Júma, 17 Mamyr 2024
Janalyqtar 4956 0 pikir 2 Qyrkýiek, 2011 saghat 17:40

Qazaqstan – beybit bastamalar mekeni

Gazetimizding ótken nómirinde habarlanghanynday, eli­miz­ding Memlekettik hatshysy Qanat Saudabaevtyng Niyderlandy Korolidigine resmy sapary jalghasuda.

Eger tariyhqa kóz jibersek, 1899 jyly Gaagada Beybitshilikti jaqtaushylardyng konfe­ren­siyasy ótkizilgenin, osy bas­­qosuda alghash ret Halyq­ara­­lyq tórelik sot qúrylghanyn bilemiz. Amerikalyq bolat mag­na­ty Endru Karnegy Beybitshilik sarayyn salugha sol kezding shamasymen ýlken soma - 1,5 million dollar qarajat shy­gha­ryp, qúrylys júmysy ayaq­tal­ghannan beri qaray, Halyq­aralyq tórelik soty osy ýidi meken etedi. Arada qansha jyl­dar ótse de Beybitshilik sarayy óz missiyasynan esh auytqymay júmysyn jal­ghas­tyrumen keledi.

Gazetimizding ótken nómirinde habarlanghanynday, eli­miz­ding Memlekettik hatshysy Qanat Saudabaevtyng Niyderlandy Korolidigine resmy sapary jalghasuda.

Eger tariyhqa kóz jibersek, 1899 jyly Gaagada Beybitshilikti jaqtaushylardyng konfe­ren­siyasy ótkizilgenin, osy bas­­qosuda alghash ret Halyq­ara­­lyq tórelik sot qúrylghanyn bilemiz. Amerikalyq bolat mag­na­ty Endru Karnegy Beybitshilik sarayyn salugha sol kezding shamasymen ýlken soma - 1,5 million dollar qarajat shy­gha­ryp, qúrylys júmysy ayaq­tal­ghannan beri qaray, Halyq­aralyq tórelik soty osy ýidi meken etedi. Arada qansha jyl­dar ótse de Beybitshilik sarayy óz missiyasynan esh auytqymay júmysyn jal­ghas­tyrumen keledi.

29 tamyz - halqymyz ýshin zorlyqpen tanylghan zúlmat sordan qasiret sheguding basy men jәne sol kesapattan aryl­ghan tarihy kýn. Ótken ghasyr adamzat balasynyng damuyna eng bir qaryshty serpin bergen, jana tehnologiyalar men irgeli ghy­lym­dardyng qúlashyn qaryshtatqan ghasyr bolghanymen, ol әkelgen qasiret te az bolghan joq. Sonyng ishindegi auyr zúlmattyng biri - 1949 jyldyng 29 tamyzynda qazaq jerinde kenester jarghan atom bombasy bolatyn. Onyng salmaghyn jarylys ótken bir jyldan keyin-aq balalar ólimi bes esege kóbeygen, 1962 jylghy derekter boyynsha әrbir tughan 1000 cәbiyding 21,2 payyzy ishten kemis bolyp tughan Semey ónirining adamdary kórdi. Qyryq jyldan astam jerding asty men ýstinde 456 yadrolyq synaq jasalyp, qa­zaqtyng qasiyetti ónirining biri - Degeleng many astan-kesten bol­dy. Qaterli isik aurulary jas tandamay, balghyndy da kóktey jú­lyp ketetin. Oghan shydau mým­kin emes-ti. Qasiretin kótere almay kýrsingen qazaq eli «Attan» dep jolgha shyqty. «Nevada-Semey» qozghalysy osylaysha dýniyege keldi. Áriyne, qoz­ghalys eger sol kezdegi Qazaqstan bas­shylyghynan qoldau tappasa, múnshama óristeui qiyn bola­ty­ny ayan edi. Halqynyng ba­syn­daghy qasiretti bar jan-tәnimen úqqan adam ghana oghan qarsy bolmay, qoldau kórse­te­tin. 1989 jyly Núrsúltan Nazarbaev yadrolyq qarudy sy­nau­gha moratoriy jariyalap, óz preziydenttigining alghashqy jy­lynda Semey poligonyn jabu turaly Jarlyghyna qol qoydy. Búl shyn mәninde barsha Qa­zaqstan halqy quana qabyl­daghan Jarlyq boldy.

