(«Birjan-Sara aitysyn» zertteudegi kókeykesti mәseleler)

«Birjan-Sara aitysynyn» aqiqatyn anyqtau ghasyrgha juyq uaqytty úttyrghan-dy. Olay deytinimiz - qazaq әdebiyetinde búl tuyndygha pikir bildirmegen әdebiyettanushy kemde-kem desek, úzaq-sonargha sozylghan pikirler, oilar, dәleldeuler, sheshimder tizbektelgenmen, atalmysh aitys әli kýnge aqyrghy nýktesine jetpedi. Aldymen dau ekige jaryldy: biri - aitys bolghan, ekinshisi - aitysty shygharushy Á.Tәnirbergenúly. Kele-kele osy eki pikirden ýshinshi bir tújyrym tuyndady: Sara men Birjan kezdesip aitysqan, biraq aitys sol qalpynda saqtalmay, keyinnen Árip aqyn osy aitysty ózinshe jyrlaghan.

«Birjan-Sara aitysynyn» jyldar boyy (әsirese, tarihy derekterding shiyelenisken songhy jyldarda) zerttelu sýrleuin sýzgen adamgha kózge badyrayyp bayqalatyn bir nәrseni aita ketuimiz kerek. Aytysqa baylanysty ekige jarylghan, bir-birin joqqa shygharar kereghar dәlel-derekter keltirip jýrgen zertteushilerding ghylymy pikirleri údayy birjaqtylyqtan qútyla almay keledi. Mәselen, aitysty «boldy» dep dәleldeushi ghalymdar «Árip shyghardy» degen dәldi derekterge toqtalmay, ainalsoqtap ketedi. Al, Áripting avtorlyghyn quattaytyndar Birjan men Saranyng kezdesip, aitysqanyn beretin faktilerge kózjúmbaylyq tanytady. Qysqasy, әrkim ózi aitqan pikirlerin kýitteuden әri aspaydy. Atalmysh aitystyng әli kýnge naqty bir toqtamgha kelmey, birin-biri joqqa shygharghan dau-damaydyng órshy týsuining negizgi sebebi de osynda. Sondyqtan da, ghasyrgha sozylghan әdeby daudyng әdildigine jetu ýshin, әrkim óz pikirin qorghap, qoldaghannan góri, aitys turasyndaghy dәldi faktiler men tarihy derekterdi jan-jaqty salghastyra qarap, ortaq bir tújyrymgha kelgen jón.

Atalmysh aitystyng tynys-tylsymyna ýnilsek, әli kóptegen jaylardyng kólenkeli jaqtary kórinis berip jatyr. Sondyqtan da, «Birjan - Sara aitysynyn» tabighatyn tanuda osynday kókeykesti mәselelerding tamyryn basyp, oghan Árip aqynnyng tikeley qatystylyghyn dәleldeu maqsatynda óz oiymyzdy ortagha saludy qajet is dep sanadyq.

«Birjan-Sara» turaly daudyng ushyghyp, tarihy derekterding ózi birin-biri joqqa shygharyp, qayshylyqqa úrynyp jatqanyn este ústay otyryp, biz búl arada, anau atty, mynau aitty degen kónekóz qariyalardan, Sarany, Birjandy, Áripti kózi kórdi degenderden jinalghan naqty tarihy dәleldersiz estelik, әngimelerdi keltiruden boyymyzdy alshaq ústadyq. Sonday-aq, aitys jayynda býgingi kýnge deyin aitylyp, údayy qarama-qarsylyqtan qútyla almay kele jatqan ghalymdarymyzdyn, zertteushilerimizdin, jәne jalpy әdebiyet manynda jýrgenderding oi-pikirlerine jyghyla jýginbey, aitys aqiqatyn aitystyng ózinen, sonday-aq, «Birjan-Sara aitysyna» qatysty aitylghan aqyndardyng múralarynan, dәlirek aitqanda ólen-jyrlarynan tabugha tyrystyq.

degen sózderi onyng óz ólenderindegi:

nemese:

degen tarihy tarmaqtarmen bir-birine qayshy kelip jatyr.

Endi myna bir óleng joldaryna ýnileyik. Birjan men Saranyng kezdesuine kuәger bolghan aqyndardyng biri:

degen óleng joldary, sonday-aq, Birjannyng Saramen kezdeskendegi óleninen el auzynda qalghan:

Osy óleng joldaryndaghy qayshylyqtardan qashyp, bir tuyndynyng salmaghyn arttyryp, ekinshisine kelgende ýstirttikke basyp, kózjúmbaylyq tanytqanymyz - óleng múrasyna qiyanat. Demek, keltirgen tarmaqtardaghy qayshylyqtar Sara ómirining jәne aitystyng bolghan uaqytynyng әli aqyryna jetip anyqtala qoymaghandyghyn anghartady. Áyteuir, әdeby daudy toqtatu ýshin bir jaghyna qisaya ketu ghylym ýshin qajetsiz qúbylys.

Birjannyng Jetisuda bolghanyna onyng «Talay zaman», «Jetisu» ólenderi kuә. Sonday-aq, Birjannyng «Múra» atty ólenindegi:

«Aytys Áriptiki, Birjan men Sara aityspaghan» degen tarihy derekting biri - «Árip pen Quanyshbaydyng aitysy». Osy aitystyng myna bir tústaryna nazar salayyq. Quanyshbay:

degen joldardaghy Bahram men onyng sýigeni Kýlәndam Áripting «Qissa-y Bahram» (Qazan,1908,1912) atty shyghystyq sujetke qúrylghan dastanynyng basty keyipkerleri. Sonday-aq, eki ólendegi:

degen Áriptegi joldar, Aqannyng «Taghyrypyn» óleninde:

degen ózgeriske týsken. Osy joldardyng ishki syryna ýnilsek, birinshiden, Qorly jәne Ghayyn eki adamnyng aty. Ziyada, Qorly, Ghayyn - Áripting «Ziyada-Shahmúrat» dastanynyng (Qazan, 1890, 1892, 1896, 1912) basty keyipkerleri. Qissadaghy Baghdat patshasy Múhtardyng úly - Ziyada, Mysyr patshasy Zadanyng qos súlu qyzy - Qorly men Ghayyn, Ziyada men Qorly bir-birin sýiip qosylghan ghashyqtar. Jogharydaghy tarmaqtar ortaq ólenning negizgi salmaghyn taghy da Áripke audaryp otyr. Maqalada sonday-aq, Áripting osy hatyna jazylghan Saranyng jauaby bolyp tabylatyn «Qarlyghash» ólenindegi:

dep ólendetip jiberedi. Aspandaghy júldyzy - aqyn Sara ... Alystan kelgen bireu me dep ýiden Árip shygha kelse, ólendetip túrghan Sәuirbekti kóredi. Búl isting Abay men Kókbaydan kelgenin sezgen Árip:   

dep, bәrine bir jauap qayyrghan eken» (Abay әzilderi. - Almaty: ghylym, 1995. 69-70-bet). Búl sóz qaghystary Árip pen Sara arasyndaghy sýiispenshilik sezimning bolghandyghyn quattaydy jәne múnday derekter jeterlik te.

