-  Естіген боларсыз, қазіргі кезде жергілікті ясауишілердің жетекшісі Исматулла мақсым және оның бірнеше ізбасарларына қатысты сот ісі жүріп жатыр. Қазір осы тақырып БАҚ-тар мен интернетте қызу талқылануда. Жалпы ислам және сопылық бойынша маман ретінде айтыңызшы, сопыларды қудалаудың себептері қандай?

-  Естіген боларсыз, қазіргі кезде жергілікті ясауишілердің жетекшісі Исматулла мақсым және оның бірнеше ізбасарларына қатысты сот ісі жүріп жатыр. Қазір осы тақырып БАҚ-тар мен интернетте қызу талқылануда. Жалпы ислам және сопылық бойынша маман ретінде айтыңызшы, сопыларды қудалаудың себептері қандай?

- Қазақстанда сопылар мен «ваххабиттердің» текетіресінде соңғылары басымдыққа ие болып тұр. Мен бұрынырақта айтқанымдай және қазіргі жағдайды білуімше, «ваххабиттерді» өте ықпалды адамдар, сонымен қатар құқық қорғау органдары мен кейбір БАҚ өкілдері қолдап отыр. Бұл жағдайда, әрине, қаржылық мүдде және ресурстар да үлкен рөлге ие (бұл орайда танымал француз мақалын өзгертіп, «Шерше ла'ржан» - «Ақшаны іздеңіздер» деп айтар едім). Қалыптасқан жағдайда тергеу де, сондай-ақ сараптама да объективті болмайды-ау деп қауіптенем. Мұндағы басты проблема - тұтқындалған сопылардың материалдарына теологиялық баға беретін сарапшы кім болмақ? Менің қорқатыным, олар дәл осы сопылыққа, оның жергілікті формаларына, әсіресе, Ясауи жолын ұстайтын жария зікірге және т.с.с. қарсы шығып жүрген теологтар болуы мүмкін. Одан да бетер қауіптенетінім, тағайындалған сарапшылар біліксіз болып, сопыларға қатысты «діннен безгендер», «экстремистер» және т.с.с. жалған айыптарды тағуға тырысуы мүмкін. Бұл үнемі пайдаланылатын айыптар емес пе? Бірақ, бұл арада жоғарыда айтқанымдай, сопыларға деген өшпенділіктің шын (бүркемеленген) себебін түсінуді негізгі назарда ұстау керек.

Сопылық ғұрыптарға қатысты айта кетейін. Қазақстанда сопылықтың (біз оны көріп отырған кейінгі тарихи қалпында болса да) негізгі теологиялық және ғұрыптық дәстүрлерінің бір бөлігі жаңғырғанын айта кеткен жөн. Бірақ, қайталап айтамын, қарсыластарына ясауия бауырластығы ұстанатын дәстүрдің ең негізгілері ұнамайды. Нақтырақ айтсақ, олар ясауишілдердің конформистік позицияны сақтауын, зайырлы және рухани биліктің бөлінуін жақтауын, мұсылман халықтардың ұлттық және мәдени ерекшеліктерін орынды деп санауын және т.с.с. ұстанымдарын кешірмейді. Сопылардың бұл ұстанымдары, пиғылдары  «ваххабиттерге» жақпайтынын қайталап айтқым келеді. Мұндай қарама-қарсылық бүгін пайда болған жоқ, бұл теологиялық талас пен өзара келіспеушіліктің мың жылдан астам уақыт бойы жалғасып келе жатқан көрінісі.

Сонымен қатар, мұндай ұстасудың өзегінде «ваххабиттердің» рухани және әлеуметтік бәсекелестіктен қауіптенуі де жатқанын ұмытуға болмайды. Әрине, мықты ресурстық база мен кейбір ықпалды адамдардың жасырын қолдауынсыз табысқа жете алмайтын «ваххабиттер» үшін сопылар (қазақ мәдениеті, мен дәстүріне, исламның жергілікті және дәстүрлі өмір сүру формаларына жақын құбылыс ретінде) әжептәуір бәсекелес саналады.

- Өзіңіз әріптесіңізбен бірігіп жарыққа шығарған «Жария зікір және саманы негіздейтін пәтуалар жинағы» атты кітаптың алғысөзінде діни өмірден сопылықты ығыстыру бұл саланың радикалдануына әкеледі, және ол бос кеңістікті фундаменталист жамағаттар толтыруы мүмкін екенін көрсеткен болатынсыз. Ал енді бүгінгі күннің жағдайында осы процестің қандай зардаптары болуы мүмкін?

