Dýisenbi, 6 Mamyr 2024
Túlgha 29385 2 pikir 4 Qazan, 2019 saghat 11:32

Qorqyt ata turaly anyz

(Baletke arnalghan libretto-anyz)

Olar búl dýniyege qonaq bop keldi de, qúiynday óte shyqty;

Qúddy, birde qonyp, birde kóshken keruenshilerdey…

Qúryghy úzyn, súm Ajal talay bozdaqtardy jalmap jútqan;

Mynau opasyz dýniyeni kim mәngi enshiler deysin?..

Jaratylys

Óliara shaq. Aspan bura búlttarmen kómkerilgen. Tymyrsyq. Tórtkýl dýnie tolghaghy jetip, bosanarday nemese ghajayyp bir qúbylysqa kenelerdey almaghayyp halde. Jer betin qara týnek basqan. Barsha pende balasy, jan-januar bolashaq qauip-qaterden, zobalandardan seskengendey qalsh-qalsh ete qorqyp, onyng sony ýreyge úlasa bastady. Ysqyryp-ýskirip alasúrghan aduyn jel jer-dýniyeni, tau-tas, orman-kólderdi yqtyryp, joyqyn guilimen jasqap barady. Bir mezgilde orasan zor gýril shyghyp, artynan kýn kýrkirep, aspan kógin shatyr-shútyr nayzaghay osyp, úly dýrmek bastaldy. Alapat da- uyl bastaldy. Barsha tirshilik qorqynyshtan býrisip, biri ýishikterine, endi biri inderine tyghyldy. Dauyl kýsheyip, aspannan shelektep nóser jaudy. Álsin-әlsin nayzaghaydyng ot semseri aspan tósin tilgileydi, soyghylaydy. Osynau astan-kesten, jahannamgha jol tartqan dýniyede tek bir beyne-qúbylys qana jany jay tapqanday saqyldap kýlip, sonyna qorqynysh pen ýrey, órt pen tasqyn qaldyryp, asyr sala oinaqtap jýr. Ol Perining qyzy Martu edi. Keyde ayarlana syqylyqtap, keyde jan týrshigerliktey essiz saqylday kýlgen Peri qyzynyng jahandy jalpaghynan basyp, dýniyeni shyr-kóbelek ainalyp, myng búralghan biyining ózi ýrey shashqanday. Osynau dýnie dýrmegining aldynda qorqynyshtan tizeleri qaltyray býgilgen adamdar qorghansyzdyqtan býrisedi. Jaratqangha jalbarynyp, jaryqty, sәuleli Kýndi qaytarudy súraydy. Aspan odan sayyn ekilene kýrkirep, nayzaghay qosyla shatyrlaydy. Shatyr-shútyr etken nayzaghay uildep kelip, jer betin solq etkize sharq úrady, odan dauyl úryp, byqsyghan týtin jelmen úitqyp, otqa úlasyp, aiqúsh-úiqysh órt shalady. Qoi týnek pen qorqynysh, ýrey ýstemdik alyp, mәz bolyp, múratyna jetken Peri qyz – Martu ayarlana kýlip, dóngelene biylep oiran salady.

Kenet dýnie sәl ghana tynshy qaldy da, úly guil qayta jandandy. Kýn kýrkirep, nayzaghay shatyrlap jatqan osynau tymyrsyq sәtte qaranghy týnekti jaryp ótip, ghajayyp bir otty shenber Jerge lapyldaghan sәule bolyp nayzaday shanshyldy. Sol ot – sәule tamyry teren, alyp Qaraghashqa týsti. Sol-aq eken, Qaraghashty ot sharpydy. Úly dýrmek sol boyy esirgen halde. Kýn kýrkirep, nayzaghay shatyrlap, dýnie týnek shyrmauyna odan әrmen bata bergen.

Sonynan aspannan shelektep nóser jaudy. Tipti, Peri qyzdyng ózi mynau әlemtapyryqtan seskengendey, dýniyening basqa búryshyna yghyp ketti. Alyp Qaraghash laulap janyp jatyr. Alayda qúiyndata jaughan tókpe nóser otty tez óshirdi. Mine, qaranghylyqty qaq jaryp, Kýn shapaghy da jarq etti. Álgi aspan sәulesi shanshylghan Qaraghashtan zengir kókke qosqabat kempirqosaq órledi. Adamdar Qaraghashty ainala toptala bastady. Tabighat ta azapty auyr týsten oyanghanday, boyyn endi jaza bastady. Qúddy, býkil tirshilik atauly jandanyp, qayta týlegendey. Kenet Qaraghashtyng dingeginen jylaghan nәrestening dausy estildi. Adamdar seskenip, osharyla qaldy. Nәrestening shyryly shyrqap barady. Adamdar antarylyp túrdy da, demderin ishinen alyp, aghashqa jaqyndady. Aralarynan bir әiel batylyraq qimyldap, aghashtyng dingeginen ingәlaghan nәresteni suyryp alyp shyqty. Mandayy torsyqtay, ýlbiregen jas sәby jana shyqqan Kýn shapaghynday ainalagha sәulesin shashty.

