Cерік Дәулетовтің АЛШЫН ШЕЖІРЕСІ ( Жаңаша көзқарас) кітабының өткен бөлімдерін төмендегі сілтемелерден оқи аласыздар:

http://abai.kz/post/view?id=11229 
http://abai.kz/post/view?id=11255
http://abai.kz/post/view?id=12321
http://abai.kz/post/view?id=11495
http://abai.kz/post/view?id=12516
http://abai.kz/post/view?id=11536  
http://abai.kz/post/view?id=12542

http://abai.kz/post/view?id=12676

http://abai.kz/post/view?id=12864

АЛТЫН-ЖАППАС

Әдетте шежірелерде Алтын мен Жаппас бірге айтылады. Алайда бұлар бір-бірінен дербес рулар.  Алтын руының Алтай жақтан екеніне еш күмән жоқ. Себебі ілгеріде айтылғандай, алтындар,  Страленберг бойынша 18 ғасырда қызыл хакастардың ішінде болған.

Алтай республикасында жағасында төлес тайпалары мекендеген Төлес көлі бар. Табиғаты сұлу бұл көлдің екінші аты- Алтынкөл. Көлдің батыс жағындағы  тау жоталары  Алтынту деп аталады.

Алтын руының атауы содан шыққан болар деп болжаймыз. 

Жаппас руына байланысты Алтай-Саян өлкесінде еш топоним кездеспеді. Алайда ілгеріде қаракесектің құрамында  үңгіт руы Орман елі ретінде аталып еді. Сол үңгіт(оңғыт) жаппастың да құрамында бар, сондықтан жаппасты да орман еліне қатысы бар деп айта аламыз.

ҚЫЗЫЛҚҰРТ

Қызылқұрт руын зерттеген М. С. Мұқанов пен В. В. Востров былай деп жазады.

«Род кызылкурт не фигурирует нив одном из ранних источников. Нет его и в списках родов Младшего жуза., составленных М. Тевкелевым и чиновником Оренбургской пограничной комиссии Ларионовым. Впервые мы встречаем этот род в составе Младшего жуза у А. Левшина.

По родословной, проводимой М.Тынышпаевым, мы видим, что род кызылкурт имел три подрода : емрей, олжашы, ерши. По данным Бларамберга и нашим полевым материалам в нем не три, а четыре подрода. Кроме указанных выше есть еще четвертый подрод- суба (саба), что мы считаем наиболее верным...

Наличие различных тамг свидетельствует о том, что этот род смешанного происхождения и, как нам кажется, совсем недавнего.

Какие же компоненты вошли в него?

Об этом, прежде всего можно судить хотя бы по тому факту, что кызылкурт как подрод есть у рода тама Младшего жуза и точно такой же подрод есть у рода ойык племени ысты (Старший жуз). Причем с последним у них сходны даже тамги -  (косеу).

Два этих факта позволяют с некоторой долей достоверности предположить, что род кызылкурт является выходцем из племени ысты и что его часть, отделившаяся когда-то, присоединилась в качестве подрода к роду тама.

Не исключены, конечно, и другие варианты сложения этого рода, ибо достоверных сведений о его происхождении мы не имеем, но в любом случае наличие родства, между кызылкурт, тама и ысты полностью отрицать нельзя.

У киргизского племени саруу , в подразделении жетауруу есть род кызылкурт. Сейчас трудно это сказать простое ли это совпадение

этнонимов или свидетельство их родства. Это вопрос будущих исследований». [1]

Біздің пікірімізше, қырғыздың Қызылқұрты мен алшынның Қызылқұрты туыстас, себебі қырғыздар мен алшындар 13 ғасырға дейін Саян-Алтайда аралас-құралас тұрды.

Алшын Қызылқұрты  Орман елінен келгенінің дәлелі- оның құрамында аталмыш суба-саба («Алшын шежіресі» бойынша және дұрысы- соба) руының болуы.Соба руының атауы- аңшылыққа байланысты, моңғолшадан аударғанда кәмшат деген сөз.[2]Орыстың«соболь» сөзі осыдан шыққан.

Қызылқұрттың Алтай-Саян жақтан келгенінің тағы бір дәлелі мынау. Қызылқұрттың құрамында Жайық руы бар. Ол ру- АлшынныңБеріш, Шеркеш, Адай,Қаракесексияқты тайпаларында бар.

Қызылқұрттың құрамында Андағұл руы бар,  ол Алшынның Шектісінде, Шөмекейінде, Төртқарасында, Берішінде, Шеркешінде бар

Бұдан шығатын тұжырым,  Қызылқұрт- Орман елінен келген Алшын тайпасы.Жекелеген Қызылқұрт бөлімшелері Тама мен Ыстының ішінде кездеседі.