Endigi jerde Ó.Aqypbekúlynyng «Aqyn Saragha soqtygha beremiz be?» maqalasyndaghy myna bir jaylargha nazar saludy jón kórdik. Avtor: «Dauly mәselelerding biri - aitysty hatqa týsirgen kim degen súraq tónireginde órbip, kóbine-kóp Árip Tәnirbergenovting esimi atalyp keldi... Osy óleng joldarynan... aitysty qazangha jiberushi Ámirhan ekendigi aiqyn kórinis beredi»,-dey kelip, «Aytys» kitabyna enbey qalghan qazirde Ádebiyet jәne óner institutynyng qoljazbalar qorynda saqtauly  tómendegi joldardy keltiredi:

delingen (QRÚGhA ÁÓY qoljazbalar qory. 766-buma) «Tórebay men Sara aitysynda». Avtordyng aituynsha: «Birjan saldyng bas shәkirti Ámirhan Sýiinúly (1836-1901) ózi paluan, ózi aqyn, әri әnshi eken... Soltýstik Qazaqstan oblysynyng Jambyl audanyndaghy Blagoveshnichnyy kensharyna qarasty Gýltóbe degen jerdi meken etken... әn-kýy shygharghan, aitys aqyny bolghan, dastandar men qissalar jazghan. Ámirhan qazangha aitys, qissalaryn «Jaqyp Biyjigitúly» dep ózining ókil balasynyng atynan jiberip túrghan». Jogharydaghy aitys joldarynan Ámirhan Sýiinúlynyng aitysty birinshi bop taratqanyn bayqaymyz. Degenmen, osy shumaqtar bizdi shytyrmany kóp jaylargha jeteleydi. Olay deytinimiz, osyndaghy sóz bolyp otyrghan aqiyq Ámirhan aqynnyng atyn, ne qaldyrghan múrasynyng júrnaghyn qazaq әdebiyeti, dәlirek aitsaq, HIH, HH ghasyr basyndaghy әdebiy-zertteulerden, ne bir qissa-dastandar, aitys jinaqtarynan, әn-kýige baylanysty zertteu enbekterden, el auzynan jinalghan jinaqtardan kezdestire almadyq. Eger Ámirhan, Ó.Aqypbekúly aitqanday, segiz qyrly, bir syrly, әnshi, aitysker, qissashyl ataqty aqyn bolsa, óz auylynyng aqyny turaly ghalym S.Múqanov nege eshtene aitpaydy. S.Múqanov «Qazaqtyng HVIII-HIH ghasyrdaghy әdebiyetining tarihynan ocherkter» degen enbeginde (Almaty: 1942) sol kezenning belgili-belgisiz aqyndaryna toqtalghanda da Á.Sýiinúlynyng atyn, ne bir enbegin atamaydy. Ámirhannyng «Birjan-Sara aitysyn» hatqa týsirgeni jayyn, aitysty úzaq uaqyt zerttep, ghylymy tújyrymdar jasap jýrgen ghalymnyng bilmeui mýmkin emes. Áriyne, Ámirhan degen ataghy auyl arasynan aspaghan aqynnyng boluy da mýmkin. Al, jogharydaghy Ámirhan ómirinen keltirgen óleng joldary biraz nәrsening syryn da anghartady. Ámirhannyng bolysqa qyzmet qyluy, Shәueshekte bolyp, әr-týrli jala jabyluy siyaqty qúbylystar Áripting ómir jolyna dóp keledi. Búny jay ghana kezdeysoqtyq deyik.  Ekinshiden, Árip óz qissa-dastandaryn ýnemi óz atynan emes, býrkenish atpen Qazan qalasyna jiberip otyrghan. «Ziyada-Shahmúrat» qissasyn Árip Jaqyp Biyjigitúly degen býrkenshik atpen jibergeni әdeby qauymgha ayan bolar. Sonymen, «Tórebay men Sara aitysyndaghy» Ámirhan men Jaqyp jayyn anghartar tarihy tarmaqtardyng ózi ainalyp kep Árip aqynnyng «Birjan-Sara aitysyna» tikeley qatystylyghyna әkeledi.

Osy arada «Aytys» kitabyna enbey qalghan qoljazbalar qoryndaghy Tórebay men Sara aitysynyng myna bir shumaqtaryna týsinik izdeudi jón kórdik. Sóz kezegi kelgende Tórebay  Saragha:

dep shýiligedi. Tórebaydyng aitqanyng moynyna alghan Sara:

Búl arada Áripti qystyrudan aulaqpyz. Tórebaydyng sózine sensek, Sara Birjanmen tipti de aityspaghan, jyrdy, yaghny aitysty Birjan shygharghan bolyp shyghady. Qalay bolghanmen de aitystyng әli de dauly bola týsuine osy joldar da tikeley qatysty bolghandyqtan shyghar sirә, qoljazbadaghy osy shumaqtar (osy maghynadaghy Tórebay auzynan aitylghan taghy eki shumaq jәne Qúnanbay úrpaqtary - Shәke, Aqylbay, Ybyray, Shәkәrim, Haliolla, Ysqaq, Ospan, Smaghúl, Ábdirahman, Maghauiya, Túraghúldar  maqtalatyn joldar) qara qaryndashpen «keregi joq» delinip, belinen tartylyp, syzylyp tastalghan da «Aytys» jinaghyna enbey qalghan. Qúnanbay úrpaqtarynyng aitys ólenderining alynyp tastaluy sol kezde әli de jibimey túrghan idiologiya kesirinen desek, Birjan men Sara aitysyna qatysty shumaqtardyng baspagha jiberilmeuin onsyz da shytyrmany kóp aitystyng dauyn odan әri ushyqtyrmaugha jasalghan әreket dep týidik. Alayda, tarihy joldardy býrkemelengenmen aqiqat anyqtalmaydy. Sondyqtan, atalmysh tarmaqtar qanshalyqty keregharlyq tughyzghanymen aitystyng keler basylymdarynda óz ornyn aluy tiyis.