Beybitshilik sarayyndaghy fo­tokórmege kóz salsan, osy ta­rihy oqighalar eriksiz kóz al­dyna keledi. Al Semey poliy­go­nynyng jabyluynyng 20 jyl­dyghynda ­Elbasy әlem júrt­shy­­lyghyna 29 tamyzdy Yadrolyq synaq­tar­gha qarsy is-qimyldyng ha­lyqaralyq kýni dep jariyalau turaly úsynys aitty. Onday úsynysty óz erkimen joyqyn qarudan bas tartqan elding basshysy ghana aita alar edi. Sondyqtan ol úsynys ai­tyl­dy jәne ol qoldau tapty. BÚÚ Bas Assambleyasynyng sheshimimen 29 tamyz osynday tarihy kýn retinde belgilendi.

Fotokórmeni aralap shyq­qan song Memlekettik hatshy Niyderlandy Syrtqy ister ministri Ury Rozentalimen kezdesti. Memlekettik hat­shy: «Biz sizderding elinizdi Europadaghy negizgi bir eko­nomikalyq jәne sayasy әr­iptesimiz retinde tanimyz, sol sebepten de Niyder­lan­dymen aradaghy qarym-qa­tynastardyng qay salada da óristeuin jәne onyng eki jaq­ty da, kóp tarapty da bol­ghanyn qalaymyz», degen. Qarapayym oqyr­man­dardyng ózi bizding auyl sharua­shylyghynda keninen qol­­danylatyn gollandiyalyq әd­is­pen kartop ósirilip nemese sýtti siyr­lar­dy teh­nologiyalarymen birge satyp alyp, elding iygiligine jaratylyp jatqa­nyn biledi. Osy rette Qanat Bekmyr­zaúly Niyder­landy Premier-ministrining orynbasary - Auyl sharuashylyghy jәne innovasiya ministri Maksim Verhagenning elimizge saparlap qaytuynyng manyzyna toqtaldy. Atalghan sapar eki el arasyn­da­ghy osyghan deyingi әriptestikti strategiya­lyq den­geyge kótergen bolar edi, dedi ol.

Óz kezeginde Niyderlandy syrtqy sayasat vedomstvosynyng basshysy Ury Rozentali Memlekettik ­hat­shy tarapynan aitylghan úsy­­nystargha yqylasyn bildirip, ekijaqty baylanystardy teren­detuding manyzdylyghyn basa aitty.

«Yadrolyq diylemmalar: bý­gini jәne bolashaghy» taqyry­byn­daghy halyqaralyq konfe­ren­siyagha jinalghandardyng jal­py qarasy, olardyng arasynda sózine tek Europa emes, әlem kóz tigetin sayasatkerler de birshama kórindi. Fransiyadan senator Aymery de Monteskiu kelse, Struan Stiyvenson syndy Eurodeputat ta kózge shalyndy.

- Aldymen osy konfe­ren­siya­ny úiymdastyrushy Niyder­landy Ýkimeti men Tobias Asser atyndaghy institutqa alghys aitqym keledi, - dep bastady sózin Qanat Saudabaev. - Óz­deriniz bilesizder, Niyderlandy - yadrolyq qarudy joiygha qa­tys­ty jәne qarusyzdanu mәsele­sin­de birizdilikpen kele jatqan el. Búl memleket yadrolyq otyn­dy tek beybit maqsatta pay­da­lanudy kókseydi. Al Niyderlan­dy men Qazaqstan arasyndaghy osy baghyttaghy tyghyz әriptestik әlemdik qoghamdastyqqa da ong әser etedi dep sanaymyz.