Dýniyening basqa búryshynda sayran salghan Martu qyz múny kóre sala, adamdargha qaray qústay zymyrady. Alayda Kýn sәulesi, núryn shashyp shalqyghan jaryq Kýn onyng siqyr amaldaryn keri qaytaryp, әser kýshin joghaltyp tastady. Perining qareket-amaly jaryq barda әdiram qaldy. Sodan bolar, ol kókten týsken sәuleli perzentti ózderimen birge alyp bara jatqan Ana men adamdargha qarsy túryp, kedergi jasaugha dәrmeni jetpedi. Qúiqyljyta shyr kóbelek ainalyp, bosqa әure boldy.

Halyq zengir kókten týsken kókshulan perzentke Qorqyt dep at qoydy. Óitkeni ol dýniyege adamdardyng zәre-qútyn qashyryp, qorqyta, ýreylendire kelgen edi. Dýniyeni qara týnek basyp, tymyrsyq tyghyryqqa tirep, aspan kýrkirep, nayzaghay solqyldap, nóser jauyp, ózender sarqyrap, әlemtapyryqtan únjyrgha týsken kezde, sol ýmitsiz jynoynaqtan jarq etken sәule bop shyghyp, júldyz bop jerge týsken tanghajayyp qúbylys edi.

Qos qúbylys

Qorqyt adamdarmen tez ýilesti: er-toqym men at әbzelderin saylap, qúral-sayman jasaudy, ot tútatyp, ony óshirmey úzaq ústaudy, sóndirmey ala jýrudi ýirendi, keyde ýiretti. Bertin kele kósegesi kógerip, bedeli asyp, jana tughan nәrestelerge bata berip, at qon mәrtebesine de ie boldy.

Birde ol týs kórdi, týsinde ghajap is kórdi. Asatayaghy kókke tirelgen bir aqsaqal alshanday basyp keldi de, ayan berdi: «Adamdar tirshilik qamytynan belderi ýzilerdey azapta tirshilik keshude. Týrli qauip-qater, uayym men mazasyzdyq, an-qús, jyrtqysh qúzghyndar, súramay keletin auru-syrqau, ólim-jitim, taghy sol siyaqty qiyanpúrys qúbylystar pende balasynyng qútyn qashyryp, ýrey men qorqynyshqa, shaytany ýmitsizdikke belshesinen batyryp, baqytsyzdyqqa dushar etude. Olar tirshilikting bayansyzdyghyna, jalghan ómirding qatygezdigine moyynsúnuda. Sen qaraghaydyng týbinen qayyryp alyp, ýienkining týbinen ýiirip alyp, qaraghashtyng tútas bir bútaghynan – adamnyng dausyn salatyn, aspanda úshqan qús pen jerde jortqan jәndik ataulyny әuenimen bauraytyn, qasqyrdyng úlyghanyn da, aqqudyng súnqyldaghanyn da ainytpay salatyn qonyr dauysty, sazdy aspap jasa. Sol aspappen uayym-qayghysy jeti batpan halqyndy júbat. Tirshilikting bayandylyghyn pash et, adamzattyng bir-birine bauyr, tuys ekendigin әigileytin, izgilikke, imandylyqqa, meyirim-shapaghatqa shaqyratyn saz tógip, túrmystyng tauqymetin jenildetuge qol úshyn ber». Qorqyt ózi ingәlap dingeginde dýniyege kelgen Qaraghashty tauyp alyp, onyng bir bútaghynan qos ishekti, yspaly aspap oiyp, ishekterin at jalynyng qalyng qylynan ýiiredi. Sodan keyin Qorqyt kýndiz-týni әlgi aspappen bebeuletip jeti qat әlemning bәrin sharlap, keyde oghan «jyn qashyrghan» baqsynyng qúiqyljyghan biyin qosyp, adamdardyng boyyndaghy auru-syrqau, týrli kesapattardy alastap, tәni men janyn tazalap, alandaghan kónilderin meyirim men mahabbatqa, izgilikke bólep, ghajayyp syrly, múndy kýilerin sarnatady. Býkil dýniyeni ónerimen júbatyp, әuezimen terbep, qasiyetimen tәnti etedi. Aspandy qaumalay torlaytyn qara búlttardy taratyp, shóleytke janbyr jaughyzyp, ózenderding arnasyn búryp, jelding baghytyn ózgertip, týnekke sәule týsirip, neshe týrli ghajayyp qúbylystar jasaydy. Kýilerining qúdiret kýshi nebir sәigýlikterdi basyp ozyp, shartarapqa tarap, әlemdi terbetedi. Qorqyt kýy tartqanda aspanda úshqan qús ta, dalada jortqan ang da, orman-kól men jan-januar da toqtay qalyp, býkil dýnie mamyrajay qalypqa kóship, múndy da syrly qonyr kýilerge úiidy. Sóitip, jaratylys, tirshilik atauly uayym-qayghydan az uaqytqa bolsa da arylyp, beybit kýy keshedi.