Osy arada «Tórebay men Sara» aitysyndaghy myna bir joldargha nazar salyp kóreyikshi:

nemese,

nemese,

Osylaysha tәptishtep jyl sanau, jas sanau, yaghny uaqytty naqtylau sol kezdegi aitystardyng qaysysyna tәn bolyp edi. Bolghan kýnning ózinde Ásetpen qay jyly aitysqany, Jýsipbekting qashan kelgeni, ekeuining ejiktep jas salystyruy  siyaqty aitysqa esh qatysy joq joldar Saranyng jasyn ósiru ýshin joldan qosylghan jasandy tarmaqtargha úqsaydy. Ayta ketuimiz kerek, «Tórebay men Sara» aitysyn izdep tauyp, «qajettisin» jariyalap, kereksizin alyp tastap jýrgen adam - Segiz Seri dauynyn  kósh basynda túrghan Qaratay Bighojiyn...

«Aytys Birjan men Saranyng ghana shygharmasy, oghan Áripting esh qatysy joq»,- degen pikirding birjaqtylyghyn taghy myna qúbylystar tolyghymen quattay alady.

dep, aruaq shaqyra sóz bastaydy. Osyndaghy Sara siynghan Dulat, Sabyrbay, Týbek Áripting atalary, qalghanyna kelsek, Kenshimbay Matay ruynan bolghanymen, Jarma Mataylaryna jatatyn Elqondy tarmaghynan taraydy. Súrtay aqynnyng ruy Qyrjy, Ziraty Aqsuat audanynyng Súlutal kensharynda, Jyltyr - Buranyng Qarataz tarmaghynan, ataqty Qoyandy jәrmenkesi ótetin Shar ónirinen shyqqan. Janúzaq - Tarbaghatay ónirining aqyny. Búl aqyndar Áripke qaraghanda Saragha alystau ónirden. Osy arada Sara auzynan aitylatyn myna bir joldargha ýnilsek:

El aspas Serikbaydyng jarlyghynan,

Osy arada Saradan Áripting tasy taghy salmaqtylau. Osyndaghy Serikbay, Nayman Serikbay qajy - Árip elining biyi. Áripting «Serikbay qajygha» degen arnau óleni de bar. Olay bolsa, Abaydyng synyna kektengen Árip ony óz auylynyng auqattysy - Serikbaymen iyqtastyruy әbden yqtimal. Sara taghy da:

dep Qúnanbaylar Sibirge aidatqan Bazaralygha joqshy bolady.

dep Birjandy taqymday týsedi. Áriyne, Bazaralyny bas qylyp Jigitekting on jeti adamyn Sibirge Qúnanbay balalarynyng aidatqanyn Saragha qaraghanda Tobyqty ishinde jiyen bolyp jýrgen Árip әldeqayda jaqsy bilgen. Bazaraly aidaudan qaytqan kezde qarsy alyp, qasynda bolghan da Árip. Búl kezdesu M.Áuezovtyng epopeyasynda tartymdy surettelgen. Áripting «Bazaralygha» dep atalatyn arnau óleni de osy kezdesu oqighasyna oraylas tughan.

Bayqasanyz, aitys Tobyqtyny ainalyp shyqpay otyr. Aytystyng negizgi sóz shenberi de Qúnanbay men Abay manynda týiisude. Sara kýlli Arghynnyng kemshiligin az ghana Tobyqtydan, onyng ishinde Qúnanbay men Abay basynan tabady. Búl qúbylys Saranyng emes, taghy da, Áripting jaghdayyna dóp keledi. Zaysannan jiberilgen aitys núsqasynyng ayaghynda:

dep jogharydaghy qúbylystardy barmaqpen basqanday etip kórsetip beredi emes pe? Mine, búl jaylar «Birjan-Sara aitysyna» Árip aqynnyng tikeley qatysyn aighaqtay alady.

Endi, aitystyng jalpy ishki qúrylymdyq, sujettik jelisine keler bolsaq, «Birjan-Sara» - oqighaly sujetke qúrylghan kórkem tuyndygha keledi. Býgingi kýnde aitystyng 1898,1899 jyldardaghy eki núsqasy jәne osy núsqalardan kóp ózgesheligi joq el auzynda aitylyp jýrgen núsqalary bar. Biraq, bәrining oqigha jelisi bar. Oqigha bylay: Birjan alty joldasymen (key núsqalarda on bir) aqyn Sarany izdep Jetisugha kelgeni bayandalady. Yaghni, әdeby terminmen aitsaq, aitushynyng sózi arqyly oqighanyng bastaluy - tura ekspozisiya. Birjan toby auylgha kirgende, auyl jigitteri olardy ólenmen qarsy alady, arada azdaghan qaghysular bolady. Birjan Saranyng sheshesimen, odan Saranyng sinilisimen aitysyp qap, olardyng ózin zorgha toqtatady. Búl arada, ataghy jer jarghan sal Birjangha qyz ben sheshesin avtor әdeyi qarsy qoyyp, aitystyryp otyr. Búlar Saranyng obrazyn somdap, shyndau ýshin oidan jasalghan keyipkerler. Avtordyng aitary «sening asqaqtaghan Birjan atyng bolsa, Sara da osalyng emes». Avtor bayandauyndaghy:

degen joldar shygharmadaghy sujettik baylanystyng tughanynan habardar etedi. Eki aqyndy kezdestirmes búryn avtor Túrysbek qajygha múnyng aitqyzu arqyly Sarany, onyng jәiin oqyrmangha tanystyryp alady. Búl da bir sujettik tartys tudyrudyng nәzik tәsәli. «Altay-Qarpyq» dep attandaghan Birjangha Sara birden suyrylyp, atoylamaydy. Avtor oqighany shiryqtyra týsedi. Býkil el demin ishine tartyp, Túrysbek, Esimbekter qypylyqtap qalady. Sosyn Sarany quattandyru ýshin qajy bata beredi. Osynyng bәri kórkem shygharmagha tәn oqighalar, situasiyalar emes pe?! «Kel, Sara amandasayyq» degen Birjangha, Sara «Qisasúl әnbiyeni» algha tartyp ontayly jauappen qarsylasyn omaqastyrghanynan oqighanyng damyp, naghyz situasiyalyq shiyelenisterge úlasqanyn bayqau qiyn emes. Osynday kompozisiyalyq satylarda avtor óz bayandauymen oqighany ary qaray órbite jalghap otyrady:

Oqigha qimyly kýsheyip, tartys taqymy taryla týskendey. Biri - sal, ekinshisi - әnshi. Ekui de óz bastarynyng ataq-danqyn asyruda birinen-biri ótip, týrlengen teneu men astary mol asyl sózge kómildi, útymdy úqsatular men baghaly balamalar tipti qalmady. Endi eki aqyn da óz elderining betke ústarlaryn asyra maqtaugha kóshti. Bayqasanyz, oqigha jýieli bir tәrtippen damyp otyrady. Birjan Arghyndy adaqtasa, Sara Naymandy asyrdy. Áriyne, oqigha bógetsiz damy bermeydi. Búl sujettik damudyng situasiyadan shiyeleniske kóshken týri. Endi qaharmandar arasynda qaqtyghystar bastaldy. Birjan Qúnanbay men Abaydy asyra maqtasa, Sara Qúnanbaydy Qazybekke nayzalatyp, Abaydy jerden alyp, jerge saldy. Demek, tartys - ómirdegi qayshylyqtardyng ónerdegi kórinisi, adam tirshiligindegi týrlishe qarama-qarsylyqtardyng óner tuyndysyndaghy jinaqtaluy, surettelui, yaghni, oqighanyng barynsha shiyelenise týskendigi angharylady. Birjan Qúnanbaydyng Naymangha qylghan erligimen tamsanady. Aqyr sonynda Sara qyzdyng Jiyenqúlday nashargha qosylghanyn aityp, sol jamandy kórgisi kep, qúmarta, qútyrynghan Birjan Sarany sýrindirip tynady. Mine, daradan kýrdelige qaray damyghan qym-quat shiryqqan shiyelinister shoghyry oqighanyng sharyqtanuyna da jetkizdi. Avtordyng sózine baqsaq:

Demek, keltirilgen dәleldeuler Áripting Birjan men Sara arasyndaghy bolghan aitysty eleuli óndeuden ótkizip tolyqtyryp kórkem tuyndygha tәn oqighaly dýnie jasaghandyghyn kórsete alady.

Endi eki aitystyng tabighatyn tarazylar bolsaq, әkesining tórt týligi say, dýniyege múqtajsyz Sara aitysta qajy aghasyna múnyng shaghyp, bas bostandyghyn ansaghan jan bolsa, Úrqiya da Júmaqanday myrzanyng qaryndasy, eriksiz az auyl Aqymbetke úzatylyp, Ayakózde tezek arqalap, su tasyghan kýige týsedi.

dep ashynsa, Úrqiya «Aq noqta basqa kiyip qatyn boldyq»,- dep moyynsúnady. Eki aitystyng da negizi jelisi Syban men Tobyqty eli tónireginde órbiydi. Sara da, Úrqiya da Tobyqtynyng býligin qarsylastarynyng betine basady.

Al, qarsylastary - Tәuke men Birjan Tobyqtynyng túlymyn kóteredi.

dep asqaqtatady. Eki aitystyng sóz salymyna kóz salsaq,

dese, Úrqiya Tәukege:

degeni siyaqty sabaqtastyqtar eki aitysta da molynan kezdesedi. Aytystaghy Sara da, Tәuke de óz qarsylastarynan aqyndyq quatynyng kemdiginen nemese úrymtalda sóz tappaghannan jenilgen joq. Elining ainasy bolghan aqynnyng eng osal túsy da - sol eldin, óz elining mini. Sarany Jiyenqúlgha qosaqtaghan da, Tәukege shynjyr noqta kiygizip, abaqtygha japqan da el-júrty, dәlirek aitqanda óz elining iygi-jaqsylary.

dep er Tәuke aqyndyq quatyn elining jamandyghyna qúrbandyq etse, Sara:

dep, el juandarynyng raqymsyzdyghynan Birjan aldynda shyrmalady. Eki aitysta da әleumettik oi-týiinder osylaysha bir aragha týisude. Ekuindegi osynshalyq úqsastyqtardy elemeu mýmkin emes.

«Birjan-Sara aitysyna» Árip qatystyrghysy kelmeytin zertteushiler tobynyng ústanar dәlelederining eng salmaqtysy - Árip shygharmalary men aitys tabighatyndaghy sóz qoldanu, stili alshaqtyqtary. Mәselen, E.Ysmaylovtyn: «Biz әueli Birjan men Sara aitysynyng Árip ólenderimen ýndestigi, aqyndyq óner jaghynan qaytalanyp keletin tamyrlastyghy bar ma dep qarastyrdyq, biraq onday ýndestik bayqalmaydy»,- dep:                            

degen siyaqty Áripting birneshe osy sipattas ólenderinen ýzindiler tere kelip: «Áripting múnday ólen, sóz órnekterinen Birjan men Sara aitysyndaghy aqyndyq óner ýlgisi bayqalmaydy. Árip oqyghan

Sózdi qysqa qayyrghanda Birjan men Sara kezdesken. Jiyenqúl dauyna baylanysty kezdesken eki aqyndy kóruge kóp júrt jinalyp, Birjan men Sara solardyng aldynda óz ónerlerin kórsetip óleng aityp, Eshkiólmes bauyryn әnge bóleydi. Biraq eki aqyn aityspaghan. Jiyenqúl taqyrybyndaghy eki aqynnyng sózin Árip aitysqa arqau etken. Dәlirek aitqanda kóp ózgerissiz engize otyryp, әri Tobyqty men Syban arasyndaghy ru tartysyn negizgi taqyryp etip, bas-ayaghy belgili bir sujetke qúrylghan aitys jazady.