Býgingi konferensiyanyng osy­dan 20 jyl búryn sol kezdegi Kenes ókimetining qarsylyghyna qaramastan, asa iri Semey poliy­gony jabylghan aituly kýn­der­de ótkiziluining simvoldyq mә­ni bar. Tәuelsizdik alghan kýn­nen beri Qazaqstan jәne onyng Preziydenti yadrolyq qarudy azay­tu, basqa da qaru týrlerin tarat­paudyng belsendi jaqtasy bolyp keledi. Kópshilikke belgili, Qa­zaqstangha Kenes Odaghy qúla­ghannan keyin orasan zor, quat­tylyghy jaghynan tórtinshi or­yndaghy yadrolyq qaru múragha qalghan bolatyn. Sol qolymyzgha tәuelsizdik tiygen alghashqy ai­larda-aq bizding elimizge qoly­myzda bar alapat qarudy saqtap qalu turaly kenesterin Preziydet Nazarbaevtan ayamaghandar kóp edi. Osy ýshin elderinizge qar­­jylyq subsidiya tógemiz, siz­der yadrolyq qaruy bar al­ghashqy músylman memleketi bo­lasyzdar, degender de tabylyp jatty. Bizding óz ishimizdegi elita arasynda da osynday piy­ghyldaghylar bar edi. Son­dyqtan Preziydent Nazarbaevtyng yadro­lyq qarudan bas tartu turaly qabyldaghan sheshimi shyn mәninde әri batyl, әri dana úigharym boldy.

20 jyl boyyna Qazaqstan aumaqtyq jәne jahandyq qauipsizdikke ózining ýlesin qosyp keledi. Elimizde yadrolyq qarudyng infraqúrylymy týgeldey joyyldy. Semey poligony jabylyp, 20 jer as­tyn­daghy únghymalar men shtolinyalar, әrqay­sy­nyng kýshi megatonnalyq 10 400 oqtúm­syq, SS-18 qúrlyqaralyq ballistikalyq raketa, 40 TU-95 H-55 qanatty zymy­ran­dar men 370 taktikalyq yadrolyq zaryadpen jabdyqtalghan auyr bombalaushy jә­ne qúrlyqaralyq zymyrandardy úshy­ra­tyn 148 shahtalyq úshyru puliti joyyldy.

Elimizding yadrolyq qarudy taratpau­daghy isi tek poligondy jabumen jәne jappay qyryp-joyatyn arsenaldan ary­lu­men shektelmeydi, Qazaqstan 2006 jy­ly Yadrolyq terrorizmmen kýres jahan­dyq bastamasyna Reseymen jәne AQSh-pen birlese qúryltayshy boldy. 2007 jyly oghan mýshe memleketterding ýshinshi kezdesui Astanada ótkizildi.

Ýstimizdegi jyldyng nauryz aiynda Ortalyq Aziyany yadrolyq qarudan azat aimaq etu turaly shart kýshine endi. Osy­laysha alghashqy yadrolyq qarudan azat aimaq ómirge keldi. Jәne ol qos qapta­lynda yadrolyq derjavalar ornalasqan aimaq ekenin de aita keteyik. Búl - búryn aumaghynda yadrolyq qaruy bolghan, qazir sodan azat etilgen túnghysh aimaq. Qazaq­stan men onyng kórshileri qarusyzdanu sayasatyn qanshalyqty qoldaytyn­dyq­ta­ryn isimen kórsetti, degen Qanat Bek­myr­zaúly әri qaray elimizdegi urannyng bay qoryna toqtaldy. Atomdy beybit maqsat­qa qoldanu baghytyndaghy elimiz ústanghan baghytty aita kele, MAGATE shenberinde qazaq jerinde halyqaralyq yadrolyq otyn bankin ornalastyru jayyndaghy Qazaq­stan úsynysynyng MAGATE-de qaralyp jatqanyn jetkizdi.

