Senbi, 27 Sәuir 2024
Janalyqtar 5989 0 pikir 29 Tamyz, 2011 saghat 13:36

Barlybek Syrttanov. Qazaq elining ustavy

  • 30-nshy tamyz - QR Konstitusiya kýni

Memlekettik tarih - 1465 jyly Qazaq handyghynyng qúryluynan bastalady. Sondyqtan da qazaqtyng memleketi, territoriyasy, shekarasy, ata zany, memlekettik sanasy әuelden bar. Oghan kuә - Tәuke hannyng «Jeti jarghysy,» Esim hannyng eski joly, Qasym hannyng qasqa joly.

Bodandyqtyng búghauyn búzyp, azattyqqa úmtylghan Alash qozghalysynyng altyn dәuirinde Álihan Bókeyhannyng tapsyruymen zanger Barlybek Syrttanov «Qazaq elining ustavy» dep atalatyn enbek jazghan. Búl - jana zamangha say jazylghan túnghysh qazaq zany. Biyl «Qazaq elining ustavyna» 100 jyl, onyng avtory Barlybek Syrttanovtyng tughanyna 145 jyl tolyp otyr.

Kontitusiya kýnine oray, qalyng qazaq keshegi men býgingini salystyra otyryp, oy týisin degen niyetpen Barlybek Syrttanovtyng «Qazaq elining ustavyn» qaytalay úsynyp otyrmyz.

«Abay-aqparat»

Kirispe sóz

  • 30-nshy tamyz - QR Konstitusiya kýni

Memlekettik tarih - 1465 jyly Qazaq handyghynyng qúryluynan bastalady. Sondyqtan da qazaqtyng memleketi, territoriyasy, shekarasy, ata zany, memlekettik sanasy әuelden bar. Oghan kuә - Tәuke hannyng «Jeti jarghysy,» Esim hannyng eski joly, Qasym hannyng qasqa joly.

Bodandyqtyng búghauyn búzyp, azattyqqa úmtylghan Alash qozghalysynyng altyn dәuirinde Álihan Bókeyhannyng tapsyruymen zanger Barlybek Syrttanov «Qazaq elining ustavy» dep atalatyn enbek jazghan. Búl - jana zamangha say jazylghan túnghysh qazaq zany. Biyl «Qazaq elining ustavyna» 100 jyl, onyng avtory Barlybek Syrttanovtyng tughanyna 145 jyl tolyp otyr.

Kontitusiya kýnine oray, qalyng qazaq keshegi men býgingini salystyra otyryp, oy týisin degen niyetpen Barlybek Syrttanovtyng «Qazaq elining ustavyn» qaytalay úsynyp otyrmyz.

«Abay-aqparat»

Kirispe sóz

Qazaq eli kóne últtardyng biri. Onyng tarihynyng tamyry terenge jayylghan. Jeke el bolyp ómir sýrdi, elin, jerin qorghady. Úrpaq jalghastyrudan jeti milliongha jetti. Sanymen Rossiyada ýshinshi orynda. «Aqtaban shúbyryndy,alqakól súlama» jyldarda qalmaqtardyng kýshti hәm kóp әskerine auyzbirlik joqtyghynan qarsy túra almady. Biraq Ýsh jýzding aqyldy úldary bir bayraqtyng astyna jinalugha uәde berip, bas qosyp, qalmaqtardy kýl-talqan jasady.Ábilhayyr han asyghystyq jasaumen Kishi jýzding qazaqtaryn Rossiyagha baghynyshty etti. Orys patshasy jasalghan shartty búzyp, qazaq jerine bekinister ornatty,jaulap aludy kýshtiledi,qara shekpendilerdi qaptatty, qazaqtyng jerin, jegen nanyn, ishken suyn tartyp aldy. Bayghús qazaqtar óz jerine ie boludan airyldy hәm aidalagha, qúmgha yghystyryldy.

Jana zamanda atyssyz, soghyssyz, qan tókpey beybit jolmen jerimizde hýkimeti óz qolynda el bolu maqsatynda, barlyq eldermen dostyqta bolu ýshin jeke Qazaq eli respublikasyn qúramyz.Qazaq eli respublikasynda jogharghy biylik jýrgizudi býkil qazaq jәne basqa nәsilderding ókilderi dauys beru arqyly iske asyrady. Saylanatyndar elding eng sýiikti, bilimdi, el úshin jan beretin adamdar.

Óz aldyna el boludy kózdeumen dýniyede ózin-ózi biylegen nәsilder siyaqty jeke el bolu maqsatynda hәm eldi baqytty, tendik, bostandyq ómirine jetkizu ýshin osy ustavty kirgizedi.

 

I. Qazaq eli respublikasynyng jeke boluy turasynda

 

1.Qazaq eli halyq biyleytin hәm qazaqy ereksheliteri bar el.

2.Qazaq elining jeke tuy bar.Tu jasyl, qyzyl hәm sary kóldeneng jolaqtardan jasalady.Basyndaghy búryshta ay hәm júldyzdyng sureti bar.Jasyl týs-elding islamgha berilgendigining belgisi, qyzyl-el qorghauda tógilgen qan, sary-qazaqtyng keng dalasy, erkindikting belgisi.