Tónkeriske deyin aitys Qazan qalasynda eki núsqada birneshe ret jaryq kórdi. E.Myrzahmetúlynyng ýshinshi núsqa dep otyrghan Zaysan núsqasy ekinshi núsqa. Mening biluimshe aitystyng eki-aq núsqasy bar.

Eng alghash ret 1898 jyly aitystyng birinshi núsqasy basylym kórdi. Ony bastyrghan J.Shayhyslamúly. «Qissa-y Birjan sal menen Sara qyzdyng aitysqany. Bastyrghan Shamsuddin Húsayn úghlynyng balalary. Qazan, Uniyversiytet baspahanasy, 19 b.» Búl núsqa dýrkin-dýrkin 1900, 1901, 1907, 1913, 1914 jyldary basylyp shyqty. Ekinshi núsqa alghashqy núsqadan keyin ile-shala 1899 jyly tómendegidey atpen shyqty. «Qissa-y Birjan sal menen aqyn Saranyng aitysqany. Bastyrghan aghayyndy Kәrimovtar. Qazan, M.A.Chirkova balalarynyng baspahanasy, 1899. 24 b. Redaksiyasyn basqarghan Abu-Ghabduluahid Shәkirjan Ál-Hamidiy-t-Tәkәviy». Búl núsqa Zaysan qalasynan jiberilgen núsqa delinedi.

Atalghan eki núsqanyng negizgi oqigha jelisinde ýlken ózgerister joq. Eki aqynnyng aitysy keybir shumaqtardyng birinde bolyp ekinshisinde bolmay qaluy, sonday-aq sinonimdik ózgeriske týsken sózderding aiyrmashylyqtaryn eskermegende eki núsqanyng jalpy súlbasy, sujettik jelisi bir.

Negizgi ózgeshelik aitystyng bastaluy men ayaqtaluy jәne aitushynyng sózderining qosyluy. Kólemi jaghynan tolyghyraq ekinshi, yaghny Zaysan núsqasy bolyp tabylady. Eki núsqadaghy eleuli degen ózgeshelikterge toqtalsaq:

Birinshi núsqadaghy: «Qyzy eken Tastanbektik aqyn Sara» dep bastalyp, «Qúdayym quat berse endi sizge» degen aralyqtaghy shygharmanyng alghy sózi (elu jol ólen) ekinshi núsqada basqasha órilgen. Ekinshi núsqadaghy «Jarandar, qúlaghyng sal, keldi kenes» dep bastalyp, «Qajygha múnyn aitqan sonda otyryp» degen aralyqtaghy 172 jol óleng joly aitystyng kórkem shygharmalyq qúrylymyn anyqtap oqighalyq jelispen berilgen. Oqigha jelisi bylay: Birjan alty joldasymen aqyn Sarany izdep Jetisugha keledi. Aldymen Saranyng sheshesimen, odan Saranyng sinilisimen aitysady. Arasynda aitushynyn, yaky avtordyng jәne Jýnisbekting sózi bar.

Shygharmanyng sonynda birinshi núsqada «Jiylghan júrttyng búlargha bergen syiy» (20 jol), «Saranyng sonda júrtqa aitqany» (16 jol), «Aytushynyng sózi» (26 jol) siyaqty ekinshi núsqada kezdesetin óleng joldary joq. Esesine, ekinshi núsqada songhy Birjannyng aitqan sózderining key tústary (30 jol) sonday-aq, Saranyng Birjanmen qoshtasu sózi (20 jol) sәl ózgesheleu keledi. Alayda eki núsqanyng ayaqtaluyndaghy Birjan men Sara sózderining maghynasy bir.

Birinshi núsqada joq Birjannyng «Ybyraygha tamam eling Nayman jetpes» dep bastalyp, «Baryndy óz qolymnan taratayyn» degen 60 jol óleng ekinshi núsqada bar. Onda Ybyraygha (Abaygha), Qúnanbaygha qatysty madaq sózder aitylghan. Osynday ózgeshelikterding ózi eki núsqany bir-birinen alshaqtata almaydy. Demek, týbi bir shygharma bastyrushylar tarapynan nemese bastyrugha úsynushy tarapynan ózgeriske týsken.

Endigi jerde «Birjan men Sara aitysqan ba, әlde ony Árip aqyn shygharghan ba?» - degen ekiúshty pikir jóninde qysqasha toqtalyp óteyik. Búl jóninde tolyghyraq «Árip aqyn» monografiyasynda (avt. B.A.Erdembekov. -Almaty, 2001) aitylghan.

Birjan sal jetisugha birneshe ret kelgen. Songhy bir saparynda әdeyilep Saramen kezdesedi.Búl kezdesu shamamen 1895-96 jyldar. Saranyng Jiyenqúlgha aittyrylghan ayanyshty taghdyry Birjandy bey-jay qaldyrmaghan. Ádeyi izdep kelgen Birjan aldynda Saranyng Túrysbek qajygha aitqan aryzy, Birjannyng Sarany qorghap sóilegen sózi Áripting aitys jazuyna  negizgi arqau bolghan. Birjan men Saranyng aitqan ólenderi kóp ózgerissiz aitysqa engen. El auzynda saqtalghan ólenderdi kezinde Sara Tastanbekqyzy ómirin tereng zerttegen. T.Qalilahanovtyng arnayy maqalasynda (qaranyz: «Aqyn Sara turaly sony derekter. //Júldyz. 1958.№4,5»), I.Omarovtyng enbekterinde (qaranyz: Aqyn Saranyng әdebiyetimizdegi ýlesi. //Qazaq әdebiyeti. 17 shilde, 1959., Ádeby tolghamdar. Almaty, 1988) keltirilgen. Aytysqa Birjan men Saranyng naqty qay sózder qanday ózgeristermen endi degen saualgha jauap retinde T.Qalilahanov maqalasyndaghy el auzynan saqtalyp jetken óleng joldaryn aitys mәtinimen salystyru maqsatynda tolyghyraq keltireyik:

«Túrysbek auyly Birjandy syi-qúrmet kórsetip qarsy alghan. «Eshkiólmestin» bókterinde kók maysagha shatyr tiktirip Birjan saldyng ólenderi men әnderin tyndaghan. Birjan ózining kelgen jәiitin, Naymannyng aqyn qyzy Sarany kórgisi keletinin bildirip, ony shaqyryndar dep kóp óleng aitqan. Birjannyng sondaghy ólenderin úghyp, búl oqighany ózderi de ólenmen beynelemekshi bolghan jergilikti aqyndar Birjandy bylay suretteydi.