Álem Yadrolyq qarudy taratpau tu­raly sharttyng assiymetriyalyq túrghyda, yaghny onyng sanksiyasynyng tek yadrolyq qaruy joq elderge ghana jýrip otyrghanyn moyyndauy tiyis. Al yadrolyq qarudy taratpau, ol jayynda zertteuler jýrgizuge tyiym salugha shaqyratyn elder sony ózderinen bastap, yadrolyq arsenaldan bas tartudyng ýlgisi boluy tiyis. Eger jaqyn manda әlemdik qauymdastyq yadrolyq derjavalar qatarynyng kenenin toqtatpasa, yadrolyq qarugha qarsy tújyrymdama da óz mәnin joyady. Mine, sondyqtan da Preziydent Núrsúltan Nazarbaev Vashington sammiytinde jalpygha ortaq jana әmbebap shart jayyndaghy bastamamen shyqty. Biz búl joldyng qanshalyqty auyr ekenin jaqsy týsinemiz. Ol - әlemdegi barlyq beybitshilikti qalaytyn adamdardyng niyet­te­rining toghysuymen ghana bitetin is. Biz sizderdi, qúrmetti konferensiyany úiym­das­tyrushylar, qazan aiynyng 12-13-inde Astanada ótkiziletin «Yadrolyq qarusyz әlem» atty forumgha qatysugha shaqy­ra­myz. Planetadaghy barlyq izgi niyettegi adamdar birlesse adamzat balasy tóbesine ilingen Damokl selebesinen arylar edi, dep oy tújyrymdady Memlekettik hatshy.

Niyderlandy Syrtqy ister ministri Ury Rozentali óz sózin BÚÚ Bas hatshysy Pan Gy Munnyng sózinen dәieksóz keltire otyryp, «Álem әli kýnge yadrolyq qa­rudyng kólenkesinde ómir sýrip keledi», degen bolatyn dep bastaghan. Bizge osy kólenkeden aryluda birlese júmys ja­saugha tura keledi. Gollandiya búl iske óz ýlesin qosugha әzir. Men sizderdi uaqyt kemesinde keri jýzuge shaqyramyn. Semey poligonynda bolghan jarylystar qan­shama adamdardyng ómirine keri әserin tiygizdi. Osy ónir túrghyndary genetikalyq aurulargha úshyrap, qaterli isikten kóz júmyp jatyr. Biz osynyng barlyghyn ótken zaman men ótken uaqyttyng enshisindegi qater dep artqa tastamaugha tiyispiz. Sondyqtan men barlyq memleketterdi yadrolyq qarudan arylugha shaqyramyn.

Yadrolyq qarudy taratpauda oghan ba­qylau jasau da manyzdy. Búl rette Irangha kóz tiguge tura keledi. MAGATE osy elde dúrys emes júmystar jýrgizilip jatqanyn biledi, alayda Iran basshy­lyghy әlemdik qauymdastyqtyng senimine ie bolghysy keledi. Sol ýshin de Iran әlem aldynda BÚÚ qararlarynda kór­setilgen jauapkershilik ayasynda óz mindettemelerin oryndaugha tiyis. Taghy bir manyzdy mәsele - yadrolyq qarudyng terrorshylar qolyna týspeui. Búl - bizding memleketimizding basty nazarda ústaytyn ústanymdarynyng biri. Jәne búl manyzdy mәsele 2007 jyly Qazaqstan bastama­sy­men bastalghan bolatyn, al ony jalghas­tyru әlemdik qajettilik, degen ministr yadrolyq zertteulerdi beybit baghytqa paydalanu mәselesin kóterdi. Niy­derlandy óz atom stansalaryn MAGATE inspektorlaryna ashyp otyr, al ony ózge memleket­ter­ding de ilip alyp ketui manyzdy.

Avstriyanyng Euroodaqtaghy elshisi Akseli Marchik Qazaq­stan men Niyderlandy yadrolyq qarusyzdanu mәselesinde al­dyn­ghy qatardaghy elder. Avs­triya ýkimeti osy bastamalardy tolyghymen quattaydy, dey kele, adamzat balasyna sonshalyqty qauip tóndiretin yadrolyq qaru ne ýshin qajet dep saual tas­ta­ghan. Eger bir elde joyqyn qaru bar ekenin bilgen ekinshi bir el ony jasaugha úmtylatyny anyq. Biz eshqanday kýlbiltelemey ashy­ghyn aitayyqshy, júrt әlem­ning yadrolyq qarudan tazaruyna sene me? Men aitar edim, adamdar senimining quaty óte az, sondyqtan onymen kýreske ua­qytyn da, qarajatyn da júm­saghylary kelmeydi. Bizdegi prob­lema osy. Búl iske senim qajet. Mysaly, osydan biraz búryn Europa men Afrikanyng sol­týstiginde qazirgidey ózgerister bolady degenge kim sendi? Biraq uaqyt onyng bolatynyna kóz jetkizdi.