- Мен жеңілдетілген схемалар мен анықтамаларды онша ұнатпаймын, себебі біз айтып отырған құбылыс өте күрделі. Дегенмен бұл жағдайда өзімнің анықтамамды қарапайым тілмен жеткізіп көрейін. Менің айтайын дегенім, Қазақстанда сопылардың жеңіліс табуы қазақтың тарихи дәстүрі мен мәдениетіне елеулі соққы болмақ. Ал қазіргі жағдайда босап қалған «діни-идеологиялық алаңды» ақ ниетті күштер мен құрылымдар басады деп ойламаймын. Менің ойымша, мұның Қазақстан үшін саяси, мәдени және әлеуметтік салдары өте ауыр болады. Мұны түсінетін уақыт жетті! Мен Сіз еске салып отырған кітаптың алғысөзінде айтқан ойымды қайталаймын. Діни жағдайды, нақты айтқанда, діни ұйымдардың қызметін басқару өнері қандай да бір ұйымды сотқа тартудан тұрмайды. Бұлай ету мәселені ушықтыра түспек. Бұл үдерістерді басқарудың өзге жолдарын табу маңызды. «Ресми» саналатын діни ұйымдарды сырттай қадағалап қойып, діни ұйымдардың басқа формаларын «болдырмау» әрекеті сыртқы талапқа бейімделген, бірақ астыртын жұмыс істейтін жаңа діни ұйымдардың пайда болмауына кепілдік бере алмайды. Ендеше сопылар сияқты дәстүрлі, ең бастысы, конформистік және саясатқа енжар, икемделгіш ұйымдармен жұмыс істеген жақсырақ емес пе?

Қайталап айтам, бұл қарапайым, жеңілдетілген схема, ал қалыптасқан діни-идеологиялық үдерістер өз алдына аса күрделі. Оның үстіне, елдегі ахуалға немқұрайлы қарамайтын Қазақстанның шетелдік стратегиялық әріптестерінің өз мүдделерін астыртын енгізуі де жағдайды қиындата түседі. Әрине, бұл процеске мүдделі шет елдердің енуі жария түрде болмайды, жоғарыда айтып өткенімдей, қаржы-корпорациялық «басып кіру» формасында, қалыптасқан жемқорлық схеманы немесе басқа да формаларды пайдалану арқылы іске асады. Өкінішке орай, бұл «енулер» мен «басып кірулер» әрқашан жария бола бермейді, қоғам алдында ашық айтылмайды. Бірақ бұлардың жағдайды тұрақсыздандыру тұрғысында оқыс салдары болуы ықтимал. Сондықтан бұл процесстер жауапкершілікті және сараптамалық әдістерді қолдануды талап етеді.

- Сопылықтың орнын «Мұсылман бауырлар» тәрізді радикалды ұйымдар басқан елдердің мысалын келтіре аласыз ба?

- Мен аталған кітабымда жеткілікті мысалдар келтірген болатынмын. Өз заманында Египет үкіметі (өткен ғасырдың 50-60 жж.) сопылық ұйымдармен осы сияқты күрес бастаған болатын. Бұл кезде кейбір фундаменталистер үкіметте, діни құрылымдарда, тіпті армияда ықпалды болды. Олар «сопылар вестернизация мен модернизацияны қабылдамады» деген желеумен сопы тариқаттарына (ұйымдары) қарсы күрес ұйымдастыра алды. Сопыларға қарсы сот жүріп, олардың медреселері жабыла бастады. Оның үстіне соттар мен тергеу органдары жалған айыптар тақты. Ол кезде сопылардың қарсыластары мықты ресурстарға ие болып, сот және тергеу орындарында ықпалы күшті болды. Бір сөзбен айтқанда, Египетте сопыларды жаншу алдымен рухани, содан кейін әлеуметтік және саяси салада олардың орнын фундаменталистердің партиялары мен қозғалыстарының басуына әкеп соқтырды. Ендігі жерде фундаменталистердің мұсылмандардың модернизация мен вестернизацияға ұшырауына қарсы ұрандары үстемдік алды. Фундаменталистер насихат ресурстарына ашық түрде ие болысымен-ақ, өздерінің табиғи болмысына сай, агрессия мен терроризмге ұрынып, сол арқылы мемлекетпен ұзаққа созылған қақтығыстың негізін қалады. Осыған ұқсас жағдай өзіндік ерекшеліктерімен кейбір араб елдерінде, Пәкістанда қайталанды.