Birjannyng óz aitqan ólenderinen myna siyaqty ólender el auzynda qalghan.

Búl ólenderin Birjan ózining aqyndyq daryndylyghymen tanystyru ýshin aitqan. Negizgi maqsaty Saranyng aqyndyghyn bayqap, onyng aryz armanyn júrt aldynda aitqyzbaqshy bolyp, Birjan Saragha bylay degen:

Biletinderding aituyna qaraghanda, Sara Birjannyng aldyna kelgende, ony Túrysbekting tórt qyzy birdey qoshamettep, qasyna ere kelgen. Saranyng Birjan men Túrysbek qajy aldarynda otyrghandaghy aitqan ólenderi mynaday:

Saranyng búl sózderin tyndaghannan keyin, Birjan aqyn ile-shala myna ólenderdi aitqan:

Birjannyng jaqtap aitqan búl ólenderinen qatty quanghan Sara myna ólenderdi aitqan:

Birjannan úyalghannan Túrysbek qajy Jiyenqúldy keltiruge ózining qúla jorgha atyn jiberedi. Ekpindi jәne basy qatty qúlajorgha at topqa jaqynday bergende elding u-shu dausynan ýrkip Jiyenqúlgha boy bermey alyp qashyp ketedi. Bir kózi soqyr, beli býkir, at basyna ie bola almaghan dәrmensiz Jiyenqúldy barlyq júrt kórip, onday adamgha Sarany qor qylmau kerek dep shuyldasady. Jiyenqúldy kóre túryp jәne halyqtyng Sarany jaqtaghan talabyn eskerip Birjan mynaday ólender aitady:

Birjannan úyalghannan jәne halyq dabyrynan qaymyqqannan Túrysbek qajy osy jiynda amalsyzdan - «Sara Jiyenqúldan azat» - dep jariyalaghan. Biraq, birneshe sharighat zandaryn eske týsire otyryp, Saranyng endigi jerde Qaptaghaydaghy әmenger jigitterining ishinen bireuge ózi qalap tiige tiyisti ekenin aitqan. Búl jiynnyng arty shynynda da toy bolyp tarqaghan. Búl uaqighany jergilikti aqyndardyng biri bylay kórsetken:

Jarty ghasyrdan astam uaqyttan bergi býkil qazaq halqyna әigili Birjan-sal men aqyn-Saranyng kezdesui osylay bolghan. Búl tamasha kezdesudi tarihta qaldyru ýshin Árip aqyn Birjan men Sarany әdeyilep aitysqan aqyndar dep kórsetken" (Aqyn Sara turaly sony derekter. Júldyz. 1958 №4) . Mine, aitystaghy Birjan men Saranyng sózderi shamamen osylar.

Aytyspen salystyryp qaraghan adamgha jogharydaghy óleng joldary Árip shygharghan aitystyng negizgi súlbasy, Birjan men Saranyng aitqan key óleng shumaqtary esh ózgerissiz aitysqa engen, avtor ózgertudi jón dep tappaghan. Sondyqtan da, kórkem shygharma retinde jazylghan búl aitysta Birjan men Saranyng da ýlken ýlesi bar ekenin erekshe aita ketuimiz kerek.

Aytystyng tolyq núsqasy dep tanylyp jýrgen 1899 jylghy Zaysan núsqasyn negizge alsaq, Árip Birjan men Saranyng kezdesuin, ondaghy ólen-sózderin arqau ete otyryp aitysty belgili bir sujettik jeliske qúrylghan kórkem shygharma etip jazghan. Birjannyng Eshkiólmeske kelui, Saranyng sheshesimen, sinilisimen aitysuy, Nayman men Arghyn dәlirek aitqanda Áripke jaqyn taqyryp Syban-Tobyqty arasyndaghy tartysty Saranyng bas bostandyghy siyaqty taqyrypqa úshtastyryp әkep, әdemi sujettik jelis qúrauy Áripting tolyq avtorlyq qúqyghyn aiqyndaydy. «Birjan - Sara aitysynyn» Árip Tәnirbergenúly qolynan tughan kórkem tuyndy ekendigin quattaytyn negizgi degen mәseleler atap kórsetsek tómendegidey:

- «Birjan - Sara aitysyn» Árip jazghan degen pikirler tónkeriske deyin jәne odan keyingi 30-jyldardyng ayaghyna deyin talassyz týrde aitylyp keldi. J.Jabaev (QRGhA OGhKQ, 402-papka, 1-dәpter), I.Jansýgirov (Qúnanbayúly A. Tolyq jinaq. Qyzylorda, 1933), Árham Ysqaqov (Ekpindi, 1940. 12 jeltoqsan), M.Áuezov (Abay ómirbayanynyng alghashqy núsqasynda), S.Mashaqov, Q.Múhamethanúly (Abaydyng aqyn shәkirtteri. Almaty, 1995), T.Qasenúly (Sosialistik Qazaqstan. 1936. 11 qyrkýiek), Túraghúl Qúnanbaev (Ákem Abay turaly. Almaty, 1993), J.Belosludov (O kirgizskoy poeziiy//Sibirskiy student. 1915. №3,4) t.b. Al, «Birjan - Sara aitysy bolghan, ol auyz әdebiyetining ýlgisi» - degen pikir 30-jyldardyng ayaghynan bastau aldy. Kóshbasshysy S.Múqanovtyng Aytys jәne aqyn (Ádebiyet maydany. 1939. №1) maqalasy.

- Aytystyng kórkem shygharmagha tәn belgilerin atasaq, birinshiden aitys bas-ayaghy jinaqy oqighasy bar belgili sujetke qúrylghan, ekinshiden, jeri shalghay eki ónir aqyndarynyng sóz saptauy, óleng qúrulary, býgingi tilmen aitqanda stiyli bir. Osynday kórkemdigi minsiz aitys qúru ýshin ýlken aitys aqyny boluy shart. Al Birjan, eng aldymen, aitys aqyny emes, Saranyng da bizge jetken aitystary múnday kórkemdik biyikten kórinbeydi.

