Osydan onshaqty kýn búryn «Novaya gazeta» deytin orystildi gәzet preziydent Toqaevtyng bastamasymen qúrylghan ÚQSK-ning ekinshi otyrysy turaly jazypty (25.12.2019.) Jazghanda da sol keneske tóraghalyq etushi preziydent Toqaev úsynghan reformalar paketining tiyimdiligi tóniregindegi kenes mýshelerining oi-talasyn tap bir tabandasqan taraptardyng talasy bastalghanynday sipattapty. Petr Saruhanov deytin jazarman óz materialynda eldegi biylik tranziyti turaly aqyly jetkenshe az-kem aita kelip, sóz týiinin eldegi klandyq tartysqa tirep baryp toqtapty. «Uzyn-Qulaq» deytin Telegram kanalgha silteme bergen bolyp, ol bylay deydi:

«ÚQSK-ning ekinshi otyrysynda Qasym-Jomart Toqaev ózining «qoghamdyq oilar men pikirlerge den qoyatyn memleket» konsepsiyasynan ainymaytynyn jәne ózi bastamashylyq etken reformalardy әri qaray da jalghastyra beretinin úqtyrdy. Alayda, Toqaevqa liyberalizasiya jasau onayshylyqqa soqpaydy jәne kóbine-kóp dekorativti sipat alady», - dep jazady. Búl Petr Saruhanov deytin sholushynyng boljam-pikiri. Pikir aitugha, sayasi-ekonomikalyq, әleumettik jaytardy saralaugha әrkim qúqyly. Maqúl dedik.

Dese de, janaghy orys gәzeti úzyn-qúlaqtan estigenin ilip alyp, «Resey preziydentining әkimshiligi Qazaqstandaghy eng yqpaldy «shapyrashty klanyn» zerttep jatyr» degendi aitady. «Kto y kak vliyaet na ekonomiku y politiku Kazahstana» deytin taqyrypshada «Novaya gazetanyn» avtory әleumettik jelide әidik әngimelenip jýrgen әlgi aighyr jaldy topqa jatatyndar turaly: «Shapyrashty tobyna» myna adamdar jatady. Olar: top basshysy – N.Nazarbaev pen Senat tórayymy D.Nazarbaeva. Onan әri, «Samrúq Qazyna» tizginshisi Ahmetjan Esimov, Qalmúhambet Qasymov, Bas prokuror Ghizat Núrdәuletov, Bas poliysey Erlan Túrghymbaev, Ádilet ministri Marat Beketaev, Sybaylas jemqorlyqqa qarsy kýres agenttigining tóraghasy Alik Shpekbaev, Basym partiyanyng kishi bastyghy Bauyrjan Baybek, Syrtqy barlau qyzmetining basshysy Ghabit Bayjanov, Sauda ministri Baqyt Súltanov, «QazMúnayGaz» tóraghasy Alik Aydarbaev.  Sonday-aq, «Uzyn-Qulaq» Telegram kanaly Elbasy jaqtastarynyng qataryna Konstitusiyalyq kenes tóraghasy Qayrat Mamiydi, ÚQK eks tóraghasy Núrtay Ábiqaevty, búrynghy Syrtqy ister ministri Qanat Saudabaevty, Arnayy jasaq qolbasshysy Múhtar Aybaevty jәne Syrtqy ister ministrining orynbasary Shahrat Núryshevty jatqyzady.

Eger Kremli sarapshylarynyng aqparaty ras bolsa (bizding kóp sarapshy búl aqparatty rastaydy), onda búl basqa ónirlerden shyqqandardyng yzasyn tughyzuy jәne ishki qayshylyqty oyatuy mýmkin dey kele, reseylik sarapshylar Qazaqstandaghy osy bir erekshe jaghdaydy múqiyat baqylap otyr dep týiindeydi Uzyn Qulaqqa silteme jasay otyryp».

WhatsApp, Facebook sekildi әleumettik jelilerde jeldey esip jýrgen aqparattarda búl әidik topqa jatatyndar men jatqysy kelip, jaqyn jýrgenderding tizimi edәuir tolyqtyrylyp kórsetilgen. Mysaly WhatsApp jelisi arqyly tarap jýrgen myna bir aqparatta Arystanbek Múhamediyúly, Núrlan Nyghmatuliyn, Beybit Atamqúlov, Qayrat Shәripbaev, Samat Ábishterdin attary da atalady.

Al «The Insider» deytin taghy bir orys saytynda Aleksandr Hripunov deytin sarapshy qazaqtaghy biylik tranziytining rulyq hәm jerlik ereksheligi turaly egjey-tegjeyli aitypty. «Politicheskaya neopredelennosti v Kazahstane mojet pererasty v voynu klanov» deytin maqalasynda: «Qazaqstanda Armeniya nemese Ukraina ssenarii boyynsha revolusiya jasau neghaybyl. Alayda, túraqsyzdyqtyng katalizatory - klandar boluy әbden mýmkin» depti. Depti de, Qazaqstandaghy elishilik klandy ýsh topqa, Soltýstik, Batys jәne Ontýstik topqa bóle qarastyrypty.