Бірақ, мынаны да ескеріңіз. Бүгінгі күні «Мұсылман бауырлар» ғана ең қауіпті ұйым саналмайды. Олардың қазіргі ықпалы айтарлықтай мықты емес. Дегенмен, қазір Египетте жағдай күрделі және олардың қысқа мерзімді қайта өрлеуі орын алуы мүмкін. Бірақ, қазіргі фундаменталистер мен радикалдар әлдеқайда жақсы ұйымдасқан, кей жағдайда шетелдердің арнайы қызметінің құпия қолдауына сүйенеді. Олардың үлкен ресурстары және ұзақ мерзімдік, алысқа кететін жоспарлары бар.

- Қазақстандағы қазіргі сопылық формалары «ханафия» (ханафизм) діни-құқықтық мектебіне сәйкес келе ме? Исматулла мақсым бауырластығын айтып отырмын. Себебі, біздегі «ресми дінбасылар» жария зікір ханафи мазхабына сәйкес емес дейді. Тіпті олар өзіңіз алдыңғы сұқбатыңызда тоқталғаныңыздай, жария зікіршілерге қарсы арнайы пәтуа да шығарды. Өз кітабыңызда сіз бұл пәтуа салафилік негізде дайындалған деп айтқан едіңіз. Және олар интернеттен алынғанын көрсеткенсіз. Осы пәтуаға арнайы тоқталып кете аласыз ба?

- Мен сопылыққа қарсы жасалып жатқан шабуылдардың мәнісін толық түсінемін. Әрине, сіздің «ресми дінбасыларыңыз» (өзіңіз атағандай) сопыларды рухани бәсекелес санайды. Дін иелері өздеріне тиесілі жамағаттың басқа рухани көшбасшыға «кетіп жатқанына» әрдайым қызғанышпен қараған, қазір де солай. Бұрынғы замандардағы сияқты, шәкірттердің ықыласы жолындағы күресте жеңіліс тапқандар қазір де өздерінің рухани бәсекелестерінің абыройын түсіруге тырысып, оларды «діни сауатсыз», «дәстүрлі мектептен алшақтады» деген сияқты айыптауларға жүгінеді.

