngirip qaldy. Sol kezende "últtar dostyghy" degen jeleumen, orys tilin neghúrlym tezirek bilsek, soghúrlym kommunizmge erterek jetemiz degen Kenes ókimetining otarshyl sayasatyn  býrkemeleytin jalghan iydeologiyasyna, otarlyq ezgide úzaq uaqyt bolyp, últtyq sanasy qalyptaspaghandyqtan bolar, basqalargha qaraghanda bizding qazaqtyng oqyghan ziyalylary tez beyimdeldi. Biraq, osy "beyimdelgish" qazaq oqyghandarynyng kóbi bilimdi hәm ghylymdy "ghalym" adamdar edi. Onda sebep nede? Álde, adamnyng kýlli jaqsy minezining bastauynda bilim men ghylym túr, - degen hәkim Abay qatelesti me? Joq, Abay qatelespepti.

Hәkim Abay ózining 32-qarasózinde: "Ghylymdy ýirengende, aqiqat maqsatpen bilmeu ýshin ýirenbek kerek. Eger din kóniling ózge nәrsede bolsa, bilim-ghylymdy soghan sebep qana qylmaq ýshin ýirensen, onday bilimge kónilinning meyirimi asyrap alghan sheshenning meyirimi sekildi bolady. Adam kónili shyn meyirlense, bilim-ghylymnyng ózi de meyirlenedi, tezirek qolgha týsedi. Shala meyir shala bayqaydy", -deydi [1,174].

Bizding qazaq oqyghandarynyng kóbisi derlik ghylymdy aqiqat maqsatpen bilmek ýshin ýirengen joq. Olardyng shyn kónili ózge nәrsede boldy. Ol – qyzmet pen mansap edi.

Balamdy medresege bil dep berdim

Qyzmet qylsyn, shen alsyn dep bermedim, - degen Abay, qyzmet, mansap ýshin oqyma dese, bizding qazaq oqyghandary kerisinshe, qyzmet ýshin oqyp, “... bilim-ghylymdy oghan sebep qana qylmaq ýshin” [2,174] (32-qarasóz) lauazymdy biyik qyzmetterge qol jetkizu maqsatynda bilim-ghylymdy baspaldaq retinde paydalandy. Shala ghylym shala bayytady, shala bayqaydy. Nәtiyjesinde ruhany dýniyesi óte kedey, qúlqynynan ózge oiy joq, últyna jany ashymaytyn ashkóz, ynsapsyz, qyzmet qúmar-mansapqor "shala ziyalylar" qazaq qauymynda qaptap ketti.

Biz, osy, qazaqtar, nege qyzmet qúmar - mansapqor boldyq? Múnday auyr dertke qalay shaldyqtyq?

Shyndyqtyng betine tura qarap, tarihymyzdyng terenine ýnilsek, búl – qúpiyasy terende jatqan auyr syr. Orys imperiyasy ózderi jaulap alghan qazaq jerine mәngilik iyelik etu ýshin, otarshyldardyng jaulap alghan eline qoldanar birden bir әdisi "Jabayylardy jabayylardyng qolymen túnshyqtúru nemese sekseuildi sekseuilmen úru" sayasatyn qoldanghany mәlim. Olar rulyq sanadaghy qazaq taypalary men rularyn bir-birine aidap salyp, jaulastyra otyryp, olardyng keybir basshylaryna lauazymdy qyzmet berip, olargha mindetti salyq týrlerinen týrli jenildikter qarastyrdy. Qarny men qara basynyng qamy ýshin halqynyng bostandyghy men tәuelsizdigin satqan olar,  moyyndaryna qúldyqtyng qamyty kiyilip, qalay qúlgha ainalghandaryn olardyng ózderi de sezbey qaldy. Qúlda ynsap, qanaghat, raqym, ar-úyat degen sezimder bolmaydy. Ar-úyaty ólip, ruhany túrghydaghy qúlgha ainalghan olar, barlyq mәselege jeke qara basynyng qamyn kýittegen qúlqyn kózimen qarady. Mine, osylay qúlgha ainalyp, ózgeni zor tútqan satqyndar, óz qandastaryna qaraghanda jenil ómir sýrdi. Tipten, olar jaqsy ómir sýrgisi keletin keybireulerge ýlgi bola bastady. Mine, qyzmet qúmarlyq dertine biz osylay shaldyqtyq. Mansapqorlyq pen qyzmetqúmarlyq derti, búl – teksizder arqyly últymyzgha otarshyldar salyp bergen qúldyq tanba edi.

Últynyng tili men dinin, tarihyn, әdebiyeti men mәdeniyetin úmytqan mәngýrttikting týp negizinde jaqsy, jenil ómir sýruge úmtylghan qúldyq sana jatyr.

Qashan bala ghylym, bilimdi mahabatpen kókserlik bolsa, sonda ghana onyng adam aty bolady,  - degen (38-qara sóz) Abay ilimine sýiensek: Adamnyng ishki jan dýniyesi – adamgershiligi men aqylynyn, sabyry men qayratynyn, meyirimi men әdiletining ruhany qaynar kózi – bilim men ghylym. Bilimi men ghylymy joq nemese bilim-ghylymy shala adam ruhany daghdarysqa tez úshyrary haq. Onyng arghy jaghynda – adamy azghyndyq túr.

Biz, adamnyng adamdyghy ghaqyl (aqyl) ghylym degen nәrse birlәn
(38 qarasóz), -degen Abay taghylymyn qaperimizge almay óstik.

Sondyqtan da bolar dәl qazirgi tanda, ýlgi kórmey, qyzmet qúmarlyq dertine shaldyqqan qazaqtyng qanshama ziyalylary, últtyng emes, qara basynyng qamyn kýittep, jayly ómir men qu qúlqynnyng qamy ýshin ózinen jogharydaghylargha "jaghynyp" qor bolyp ómir sýrude. Bizding últtyq tragediyamyz sonda,  halqyna jol kórsetip, jón núsqaydy, - degen qazaq ziyalylary últ aldyndaghy jauapkershiligin tereng sezinip, týsine almay otyr. Býgingi tandaghy qazaq ziyalylary qorqaq әri mansapqor. Últqa túlgha bolady degen ziyalylarymyzdyng jaghdayy osynday bolghanda, ýlgi eter qauymy joq qarapayym halyqtyng últtyq sanasy qalay kóterilmek? Biz qazir qúlqynnan ózge oiy joq, ashkóz ynsapsyzgha ainaldyq. Ashyghyn aitsaq, dәl býgingi qazaq qoghamy ruhany daghdarys ýstinde. Osy daghdarystan shyghar jol bar ma? Meninshe, bar. Ol – adamgershilik bastauynda túrghan bilim men ghylymdy jәne «Imanigýldi», «Tolyq adamdy» nasihattaytyn Abay ilimi! Biraq, búl óz aldyna bólek әngime. Sebebi, "Abay ilimi" – adamgershilik, iman, ar-úyat turaly ghylym.

Núrghaly Mahan,

Týrkistan oblysy,

Sozaq audany.

Paydalanghan әdebiyetter

1. Abay (Ibrahiym) Qúnanbaev. Shygharmalarynyng eki tomdyq tolyq jinaghy. 2-tom. Almaty, "Ghylym"-1977.

2. Áuezov. M. Abaydy bilmek paryz oily jasqa. Almaty, "Sanat"-1997.

3. Qazaqstan. Últtyq Ensiklopediya. 3-tom."Qazaq Ensiklopediyasynyn" Bas redaksiyasy.

Abai.kz

6 pikir