Ras, qazir bizdegi jýiede rulastyq, jerlestik derti asqynyp túr. «Traybalizm, rushyldyq – qoghamdyq jikke bólinushilikti tudyratyn etnos ishindegi ru-taypalar men jeke adamdar boyyndaghy taypalyq, rulyq sezim, qúbylys.

Traybalizm negizinen biylikke talasushylyqty, seperatizmdi qozdyratyn qúbylys retinde sayasy mәdeniyeti tómen, demokratiyalyq instituttary nashar damyghan elderge (Aziya, Afrika elderi, t.b.) tәn», deydi «Uikiypediya». Ókinishke oray, eldegi rushyldyq býginde janaghy alyp klandardyng manipulyasiyalyq qaruyna ainalghan.

Kezinde el arasynda Mәsimov ýkimetining qabiletsizdiginen góri onyng etnikalyq tegi kóp sóz bolatyn. «Premierlik taqta tek qazaq otyruy kerek» dedik... 2012 jyldyng kyrkýieginde búl qyzmet Serik Ahmetovke búiyra qaldy. Sol-aq eken, keshe ghana bagha jetpes lauazym sanalghan premierlikten mәn ketti. Eshkim elep-eskermeytin qarapayym qyzmet sanatyna qosylyp, Ahmetov atqarushy biylikting basynda bar ekendigin әredik kórsetip qana jýrdi. Amal ne, búl premierimiz 2014 jyly temir tordyng ar jaghynan bir-aq shyghyp, Kәrim Mәsimov eski kreslosyna qayta qonjidy. Bayaghy әngime qayta bastaldy. Keyin ol Últtyq qauipsizdik komiytetining tóraghasy bolyp taghayyndaldy da, Ýkimet basyna búrynghy-songhy qyzmetinde iskerligimen kózge týsken azamattar keldi. Elding kóz qúrtyna ainalghan Ýkimet «basylyq» mindet Baqytjan Saghyntaevqa jýktelip, Jer komissiyasynda elding sózin sóiley bilgen isker azamattyng eki jaghyna Imanghaly Tasmaghanbetov pen Asqar Myrzahmetov sekildi auyr salmaqtaghylar jayghasty. Mine, tap osy kezde belgisiz bir kýshter ruaralyq arazdyqty tughyzatyn әngimelerdi «gulete» bastady.

«Biylikte naymandardyng kýshi әlsirep ketti». «Kishi jýzge tizgin berilmedi». «Arghyndardyng mysyn basyp jatyr». «Dulattar kýirep barady», t.s.s.

Búryn Ýkimetbasynyng etnikalyq tegin qazbalaytyndar, endi Ýkimet tizginin ústaghan azamattardyng ruyn týgendep әlekke týsip ketti. Maqúl, ruaralyq sózdi qozdyratyndardyng aitqandarynda aqiqat bar shyghar, alayda búl - arandatushy kýshterding oilap tapqan ailasy boluy әbden mýmkin.

Sóitip, әleumettik jelidegi әlgi aqparattargha sensek, «shapyrashty ruynan» shyqqandar men oghan qanday da bir jaqyndaghy bar lauazymdy qyzmet basshylary, osylar. Alyp klan. Biyliktegi basymdyqqa ie klan. Shetterinen dәuler. Shetterinen dókeyler. Tek, búlar turaly kóbine-kóp orys aqparaty, orystildi aqparat jazghysh-aq! «Klanaralyq tartys», «ruaralyq talas», «territoriyalyq bólinushilik», «pәlen rudyng ókili qyzmetke keldi», «týglen jerding adamyn taghayyndady» t.s.s.

Qazaqtyng birligine syna qaqqysy keletinder últymyzdyng namysyna tii ýshin rushyldyqty qozdyryp, qazaqtyng әlsiz jerine jarmasqysy keletini bayaghydan bar edi. Osy traybalizm taqyryby әsirese soyy bóten, oiy bólek orys aqparaty ýshin taptyrmas tәsil bolghan. Orys tilinde tarap jatqan jogharydaghy jayt ta sonday súrqiya tirlikting bir týri boluy yqtimal.

Janaghy «Novaya gazeta»: «rossiyskie eksperty vnimatelino analiziruit etu spesificheskui storonu situasiy v Kazahstane» dep jazady. Búl ras bolsa, bizding kókeyimizdegi kýpti súraq mynau – reseylik ekspertter qazaq rularyn qaydan biledi? Jogharyda attary atalghan, atalmaghan shendi-shekpendilerding «Uikiypediyadaghy» ómir-derekterinde olardyng shyqqan tegi, ruy turaly aitylmaghan bolsa-kerek. Tipti, qazaq sheneunikterining ruy turaly aqparat ashyq degen kýnning ózinde, el ishin alatayday býlikke aidap salar múnday aqparatqa tosqauyl joq pa? Bizdiki - qauipting sózi.

Shәriphan Qaysar

Abai.kz