Ары қарай, сопылықтың «жария зікір» (Құдайды дауыстап мадақтау немесе дайын формулаларды қайталау) дәстүрі суннилікке немесе ханафи масхабына сәйкес келмейді дегенді естіген кезде, мен «жарияшылардың», жалпы сопылардың қарсыластары исламды жамылған кейбір ортағасырлық пуристердің (бүгінгі салафилер немесе фундаменталистер секілді) бұрыннан таныс уәждерін қолданатынын көремін. Сопылықтың «дұрыс» және «дұрыс емес» формалары мен ғұрыптары туралы таластың исламда пайда болғанына шамамен он екі ғасыр болды (!). Яғни, бұл тартыс басты екі басты мектеп: тайфурия/бистамия (негізін қалаушы Әбу Йазид Бистами, 875 ж. қайтыс болған) және діни ғұрыптарға қаталырақ қарайтын жунайдия мектебі («сахв»/суық ойлау; негізін қалаушы әл-Жунайд әл Хаззаз әл Бағдати, 910 ж. қайтыс болған) пайда болғаннан бері бар. Мен өз кітабымда бұл ғасырларға созылған тартыста кімдікі дұрыс, кімдікі бұрыс деп анықтаудың еш мәні жоқ екенін айтып кеткенмін. Бұл сопылық ғұрыптарының әртүрлі формалары (ислам аясындағы тылсым-философиялық ағым!) суннизмнің өзінде қалыптасқан әр алуандық тәрізді табиғи нәрсе екенін түсіну маңызды. Сунизмдегі ғұрыптық, тіпті діни әр алуандық және осыған ұқсас суннилік діндарлары арасындағы «исламдық жалғыз дұрыс форма» туралы сан ғасырлық тартыс белгілі бір мазхаб өкілдерін мұсылман емес дейтін уәжге негіз болады деп ешкім айтпайды. Сопылықтың келбеті оның қандай этномәдени ортада пайда болғанына, сол аймақта қандай мазхабтың позициясы күшті болғанына тікелей байланысты қалыптасты. Енді бүгінгі жария зікірге қарсы шығатындар қандай уәж келтіреді, ең бастысы, ол уәж кімдерден алынған, соған тоқталайықшы. Әдетте, жария зікір мен сопылыққа қарсы 3-4 танымал діндәрдың есімі аталады. Бірақ, сол діндәрлардың өзінің түбін қаза бастасаң, олар ханбалиттік немесе салафилік авторлар болып шығады. Осы жерде «ханафилік дәстүрден алшақтады» деген айып қалай туып отыр деген табиғи сұрақ өзінен-өзі пайда болады. Ортағасырлық діндәрлар өз тартыстарында өздеріне жақын сопылық формалары мен ғұрыптары туралы ғана айтқан болатын. Бірақ олар өз қарсыластарын «мазхабтан (тіпті исламнан) шығару» мәселесін ешқашан көтерген емес. Тіпті, «исламды тазартудың» қолдаушысы Ибн Таймийаның өзі жария зікір жақтаушыларын сынағанмен, оларды «мазхабтан шығару» мәселесін көтермеген. Дегенмен, кейін шыққан танымал дін ғұламалары (мысалға, Ұбайдұллах әл-Бұхари) жария зікірдің заңдылығын дәлелдеген уәждерін келтірді. Әділдік үшін жария зікірге қарсы щыққан ханафилік немесе шафилік діндарлар және сопылар да болғанын айта кету керек. Бірақ олардың уәждерін сол діни-құқықтық мектептің басқа беделді дін ғұламалары қайта теріске шығарып отырды және олар жария зікірді заңдастырды. Қайталап айтам, бұл тартыс көп ғасырға созылған. Осы аймақтағы кейбір сопылар және діндәрлар (мысалға, Алауаддин Уструшани, Қожа Нақшбанд, оның шәкірті Қожа Мұхаммед Парса) жария зікірдің дұрыстығын және заңдылығын мойындағанмен, өздері құпия зікірді артық көргені тағы бар. Көріп тұрғанымыздай, сопылық, оның ғұрыптық формалары (зікір) туралы діндәрлар ортасында (соның ішінде ханафилер ішінде де) әртүрлі көзқарас болған.

Ал жария зікірдің, сонымен бірге сопылықтың қазіргі қарсыластарының уәждері жаңадан ойлап табылған дүние емес. Тек өзінің алған біліміне (көп жағдайда «таза араб/пәкістандық») қатысты олар сопылыққа, әсіресе, жария зікірге қарсыластардың позициясын талқандайтын беделді діндәрлардың негізді пікірлері бар екені туралы айтпай (немесе оны білмей), тек «өздерінің» (нақты айтқанда, бөтен) көзқарасатарына қатысты уәждері мен пікірлерді жинақтауға тырысады. Дегенмен, мен айтып кеткендей, бұл жерде алдыңғы орынға «дін тазалығы» емес, жамағат жинау үшін күрес шығады.

Сопылықтың ясауилік формасы (дәл осы жария зікірмен бірге) қазіргі Қазақстанның территориясында пайда болды. Егер сіз Ясауи ілімін өзіңіздегі рухани мұралардың бір бөлігі деп мойындасаңыз, онда дінде пайда болған қазіргі фундаменталистер мен экстремистерден алынған салафилік көзқарас тұрғысынан келіп, бұл мұраға тіл тигізудің қажеті жоқ. Бұл тұрғыда, өзінің Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне барған кезекті бір сапары (зияраты) барысында (11 наурыз 2011 жылы) ұлы шейхтың мұрасы қазақ халқының және аймақтағы барлық халықтардың рухани мұрасының бөлігі деп мәлімдеген сіздердің президенттеріңіз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевпен келісемін. Асыл сөздер!

Енді сөз болған пәтуа туралы. Бағымызға қарай, мәтіндегі уәждерінің әлсіз және мүлдем ханафилік емес екенін өздері де түсініп, оны көбейткен жоқ, кең таратқан жоқ. Бұл пәтуада дәлелдеме ретінде пайдаланылған шығармалар ханбалиттік немесе салафилік авторлардыкі. Олай болса, пәтуаның өзі ханафилік рухта емес. Ары қарай тарқатып жату артық болар деп ойлаймын.

- Орталық Азия елдеріндегі діни басқармалардың діни және теологиялық тұрғыдан кәсіби деңгейін қалай бағалайсыз? Бұрынғы уақытта, большевиктер келместен бұрын Орталық Азия діни тұлғаларды дайындайтын орталық болды емес пе? Түркістан, Сайрам, Бұхарадағы медреселердің өзі неге тұрады? Ал қазір діни оқу орталықтары Египет, Пәкістан және басқа араб елдеріне ауысты. Неліктен?