Yadrolyq qarusyzdanu isinde tolyp jatqan konvensiyalar, kelisimder jasaldy. Biraq әlem ýshin de keybir elderding status-kvo alghandyghy qolayly tә­rizdi. Yadrolyq qaru paydala­nyl­ghan 60 jyl ishinde olar basymdyqqa ie bolyp keledi. Olar qabyldaghan sheshimge kóp­shilik baghynady. Olar kýshti. AQSh yadrolyq qarudy taratugha qarsymyz deydi, alayda kózge kórinerliktey eshtene jasamay otyr. Meninshe, yadrolyq qarugha qarsy kýres ota jasau әdisimen emes, tek terapiyalyq jolmen emdelude.

Úlybritaniyanyng búrynghy qorghanys ministri lord Desmond Braun minberge kóterilip, óz oiyn bylay jetkizdi: Kóp­shilik osy yadrolyq qarusyzdanu mәselesimen tek yadrolyq derjavalar ghana ainalysuy tiyis dep oilaydy. Ras, preziydent Obama birqatar jaqsy qadamdar jasady, biraq onyng terendemey otyrghany shyndyq. Qauip seyiler emes, AQSh pen Resey qa­rularyn jetildiruden jalyghar emes. Resey qorghanys ministri memleketting әskery baghdarlamalargha 70 mlrd. dollar qarajat júmsalatynyn aitty. Adamzat ýshin yadrolyq qarusyzdanu mәselesining kýn tәrtibinen týspeui manyzdy. Biz myna jәitti esten shygharmaugha tiyispiz. Eger qaru bolsa, ol atylmay túrmaydy. Álemdi bir sәtte joyatyn qarudy joy - adamzattyq is.

Ýzilisten keyingi konferensiya jalgha­synda pikir aitushylar kóp boldy. «Qa­zatomónerkәsip» basqarmasynyng tóraghasy Vladimir Shkolinik Qazaqstanda yadro­lyq materialdardy esepke alu men ba­qylau jasaudyng jýiesi júmys jasayty­nyn algha tartty. Sonyng ayasynda elimizde jyl sayyn olardyng inventarizasiyasy MAGATE inspektorlarynyng qatysuymen jýrgiziletinin, elde atom energiyasyn qoldanu jayynda qosymsha hattama bar­lyghyn aitty.

Anar TÓLEUHANQYZY, «Egemen Qazaqstan» - Gaagadan (Niyderlandy).

* * *

KONFERENSIYaGhA QATYSUShYLAR LEBIZI

Hafiz MATAEV, Semey qalasynyng qúrmetti azamaty:

- Semey ónirinde, әsi­rese, Qaynar men Sary­jal manynda yadrolyq ja­rylystardyng әse­ri­nen zardap shekpegen birde-bir otbasyn taba al­may­syz. Ishten kemtar bolyp tu­ghan balalardyng sany kemiytin týri joq. Tipti, qaterli isik aurulary ór­imdey jastargha, әli ana sýti auzynan keppegen sәbiyler arasynda kóbeyip ketti. Ata-ana ýshin ishten shyqqan perzentining aiyqpas dertke úshy­raghanyn bilip, oghan kómekteser dәrmeni joq­tyghyn bilu qanday azap! Árbir shanyraqta ekiden, ýshten mýgedek balalar bar. Olargha qalay kómektesu kerek, jalpy, osy ónirdi qalypty tirshilikke kóshiru ýshin әlemdik qauymdastyq ne istey alar edi, dep oilaymyn keyde. 40 jyl boyyna tәjiriybe alanynyng nysany bolghan qarapayym halyqtyng ne jazyghy bar? Osy rette poligon ashyluyna baylanysty kýshtep taratylghan audan qalpyna kelse, memleket tarapynan mal ósiruge qajetti keshender salynsa, osylaysha halyqqa júmys tabylsa, tarihy әdiletsizdikting orny tolar edi.