      ЫСЫҚ

Саян-Алтай өлкесінің карталарынан Ысыққа байланысты еш топоним кездеспеді.Кейбір тарих зерттеушілері «ысық»сөзінің этимологиясын Орта Азиялық дін өкілдері сиықтармен («шиыхлар») байланыстырады. Қалай болғанда да, шектілерде бар Хангелді, Пұсырман, Баубек, адайларда барСары, Кедей, Тоқа сияқты рулар Ысықтың бөлімшелері ретінде кездесетіндігі Ысықтардың тағдыр-талайының Алшындармен бір болғанын меңзейді. 

АЛШЫН ШЕЖІРЕЛЕРІНДЕГІ МАҢҒЫТ КОМПОНЕНТІ

ЕДІГЕ

Т.Үсенбаевтың «Алшын шежіресі»бойынша Шектінің ішінде Бөлек деген ру бар, одан Айт пен Бұжыр туады, Айттан- Тілеу мен Қабақ, Бұжырдан- Назар, Шүрен, Жекей туады. Осы Бөлектің арғы атасы аталмыш шежіре бойынша атақты беклербегі ер Едіге.Кейбір жазушылар мен ғалымдар, аңыз-әңгімелер мен шежірелерге сүйеніп, Едігенің ұлтын араб деп, оның ата-тегін Баба Туклас әулие (Баба Түкті Шашты Әзиз) арқылы алғашқы араб халифыӘбу-Бәкірге тірейтіні, Аристов пен Гродеков оны қоралас дейтіні, ибн Арабшах- қоңырат дейтіні болмаса, ғалымдардың басым көпшілігі Едігенің моңғолдың маңғыт руынан шыққанына шәк келтірмейді. «Моңғолдың құпия шежіресі» бойынша да, «Алтын топшы» бойынша да, Рашид әд-Дин бойынша да, Ноғай Ордасын бүге-шігесіне дейін зерттеген Ресей ғалымы В. В. Трепавловтың «История Ногайской Орды» деген еңбегі бойынша[3] да маңғыттар да боржігіндер (Шыңғысханның руы) сияқты аңыз ана Алан-гоаның–«Домалақ»(моңғолша ДОМОГЛОХ[4]= аңыз) ананың нұрлы құрсағынан тарайды, нирундар. Қалай болғанда да, Едігенің Алшын емес екендігі айқын.

      Соған қарамастан, шежірелерде Алшынның кейбір руларын Едігеден таратудың өзіндік себебі бар.

      Тарихтан белгілісі Едіге бастаған маңғыттар 1390 жылдары Қырымнан алшындар жеріне, Жем мен Жайық аралығына көшіп келіп, қоныс тепті.  Ол   оқиғалар туралы ғалым В.В. Трепавлов былай дейді.

«В первой половине 1390-х годов, после дальних миграций, мангыты во главе с Эдиге закрепились в степях Западного Казахстана, в бассейнах Яика и Эмбы. Исторические обстоятельства сложились так, что именно там они смогли утвердиться настолько, что образовали собственное кочевое владение, Юрт. В условиях распада Золотой Орды главным гарантом существования нового Юрта был вождь мангытского эля Эдиге.»[5]

ТрепавловЕдігенің елін Алшын жеріне көшіру себептерін оның әуелде әмір Темірге қосылып, соңынан сылтау тауып сытылып  кеткендіктен Ақсақ Темір кектеніп, өш ала ма деп қорқуымен түсіндіреді.

«Мангытский «смутьян» сопровождал своего нового покровителя в походе 1391 г. По одним сведениям, он был лишь проводником армии, по другим- активным участником военных действии против ордынцев (Ибн Арабшах 1887, с.55-59; Йазди 1972, с.436). Во время войны у него созрела очередная политическая комбинация. Когда Тимур возвращался из похода, Эдиге тайком послал гонца к своим родичам и соседям, равно как и ко всем племенам левого крыла с приказанием, чтобы они, «оставив свою страну и покинув родину, отошли в такие места,добираться до которых тяжело и опасно, и при этом не задерживались бы на стоянках по два дня. В противном случае Тимур сможет догнать и разгромить их». Эли подчинились и откочевали в степную глушь. Дождавшись этого, Эдиге под благовидным предлогом уехал из ставки гурагана в Дешт (Ибн Арабшах, 1887, с.59). Вместе с ним скрылся и Тимур-Кутлуг, сказавшись одержимым идеей собирания наследственного удела, захваченного некогда Тохтамышем. Он сговорился с Эдиге и тоже решил не возвращаться к Тимуру, а поселиться подальше от него (Aboul- Ghazi, 1871, р.163, 164; краткие упоминания об әтих событиях см. также: Йазди 1972, с.462;Sami 1937, p.14)... Авторы XV-XVI вв. застают эль мангытов, племя Эдиге, как и прочих будущих ногаев, между Яиком и Эмбой. Очевидно, это междуречье и оказалось теми самыми местами, «добираться до которых тяжело и опасно». Предосторожности Эдиге понятны: он опасался карательного похода за обман государя, но верно рассчитал, что Тимур не станет посылать рать на северо-запад, по маршруту похода 1391 г., где джучидские владения были уже разореныим и все мыслимые и немыслимые трофеи захвачены. Повторная экспедиция в опустошенный край казалась невероятной. Так и произошло. Гураган довольно спокойно перенес неожиданное исчезновение соратника, к тому же он был занят подготовкой к завоеванию Ирака. Эдиге, обретавшийся при дворе, наверняка был в курсе дальнейших воинственных планов Тимура, знал, что восточный Дешт в них больше не фигурировал. Очутившись среди соплеменников, вне досягаемости армий Мавераннахра, Эдиге смог укрепиться в западноказахстанских степях и положить начало долговечному владению- Мангытскому юрту»[6].