- Aytysta ózin Arghynmyn degen Birjan Arghyn emes, Kerey ruynan. Sara da aitysta atalghanday Qaptaghay ruynan emes. Sara Mataydaghy Kenje degen elding Tastemir degen az ghana ruynan shyqqan. Óz ruynyng atynan sóilemeu aitysqa, jalpy aqyndar tabighatyna jat nәrse. Qalay desek te, Birjandy - Arghyn, Sarany - Qaptaghay etip otyrghan Árip.

- Aytys Arghyn men Nayman, onyng ishinde Matay aqyndarynyng arasynda boldy degen kýnde de, eki aqynnyng ru jaghyn sóz etkende Tobyqty men Sybangha auyp ketui taghy da Áripting kórkem tuyndynyng tartysyna ynghaylaghan әdisi.

- Aytystaghy Abay men Qúnanbaygha qatysty sózder taghy da Áripke qatysty. Áripting «Ziyada-Shahmúrat» qissasynyng Abay tarapynan synaluy, Árip sony kek kórip (búl arada óner adamdarynyng arasyndaghy shәkirtting ústazgha degen arty joq ashuy dep úqqan jón) aitysqa Abaydy jamandaghan sózder qosady. Búl turaly Túraghúl Abayúlynyng esteliginde de aitylghan. Quanyshbay aqynmen aitysynda da Árip búl qúbylysty moynyna ala jauap qayyrghan.

«Birjan - Sara aitysyndaghy» adamdargha jәne keybir oqighalargha týsinik bere ketsek, Sara Matay ruynan bolghanmen, Mataydan Maman, Túrysbek, Esimbekter ghana atalady. Onda da avtor bayandauynda. Matay elining ataqty bay, el basqarghan adamdary Mamanov Túrysbek Qaptaghay onyng ishinde Qydyralydan taraydy. Túrysbek kóp jyldar Qapal uezi Arasan bolysyn basqarghan. Qajygha barghan, 1904 jyly dýniyeden ótken. Tәnekening Esimbegi Kóldey-Júmay atalatyn bolystyng bolysy. Saranyn:

Tәneke osy Esimbek baydyng әkesi.

Saranyng qalghan auzyna alyp siynary Qarakerey-Sybannyng qarakókteri. Mәselen:

Osynda Sara siynghan aqyndargha toqtalsaq, Kenshimbay Kýshikúly Matay ruynan, onyng ishinde Jarma Mataylaryna jatatyn Elqondy tarmaghynan. Kenshimbay 1846 jyly Tana myrzagha erip baryp Jetisuda Arghynnyng aqyny Orynbay Kertaghyúlymen aitysyp, býkil Naymannyng baghyn asyrdy. Aytysta Saranyn:

On toghyz jasar Kenshimbaygha kóz tiyip, janarynan aiyrylady. Ýsh jyldan song qaytys bolghan. Q.Altynbayúlynyng aituynsha Kenshimbay shamamen 1827-1849 jyldary ómir sýrgen. Ziraty Jarma audanyna qarasty Aily tauynyng eteginde.

Dulat, Sabyrbay, Týbek - Sybannyng әigili aqyndary. Sabyrbay men Týbek Baygharadan taraytyn әigili on jeti aqyngha kiredi. Sabyrbay jasynda әigili Janaqty sýrindirgen.

Jyltyr aqyn Baqayúly - Jarma ónirining aqyny. Naymannyng Burasynan taraydy, onyng ishinde Qarataz. Jyltyr aqyn Kókpekti okrugining agha súltany Álimhan Tleuberdinning saray aqyny bolghan. Ziraty Shar ónirinde Bes qarauyl tóbesinde. Shamamen 1880 jyldary dýniyeden ótken.

Janúzaq Shynanúly Bayjigitting Júmyq tarmaghynan, Tarbaghatay ónirining aqyny.

Súrtay Núrashúly Qyrjy ruynyng aqyny. Ziraty Aqsuattyng Súlutal eldi mekeninde.

Saranyng auzymen aitylatyn:

óleng joldaryndaghy adamdar kimder? Eng aldymen, búl adamdar orys otarshyldyghyna qarsy narazylyq bildirgen halyq qamqorshylary bolghan. Tana myrza Tilemisúly Naymannyng Qarakerey - Múryn tarmaghynan. Shamamen 1803-1868 jyldary ómir sýrgen. Múraghat qújattaryna sýiensek, Nazar-Múryn bolysynyng biyleushisi, by bolghan. Múryn jerinde ýsh birdey meshit, alghash ret mektep saldyrghan adam. Tana turaly derekter orys zertteushileri A.Yanushkeevich, G.Potaniyn, V.Maevskiy enbekterinde kezdesedi. Qúnanbaydyng әkesi Óskenbaydyng asyn basqarghan ýsh adamnyng biri osy Tana myrza.

Sherubay - Múrynnyng Toqabay tarmaghynan shyqqan Qúl balasy. Úly atasy Kegenbay by bolghan. Kelgenbaydan keyin Múryn elinde sóz ústaghan auzy dualy by osy Sherubay. Orystyng óktemdigine qarsy shyqqan Múryn batyry Qojageldining qúnyn joqtan Peterborgha barghan el jaqsylarynyng ishinde Sherubay da bolghan.

Er Tәukebay Jәkenúly Ájighúl ishinde Jauardan taraydy. Jogharyda aty atalghan Qojageldi batyrmen el tәuelsizdigi ýshin patsha ýkimetine qarsy shyqqan erlerding biri. N.Ya.Konshinning keltirgen derekteri boyynsha 1844 jyldary Kenjemúryn elining bolysy bolghan. Qarashekpendilerding qonystanuyna barynsha kedergi jasap baqqan Tәukebaydy qastastary ýzengisine u jaghyp óltiredi. Ziraty Jarma audany, Áulie shoqy tauynyng eteginde.

Qisyq Tezekúly Nayman elining kórnekti túlghasy. Ruy - Múryn. «Qaradan shyqqan han» dep dәripteletin Qisyq 1844-1850 jyldary Kókpekti okrugi boyynsha agha súltan bolghan. Azan shaqyryp qoyghan aty - Salmaq. Orystan shen-shekpen alghan Qisyq Tezekúly birbetkey, turashyl, úryny tyygha kelgende qatygez adam bolghan.