Tek alasúrghan Perining qyzy Martu ghana Qorqytqa eregesip, adamzatty adal joldan taydyryp, bir-birine aidap salyp, arazdastyryp, kýndes, baqas, jau qylyp qyrylystyryp, jer betin qan-talas, jan-talas dýrdarazdyqqa, atys-shabys, maydan alanyna ainaldyryp, alqyzyl qangha bóktire beredi. Adamdar aramzalyqqa, kýnәharlyqqa beluardan batyp, jer-dýnie azghyndyq shyrmauyghyna shyrmalady. Peri qyzy kýndiz-týni olardy adastyryp, shatastyryp, ajal qúshaghyna aidap, birese býkil jer-jahandy tyrmalatyp, neshe týrli or-apandar qazdyryp, birese orman-taularyn otqa sharpytyp, Jer-anany qayta-qayta silkindirip, tósin otap jútatyp, qoynauyn qopartyp, endi birde bir-birimen talastyryp, aspangha jeterdey zәulim, biyik múnaralar salghyzyp, kýnә men imansyzdyqqa, tәkappar menmendikke әbden bóktiredi. Taular janartau bop atylyp, kólder aqtarylyp-tógilip, joldaghyny jaypap basyp, tabighat ta birde ashudan, birde dәrmensizdikten óti jarylarday, men-zeng dýbәra kýy keshedi.

Dýnie sóitip ózeginen qaq aiyrylyp, ekige jaryldy: bir jaghynda – jahandy jahannamgha, tozaq otyna jaghugha sýirelegen Perining qyzy Martu. Dýniyening búl jaghy birde qong, alqyzyl, birde kýngirt, týnek týsterge malynghan. Tirshilikting barlyq endikterinde: adamdar arasynda, jan-januar, ang men qús, jәndikter, ósimdik-orman, tau-tastar – barlyghynyng da arasynda sart-súrt salghylas, bitip bolmaytyn jaghalas, qan maydan.

Al dýniyening taghy bir shetinde – tannyng atysynan kýnning batysyna deyin jaratylystyng qúshaghyndaghy qauymdy bereke-birlikke, izgilik pen iygilikke úiystyrghan Qorqyttyng qonyr әuendi kýileri shalquda. Aynalanyng bәri ýilesim men yrys, bereke men shapaghatqa úiysqan. Jamyray salghan qús әuenderi, boztorghay shyryly, sayraghan búlbúl, kógorayda jaybaraqat jayylghan mal men qús. Syrnayymen Qorqyttyng kýilerin shartarapqa taratqan beygham malshy. Jýzderi jarqyn, kónil saraylary ashyq, ruhtary kóterinki adamdar. Dýniyening sәuleli, jaryq ta jarqyn tústary beleng alyp, týnekti, qaranghylyghy moldau tústaryn tyqsyryp, alastata bastaghanday…

IYә, dýnie osylay ekige jaryldy. Eki kereghar qúbylys qasarysyp, teketireske, ólispey berispeske kóshken. Qúdireti kýshti kýishi Qorqyt pen myng qúbylghan aibarly, ailaly Perining qyzy – Martu.