Едіге қайтыс болған соң да, Ноғай ордасында, Маңғыт жұртындаалшындардың жекеленген топтары Едіге ұрпақтарының қоластында болды, солардың есімдерімен аталып, ру болып қалыптасты. Оның мысалы ретінде Шектінің құрамындағы Жақайымды (Шейх-Мұхамед), Шекті Жақайымның ішіндегі Ағыс пен Көгісті, Беріш пен Шеркешке жататын Жаңбыршыны, Байбақты, Шеркеш пен Шөмекейдің Жауғаштысын, Қаракесек пен Шөмекейге кірген Қасай топтарын айтуға болады,

Батыс Қазақстанда бұл оқиғалардың куәсі іспеттті сол заманнан қалған топонимдер баршылық. Мысалы,  Ақтөбе облысының Атырау облысымен шегарасына жақын тұсында Сағызға құятын Ноғайты өзені бар. Өзеннің атауы Ноғайлы емес, Ноғайты болуы ол атаудың көне заманнан келе жатқанының айғағы. Ноғайты ауылы мен Ноғайты темір жол стансасының атауы өткен ғасырда осы Ноғайты өзеніне байланысты қойылған.

Сонымен бірге Ноғайты өзенінен батысқа қарай, Атырау облысының территориясында Маңғыт жайлауы бар.

Жем өзенінің төменгі ағысының бойында Алшынсай құмы бар.

Кеңес Армиясының Бас штабының картасында жоғарыда аталғанНоғайты өзенінің оңтүстігінде,Сағыз өзеніне жақын жерде Едіге зираты көрсетілген.

Реті келгенде айта кету керек, осы уақытқа дейін Едігенің бейітінің қайда екендігі туралы ортақ пікір жоқ. Бір ғалымдар Едіге Ұлытауда жерленген десе, енді біреулері оңтүстікте, Құмкентте дейді.  Жуырда Едіге Маңғыстау жерінде жерленуі мүмкін деген болжамды филолог-ғалым Б.Нұрдәулетова Ақтауда басылатын «Не хабар» газетіне жариялады. Ал «Едіге» эпосынан докторлық диссертация қорғаған  ақтөбелік филолог Ж. Асанов Едіге Ақтөбе облысында, бірақ Баршақұм маңында жерленген дейді.[7]

Біз де өз версиямызды тексеру мақсатындаалдыңғы бетте келтірілген Кеңес әскери  картасын пайдаланып, сондағы «кладбЕдге» деп белгіленген зираттың басына бардық. Зиратта Адай және Кете таңбалы  19 ғасырдың құлпытастары бар,кейбіреуінде  құлпытас жоқ, небәрі жиырма шақты бейіт диаметрі 15 метрдей дөңгелек қорғанның айналасына орналасыпты.

Қорғанның үстіндегі шашылып жатқан күйген кірпіштер кезінде бейіттің үстінде кірпіш қабырғалы мазар болғанын көрсетеді.

Кірпіштер шаршы пішіндес, ұзындығы мен ені бірдей, шамамен 30 сантиметрдей, ені шамамен 5 сантиметрдей.

Ортағасырлық қышшылардың қолынан шыққан осы қалыптас кірпіштерді  Айшабибі, Қарахан, Қожа Ахмет Ясауи сияқты әйгілі кесенелердің қабырғаларынан байқауға болатынын ескерсек, бұл қирағанмазар да қарапайым кісінікі емес деуге болады. Қорғанды тереңірек зерттеулауазымды және ұлтжанды азаматтардың мүдделігіне байланысты екендігі түсінікті болса керек. Әзірге айтарымыз, Едіге ғұмырының соңғы жылдарын Алшындар мекендеген Батыс Қазақстан өңірінде өткізгені анық.

(жалғасы бар)

Abai.kz