Býgingi konferensiyada aitylghan oilargha kelsem, shyn mәninde әlemde yadrolyq derjavalar sany azaymay túr. Ózimiz meken etken júmyr jerdi yadrolyq qauip-qaterden azat etudegi El­basy Núrsúltan Nazarbaevtyng isi kópke ýlgi bolugha tiyis.

Hiroshy HIROY, Japoniya ókili:

- Men yadrolyq qarudy taratpau jónindegi Qa­zaqstan róli manyzdy dep bilemin. Japoniya yad­ro­lyq bombalaugha úshyra­uynyng zardabyn tart­qan el bolghandyghynan da biz yadrolyq qarudy ta­rat­paudy qos qolymyzdy kóterip qoldaymyz. Alay­da biz atom energiyasyn beybit maqsatqa qol­danudy jaqtaymyz. Osy túrghydan kelgende, Qa­zaqstan ústanghan joldy dúrys dep esepteymiz.

Japon júrtshylyghy atom zardabyn sizding elding de tartqanyn biledi. Aurugha shaldyqqan adam­dar shegetin qiyndyqty japondyqtar jaq­sy týsinedi. Sondyqtan da Japoniya yadrolyq qarusyzdanugha qarsy barlyq iygilikti sharalargha qoldau kórsetuge әzir.

Aymery de MONTESKIU, Fransiya senatory:

- Sizderding basshy­la­rynyz Núrsúltan Nazarbaev yadrolyq qarusyz­da­nu­da pionerding rólin at­qar­­dy. Bizding elimiz de, onyng basshysy preziydent Sarkozy de yadrolyq arse­nal­dy azaytu jay­yn­da­­­­­ghy ortaq ýrdisti ústa­nyp otyr. Bәl­kim, elu jyldan song biz әlemdi yadrolyq joyqyn qarusyz kóretin bolarmyz.

Al Qazaqstannyng yadrolyq qarudan óz erkimen bas tartuy yadrolyq qarusyz әlem qúrudaghy kelis­sóz­derde jaqsy әser etedi jәne sizding eliniz osy baghyttaghy júmystaryn jalghastyrady dep senemin. Búl - sizderding qolynyzdaghy kózirli karta. Al әlem Qazaqstangha yadrolyq jary­lys­tardan bolghan zardaptardy jon ýshin kómektese alady. Aldymen sol jerlerdi sauyqtyru mәse­lesinde jәne onyng saldarynan payda bolghan aurularmen kýreste kómek­tesui tiyis degen oidamyn. Fransiyada búl jayynda jinaqtalghan tәjiriybe jetkilikti, ol jayynda qazaqstandyq mamandarmen bólisuge әbden bolady.

Struan STIYVENSON, Eurodeputat, Semey qalasynyng qúrmetti azamaty:

- Saryjal, Qaynar, Ýrjar, Znamenskoe, Qa­ra­uylgha barghan sayyn ja­rylystardy kózimen kórip, onyng zardabyn shek­k­en halyqpen kezdesken sayyn men emosiyalyq sәtterdi bastan keshemin. Men Semey ónirine alghash 2000 jyly barghanymda jergilikti halyq: «Sizdi bizding tauqymetimizdi kóruge kelgen kezekti turist dep oilaghymyz kelmeydi», degen. Maghan ondaghy kórgenderim men estigen sózderim qatty әser etti. Men olargha kómektesuge uәde berdim jәne әrqashan baryp túramyn.

Ótken joly men aq qan auruyna shaldyqqan Ýrjar túrghyndary - eki jasóspirimdi ata-ana­sy­nyng birimen jәne múghalimimen qosa aldy­ryp, olar­dyng Europarlamentke keluin qarjy­lan­dyrym. Búl olardyng ómirine ózgeris әkeledi degen oidamyn jәne ol mening de ómirime ózgeris әkelui tiyis. Álem yadrolyq jarylystardyn, yadrolyq qa­rudy qoldanudyng auyr әseri barlyghyn bilui kerek. Mening oghan poligon jabylsa da onyng salmaghynan beli qayysqan júrt­ty kórgende kózim jetti. Preziydent Núrsúltan Nazarbaevtyng poligondy jauyp, yadrolyq qarudan bas tartuy әlem bas­shy­laryna ýlgi boluy tiyis.

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2103
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2517
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2203
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1624