- Расында да, большевиктердің жеңісіне дейін Орталық Азия діни ой-пікірдің аса танымал орталықтарының бірі болды, әрі соған сәйкес оқыту жүйесі де болған. Кеңес заманында аймақтағы оқыту дәстүрі үзілді. Тек 1945 жылдан бастап жұмыс істеген Бұхарадағы жалғыз медресе қалды. КСРО-ның ыдырауы алдында және тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында исламға қайта оралу үдерісі байқалған кезде, аймақтың тәуелсіз елдерінде кадр және өздерінің күшімен оқыту мәселесі күн тәртібіне қойылды. Сол кезде эйфория қанатында және діни білім беру жүйесін қалпына келтіру ниетімен мұсылман елдерінің оқу орталықтарына жүздеген жас жеткіншектерді жіберсе немесе ол жерден оқытушыларды шақыртса болғаны, бұл мәселе өздігінен шешілетін сияқты көрінді. Бірақ, діни жағдайды реттейтін органдардың назарынан екі мәселе тыс қалды: 1) Көп жағдайда сөз жүзінде ерікті болып саналғанымен, шын мәнісінде белгілі бір қозғалыстың (көп жағдайда салафилік) және діни-саяси топтардың мүшесі болып шығатын шақырылған оқытушылардың позициясы қандай? 2) діни орталықтарда жас балаларды қалай және не мақсатта оқытады, сол жастарға фундаменталистердің ықпалы қандай болады?

Сонымен, теологиялық дайындық деңгейі, ең бастысы, білім сапасы оқу орнының оқытушылар құрамына байланысты. Яғни, олар білімді қай жерде және кімдерден алған? Бұл проблемаларды елемеу бөтен дәстүрде білім алған, тіпті исламның жергілікті өмір сүру формасына, мәдени және ұлттық дәстүрлерге үзілді-кесілді қарсы жастар тобының пайда болуына әкеліп соқты. Жоғарыда айтып өткен себептерге байланысты, жаңа оқытушылар мен жаңа дайындалған діндәрлар жергілікті дәстүрлерді исламдық емес деп таныды. Жоғарыда аталған кітапта Шымкент мешіттерінің кейбір имамдарымен сұхбаттасқаным туралы бірнеше мысал келтірген болатынмын. Дәл солар (Пәкістандағы «Деобанд» жүйесіндегі медресе түлектері) Қожа Ахмет Ясауи кесенесін «бульдозермен тегістеу» керектігін ұсынған, сол сияқты өзара қарама-қарсы «мұсылман» және «мұсылман емес» екі ұлт қана болады деген тұжырымды жария етті. Оның үстіне олардың сипаттаған «мұсылман еместер» қатарына, менің түсінгенімше, сопылар ғана емес, қазақ халқының көп бөлігі кіреді. Сондықтан қорытындыны өзіңіз жасаңыз...

Мен сіздің сұрағыңыздан кішкене ауытқиын. Бірақ бұл орынды ауытқу болмақ. Жақында маған Кавказ, Қазақстан және Қырғызстан «жамағаттарының» материалдарымен танысуға тура келді. Оларды маған сол елдердегі әріптестерім көрсетті. Осы тәрізді «жамағаттар» материалдарымен Өзбекстан бойынша да жұмыс істегенмін және істеп келемін. Мені бәрінен бұрын мына жағдай қызықтырды. Біріншіден, аты аталған барлық аймақтар мен елдердегі құжаттардағы, «жамағаттың» жасырын басылымдарындағы ұрандардың сөз саптауы бірдей формада екенін, яғни олардың идеологиялық бастауы бір екенін байқадым. Мамандар үшін олардың дереккөзі белгілі - фундаменталистік (салафилік) әдебиет. Мен бұл арада «ғаламдық жоспар» туралы айтпай-ақ қояйын, бірақ мұның халықаралық мәндегі құбылыс екені анық.