TÝS

Qorqyt bir kýni taghy týs kóredi, týsinde mynanday is kóredi: qara kiyimdi әldekimder qoldaryna kýrek-ketpenin alyp, jer qoparyp jýr. Qorqyt olardyng janyna kelip: «Ne istep jýrgen jansyndar? Jerdi nege qazasyndar?» – dep súraydy. Álgiler: «Biz kór qazyp jatyrmyz», – dep jauap beredi. «Kórdi kimge qazyp jatyrsyndar?» – dep anyqtap súraydy Qorqyt. «Qorqytqa qazyp jatyrmyz,» – dep jauap beredi kór qazushylar. Qorqyt týsinen shoshyp oyanady. Jan әlemin mazasyzdyq biylep, kóniline uayym úyalaydy. Jalghyz órkeshti, qasiyetti qara nary – Jelmayasyna minip, әlgi týsin tótenshe joryp, dýnie kezip ketedi. Pәny dýniyening ana búryshynan myna búryshyna, soltýstiginen ontýstigine, shyghysynan batysyna sabyla kóship, jan ayaldar jer izdeydi. Biraq, qay týkpirge barsa da, ózine kór qazghandar týsine kirip, jany bayyz tappay, sergeldenge týsedi. «Qorqyttyng osal jerin endi taptym» degendey, Peri qyz da qyr sonynan qalmay, Ajal keypine enip, izine týsip alady.

Qorqyt jer-jahannyng tósinen әlgi әzәzil týsindegi ózine kór qazushylardan qútqaratyn bir meken tapsam dep ansaydy. Sony izdeumen ghúmyr keshedi.

Tau-tasty aralap, ózen-kólding túnghiy­ghyn saghalap, orman túiyqtaryn tintip, jalpaq dala, shóleyt qúmdardy asyp, taban tozdyrady. Oghan qosa, jerding tóri – Jerúiyqty izdep, óz júrtyna, halqyna uayym-qayghysyz, qorqynysh-ýreysiz, «ertengi kýni neni qorek qylam, qalay kýn kórem?» degen mazasyz súraqtardan ada, alansyz ómir sýretin jәnnat meken tabudy armandaydy. Sony tabudy múrat tútady. Alayda qayda barsa da, Qorqyttyng kóri – aldynan sol bayaghy әzәzil týs, kór qazghandar men qúityrqy Ajal biyin dóngelene biylegen Peri qyz shygha beredi. «Áuselendi endi kóreyin!» degendey, Peri qyz búrynghydan beter qútyrynyp, birese ayar qulyqqa salyp, myng qúbylyp, jaghadan alghanday bolady.

Aqyry, nәtiyjesiz, qúr sendelisten qajyr-qayraty qaytyp, Jerúiyghyn taba almay sharshaghan Qorqyt Jelmayasyn jetektep, ata-baba qonysyna – dýniyening kindigi – qasiyetti, kóne Syrdariyanyng jaghasyna kelip toqtaydy. Sәl belin suytyp, demin alghannan keyin, osy dýniyedegi jan degendegi jalghyz serigi – Jelmayasyn qúrbandyqqa shalyp, onyng terisinen sal jasaydy. Sóitip, dariyanyng aghynyn boylap agha jóneledi. Ózenning qaq ortasynda qobyzyn sarnatyp, kókireginde shemen bop qatqan syrlaryn aqtaryp, múnly kýilerin tartyp otyra beredi.

Suly-nuly jerge, aryndy ózen aghysyna kire almaytyn Peri qyz bolsa, ainalshyqtap, kýndiz-týni Qorqytty toridy. Osylay jyldar ótedi, ghasyrlar almasady. Qorqyttyng qara qobyzynyng shanaghynan kýmbirley aqtarylghan kýiler mәngilik pen ótkinshilik, bayandylyq pen túrlausyzdyq, el men jer, mahabbat pen ghadauat, meyirim men tózim, sayypqyran erler men ezder jóninde bayan etip, dýniyege shym-shymdap taray beredi. Syrdariyanyng ýstinen әueley úshqan qús pen nu qamysyn jaghalaghan ang men taghy, ainala qonystanghan qalyng el, barsha әlem onyng kýilerin úiyp tyndaydy, ruhany nәr alady. Dýn-dýnie osylay әsem әuen men múnly kýiding quatymen terbeledi.