3.Búdan bylay Qazaq eli Rossiyamen dostastyq, yaghny dominion dәrejesindegi qarym-qatynasta bolyp túrady.

4.Qazaq elinde eng basshy oryny-Últ mәjilisi.Oghan dauyspen ótkender Qazaq elining basshysy Preziydentti tórt jylgha saylaydy.

5. Bir Preziydent eki retten asyp el biyleuge húqy joq;

6. Preziydent Qazaq elin ministrler arqyly basqarady. Ministrlerdi Preziydent ózi tandaydy, biraq Últ mәjilisi dauyspen sheshedi.

7. Ministrler ózderi basqarghan júmystarymen Preziydentting hәm Últ mәjilisining aldynda esep berip túrady.

8. Qazaq eli preziydentining orynbasary - Viyse-preziydent. Ol preziydent joq bolghanda ornyn basady, bar kezde onyng aitqanymen júmys isteydi.

9. Qazaq jerinde biylik jýrgizu zakon shygharatyn, oryndaytyn hәm sot bolyp túrady. Ýsh biylik bir-birine baghynbaydy, bassyzdyqqa jol bermeuding belgisi bolyp túrady.

 

 

II. Adam balasynyng húqy turaly

 

10. Qazaq elinde adam balasynyng bәri teng húqyly. Dinine, qanyna, tegine, nәsiline qarap adamdy qorlaugha jol joq. Adam tek zakon hәm qúday aldynda jauap beredi.

11. Qazaq elinde adam balalary bostandyqta, tendikte hәm baqytty ómir sýruge húqy bar.

12. Qazaq elinde er adam men әiel tendi. Qazaqy erekshelikter әielderdi qorlamaydy, әiel kelisimimen iske asady.

13. Qazaq elinde adam balasynyng erkin sóileuge, úiym qúrugha hәm partiyalargha kiruine tiym joq.

14. Nәsilderdi bir-birine qarsy iyteretin úiymnyn, partiyanyn, adam balasynyng isterine tiym salynady. Kinәliler zakongha jauapty.

15. Qazaq elinde sottyng rúqsatynsyz adam balasy ústalmaydy, abaqtygha qamalmaydy. Ústalghandargha sot 24 saghatta húkim berui shart, bolmasa qamaudan bosatylady. Zakondy búzumen qamaghan sot aldynda sazayyn tartady.

16. Qazaq elinde adam balasynyng hat-habaryn ashugha rúqsat joq. Rúqsat beru - sottyng moynynda.

17. Adam balasynyng mýlikting barlyq týrine ie bolugha húqy bar. Mýlikke ie bolu, paydalanu hәm biyleuden adam balasyna ziyan bolmauy shart. Mýlik húqynan auyru zakonmen, qúnyn tóleu arqyly bolady.

 

III. Qazaq jeri turasynda

 

18. Qazaq jeri onyng menshiginde bolady.

19. Qazaq elining jeri saudagha týspeydi, qúday ony adam balasyna paydalanu ýshin jaratty.

20. Jerding keni, orman, suy, kóli hәm tauarlary qazaq elining iyesinde. Mal jaiy, egin ósiru, jerdi óndeu hәm jerdi paydaly is maqsatynda qazynagha qaytaru hýkmet rúqsatymen bolady.

 

IV. Sot turasynda

 

21. Sot biyligi óz erkimen iske asady.

22. Sottyng hýkimi zakongha hәm sot erejelerine jýginedi.

23. Sudiyalar dau sheshkende hýkmetke yaky adam balasyna baghynbay, zakon hәm sot erejelerine sýienip hýkim shygharulary shart. Subiyalargha әser jasaghandargha sottyng hýkimi kesiledi.

24. Qazaq elindegi bar sudiyalar Últ mәjilisinde ómir boyy saylanady. Zakondy búzghan hәm oryndamaghan sudiyalar oryndarynan alynady.

25. Ornynan aludy adam balasynyng aryzy negizinde hәm Qazaq eli sotynyng Predsedatelining hýkimimen Últ mәjilisinde kóp dauyspen rastaydy. Olay bolmasa sudiya óz atyna qaytarylady.

26. Sudiyalar qazaq tilin bilui shart. Basqa nәsilderding sotta óz tilderinde sóileuge húqy bar.

27. Pristyajnyy soty auyr qylmystardy sheshuge húqyly. Prisyajnyy sany 7 adam.

28. Sot ornynda partiyalar bolmauy shart. Sudiyalar partiyagha kiru húqynan aiyrylady. Jasyryn mýshe bolsa, ornynan alady.

 

1912 jyly jazylghan túnghysh qazaq

Konstitusiyasynan ýzindi Sәken

Ózbekúlynyng «Barlybek Syrtanov»

atty enbeginen alynyp otyr

 

Peterborda  oqyghan, bilimdi zanger Barlybek Syrttanov túnghysh ret 1911 jyly Álihan Bókeyhannyng tapsyrmasymen «Qazaq elining ustavy» degen enbek jazghan.  Ol kezde Barlybek Syrtanov nebary 25 jasta bolghan.  Ol 1914 jyly qúrt auruynan kóz júmghan.

Suretter stan.tv saytynan alyndy

«Abay-aqparat»

0 pikir