Екіншіден, тұтқындалған (кейде көздері жойылған) жамағат мүшелерінен алынған әдебиеттің шамамен 75-80%-ы - көп жағдайда ресми түрде жарық көрген діни кітаптар. Көбісі аудармалар. Мысалға мен орыс, қазақ, қырғыз және өзбек тілдеріне аударылған фундаменталистік әдебиеттерді көрдім (басылған жерлері: Кавказ қалалары, Қазан, Шымкент, Алматы, Бішкек, Ош және т.б.), олардың кейбіріне араб елдерінде де тиым салынған. Сырттай қарағанда, бұлар аталған елдерде (соның ішінде Қазақстан да бар) заңды түрде басылып шығатын «қатардағы діни» әдебиет екенін, бірақ мүлдем кәсіби сараптама жасалмағанын айтуға тура келеді. Басуға рұқсат беру кезінде бұл әдебиеттердің шығу тегі, тәжірибесіз жастарға тигізетін жағымсыз ықпалы және т.б. ескерілмейді. Ал ол кітаптардың «жамағат» мүшелері тарапынан қалай қабылданғаны боялып, белгіленген жерлерінен байқауға болады. Бұл «таза ислам», «дұрыс емес мұсылмандар», кейбір мұсылмандарды да қамтитын «дінсіздермен күрес», «күреске қатыспаушылар» және ашық агрессия туралы үзілді-кесілді тұжырымдалған мәтін үзінділері. Үшіншіден, «жамағат» мүшелерінің орта және жоғарғы буындарының барлығы дерлік Пәкістанда медресе тәмәмдаған немесе өз елдерінде білім алған. Бірақ, бұл медреселерде сабақ берген ұстаздар сол Пәкістаннан, кейбір араб елдерінен оқып келгендер. Сондықтан бақылаусыз жарық көріп жатқан діни әдебиеттер, біздің діни оқу орындарында оқудың формасы мен әдістерін дұрыс бағалай алмауымыз және т.б. жағдайлар арқылы біздің жастарды қалай және нені оқытып жатқанымызға қатысты бүгінгі күні бізде нақты жауап жоқ. Осындай жағдайда өзіміздің исламның дәстүрлі формалары мен діни білім алу бағдарламаларын қолдауымыз жақсы емес пе? Сөз орайына қарай айта кетсек, сопылар көп жағдайда сондай білім мен идеологияның тасымалдаушылары болып саналады.

- Өзіңіздің болашақтағы ғылыми жоспарларыңыз туралы айтып беріңізші?

- Қазіргі жоспарларым Киото университетіндегі зерттеу және оқытушылық жұмыстарыммен байланысты. Осы жерде айта кетейін, Жапонияда исламды таратқан атақты ортаазиялық теолог Әбдірашид Ахун (1946 ж. қайтыс болды) екенін білесіз бе? Токиода бүгінгі күнге дейін ол және оның алғашқы жапон ізбасарлары салған мешіт сақталған және жұмыс істеп тұр. Ол біздің дәстүрде салынған тамаша мешіт. Маған сол мешіттегі намазға қатысудың, осынау танымал мұсылман ғалымының қабіріне барудың сәті түсті. Айта кету керек, Әбдірашид Ахунның атақты шәкірттерінің бірі - марқұм профессор Изуцу ислам дінін қабылдап, сопылықпен шұғылданған танымал зерттеушілердің бірі болды және артына әлем мойындаған тамаша ғылыми мұра қалдырды.

Әбдірашид Ахунның өзі көрнекті мұсылман теологы болды, сонымен қатар Ахмет Ясауи мұрасына және жалпы сопылыққа өте құрметпен қарады. Мен оның жапонның тамаша зерттеушісі, Токио университетінің профессоры Хисао Коматцу бастырып шығарған шығармаларын сүйсініп оқып шықтым. Әбдірашид Ахун, ислам - бұл алуан түрлі және өте икемді діни жүйе және оны біржақты теологиялық қорытынды шығаратын құралға, саяси қақтығыс құралына айналдырудың тіпті де қажеті жоқ деп жазды. Неге біз осындай адамдардың мұрасын елемейміз және қайдағы бір күмәнді және агрессивті идеологияға ұмтыламыз? Біздің аймақтың діндарларынан көп нәрсені үйренуге болады, сеніңіз! Біздің посткеңестік қайта жаңғыруымыз кейде нағыз исламға жат идеологиядан енген аса қатал қалыпқа ие болып жатады, мұның өзі осынау әлемдік діннің шынайы рухын бұрмалаудан туындап жатқан жайт.

- Сұхбат бергеніңізге рахмет!

Әңгімелескен Темір ЖҰМАН

(Соңы)

"Абай-ақпарат"