Tek, opasyz Perining qyzy Martu ghana taghat tappay shabylyp, aila-amaldyng týr-týrin qoldanyp, oilaghanyna jetpey tynbaytynyn bayqatyp, Qorqytqa mysyqtabandap jaqynday týsedi. Peri qyzy endi iyrelendegen súr jylan keypine enip, Syrdariyanyng ortasynda kýy tartyp otyrghan Qorqytqa әbden jaqyn kelip, ony ainala jýzip jýr. Mine, tap sol kezde aqburyl saqaly beline oralghan baba Qorqyt sәl tynys tauyp, kýnning jyly shuaghyna maujyrap, kózi ilinip ketedi. Osyny kýtken Peri qyz súr jylan bop kelip, Qorqytty shaghyp óltiredi. Sóitip, degenine jetedi. Sol-aq eken, býkil jahandy dýrliktirip, óz kýshin, qúdiretin pash ete asyr salyp, biylep-tóstey jóneledi. Kól-kósir quanyshtan, qúddy dýniyeni ózi jaratqanday astamsyp, dauryghady.

Al, Qorqyt týs kórude… Sonau zamandarda… adamdar jaylaghan osy dýniyege payghambar – elshi bolyp kelip, jer-jahandy tasqyn su basqanda, sol kesapattan adamzatty aman alyp shygham dep, Keme-qayyghyn soghyp, amal jasaghan qasiyetti Babasy qol búlghaydy… Búldyr-búldyr saghym-túman arasynan kóne Syrdariyanyng asau tolqyndaryn syzyp ótip, Jer betindegi dýniyeden – kelesi, mәngilik dýniyege qonys audara, kóship bara jatqan ejelgi babasy qol búlghaydy… Kemesine shaqyrady… Sol kezde, tausylmas mәngi joldyng tarmaghynday – Kók pen Jerding arasyndaghy tanghajayyp aspa kópir sekildi Kempirqosaq payda boldy…

Epilog

Jer-dýnie osylaysha taghy bir Elshisinen airyldy. Qorqyt ghayypqa sinip ketti. Al Martu qyz alansyz oiran salyp, qúlashyn jazdy. Pende balasynyng dәrmensizdigin, ghúmyrynyng ótkinshiligin, tirshiligining bayansyzdyghyn taghy bir mәrte eskertkendey, mysyn basa qúiyn bop qútyrady, dauyl bop úitqyp, alasapyran kesapattardy jaudyrady. Endigi Jerde oghan tótep berer kýsh joqtay.

Biraq, mine, jer-jerden Qorqyttyng kýileri estile bastady. Áueli әlsizdeu shyqqan kýiding dauysy birte-birte kýsheyip, qatayyp, dýniyeni kernep barady.

Qasiyetinnen ainalayyn, kiyeli meken kóne Syrdyn, Syrdariyanyng jaghasynda, nu qamysty tósenish qylyp, maldasyn qúryp alghan bir taqiyaly býldirshin Qorqyttyng qara qobyzynyng shanaghyn nәzik sausaqtarymen qarmay qausyryp, qúlaqqa tanys, jýrekke jyly qonyr kýilerdi anyratyp otyr. Qorqyttyng kýileri! Kezinde Qorqyt babanyng qara qobyzynyng shanaghynan kýmbirley shyqqan mәngilik pen ótkinshilik, bayandylyq pen túrlausyzdyq, el men jer, mahabbat pen ghadauat, meyirim men tózim, sayypqyran erler men qúlqynynyng qúly bop ótken ezder jóninde bayan etken múnly, júpar kýiler esilip taray berdi, taray berdi. Syrdariyanyng ýstinen úshqan qús pen qamysyn jaghalaghan ang men taghy, ainala qonystanghan qalyng el, barsha әlem onyng kýilerin taghy bir mәrte úiyp tynday qaldy. Kýlli dýnie osylay әsem әuen men múnly kýiding quatymen taghy da terbele jóneldi… Jer betine babanyng qúdiretti kýileri yrys bop tógildi. Osy kýiler mynau eki dýniyening biri – jer betindegi tirshilikting de bayandylyghyn aighaqtap, әlsin-әlsin Elshilerin jiberip otyratyn Jaratushygha degen senimdi nyqtay týskendey…

Aspan tórin, zengir Kókti taghy da qon, qara, bura búlttar túmshalady. Sol-aq eken, Kýn kýrkiredi. Jay oinady. Alapat dauyl soqty. Tórtkýl dýnie tolghaghy jetip, bosanarday nemese ghajayyp bir qúbylysqa kenelerdey almaghayyp halde. Jer betin qaranghy týnek basty.

Taghy bir Elshi keler me eken?..

Ermek Amanshaev

«Qorqyt ata» kitabynan

(Týpnúsqa: "Qazaq әdebiyeti" gazetinen)

Abai.kz

2 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1473
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 1333
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1083
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1127