Aytysta Sara auzymen:

Aytysta Árip Sara auzymen mynalardy ataydy:

Búlar da Sybannyng iygi jaqsylary. Árip «Sanabay qajy» degen joqtau óleninde:

Baytoqa - Syban, Salpy ruynyng biyi. Áripting «Baytoqanyng qyzyna» degen arnau óleni bar.

Kenesbay by - ataqty Aqtaylaq biyding balasy. D.Babatayúlynyng «Kenesbaygha» degen óleni bar. Kenesbay da sóz ústaghan sheshen, el basqarghan adam bolghan.

Saranyng auzymen Qabanbay jәne onyng úrpaqtary atalady. Qabanbaydyng eki әielinen jeti úl. Áli shala tughan kenjesi. Áliden Jaqash, odan Ádilbek. «On jeti myng jylqy bar Jaqash  bayda» dep Áset aqyn ólenge qosqan Jaqash asa bay, elge bedeldi adam bolghan. Ádilbek batyr bolghan. Q.Halidting «Tauarih hamsa» kitabynda Ádilbek pen dýngen batyry Bor ekeuining Qytaylargha qarsy últ-azattyq qozghalysyn bastaghany aitylghan. Ádilbekten taraytyn Sýleymen bolys el basqarghan iri túlgha. Sýleymen әkesi Ádilbekting úly as bergende at jarysynda qyryq atqa deyin bәige tigilgen. Osy ýrdis Sýleymen asynda da qaytalanghan.

Aytystaghy:

Saranyng auzynan aitylatyn:

Syban ishindegi Baraq tórening tólengiti Qazybek batyr el arasyndaghy bir barymtada Qúnanbaydy nayzamen at ýstinen týsirip ketken. Búl turaly M.Áuezov Músylmanqúl Jiyrenshin degenning әngimesin keltiredi: «Az uaqyt ótti, bir kýni jylqygha jau tiydi, baghanaghy sóz qaperimde joq, beldeudegi Salpanqúlaqqa mine shaptym, - depti Qúnanbay, - kelsem jau jylqyny aidap jiberip, jol tosyp, jasanyp túrghan eken. Salpanqúlaq (Aghanys biyden qalap  alghan aty) boy bermesten kelip jaugha kirip ketipti. Ózim bilmey qaldym, qabyrghamnan bireu nayzamen salyp ketipti. Jyghylyp qalyppyn, sýitsem Baraq tórening tólengiti Qaraqalpaq Qazbek degen batyr eken». Qúnanbaygha qatysty múraghat qújattarynda aighaqtalghanday osy barymtanyng dauy úzaqqa sozylghan. Birjannyng Saragha jauabyndaghy:

sózder eki ru arasynda osy tartystyng tarihynan kóp syr beredi.

joldardyng syryna ýnilsek, Qúnanbay Sybannyng jerin qarpyp qalu ýshin Tobyqtynyng Syban jaq shekarasyna ishkerilete Qanay siyaqty batyryn, Týsip, Boqanbay siyaqty basty adamdaryn әdeyi qonystandyrady. Osy oqighagha baylanysty B.Isabaev tómendegidey әngime aitady: «... Jaz ótip, el kýzeuge qúlar kezde Baraq jyldaghy әdetimen Sagha bókterine qonugha kele jatypty. Kósh týiesin jetektegen Baraq bәibishesi eken. Tóre qolyna qúsyn qondyrghan kósh aldynda eken. Qanay bir tar jerde tosyp túryp Baraqqa kóshin búrudy, jer óziniki ekenin aitsa, tóre kóz salmapty da. Qanay Baraqty qara baltanyng syrtymen úrghanda tórening aty soqqygha shyday almay keri qayyrylghan eken. Baraq sol bette qayyrylmay kósh basyn búrghyzyp kósh izimen keyin qaytqan eken. Baraqtyng bәibishesi: - Qúdayym-ay, Tórening Baraghyna bәibishe bolghansha, Esimning Qanayyna toqal bolmaghan ekenmin. Kóshimning bas búryldy-au! - dep ah úrypty». (Úlylar mekeni. Novosibirsk, 2001. 371-372 better). Qúnanbay men Baraq arasyndaghy oqighalar jayynda M.Áuezov, M.Beysenbaev, B.Isabaev, B.Saparaly, F.Júrtbay enbekterinde keninen sóz bolghan.

Saranyng «Qaysy Arghyn jetedi Amankósherime» degendegi Amankósher degen kisi esimi key núsqalarda bólek jazylyp jýr. Anyghynda Amankósher órdegi Naymanda asa bay adam bolghan. Aqtaylaq biyding balasy Týgelbay, odan Sybannyng ardaqtysy Ózbehan bolsa, sol Ózbehannyng әieli ataqty Mәnjan biybi - Amankósherding qyzy. Áripting Mәnjan ólgende aitqan joqtauy bar.

Sara auzymen aitylatyn:

Toyghúly - Sybannyng Jankóbek tarmaghynan. Elinde bedeldi adam bolghan. Ol dýnie salghanda býkil Orta jýzge sauyn aitylghan. Arghynnan kelgen kisiler attyng bәigesine tiguge toghyz jetim qyz әkelgen eken, Árip sony aityp otyr.

Al endi, Birjandy Arghyn atynan aitystyryp otyrghanmen Árip sonau Birjan eli Kókshe, Kereku manynyng Esil men Núra boyyn jaylaghan Arghynnyng Qarakesek, Shong t.b. tarmaqtarynyng iygi jaqsylaryn emes, ózine jaqyn Qarakerey, onyng ishinde Syban - Múrynmen auyly aralas bergi ónirding Arghyndaryn ataydy.

Janaydar Orynbayúly Sýiindik ishinde Tórtuyl degen rudan. Kenesarynyng qol basshylarynyng biri bolghan Janaydar keyinnen Qarqaraly ónirinde bolys bolyp, ómirining sonynda qajygha barghan adam.

Birjannyng auzyna alynghan adamdardyng biri IYtqústy (key núsqada IYtqosty dep qate berilgen B.E.) shyn aty Aytjan, ruy Qydyrәli, óz elinde bolys bolghan. 90-gha jetken jasynda Mekege baryp sonda qaytys bolady.

Osyndaghy aty atalghandardyng bәri derlik bergi ónirding iygi jaqsylary. Shynybay qajy Taraqty ruynan. Qarqaraly duanynda belgili biylerding biri bolsa, Jamantay, Qúsbekter Qúnanbaymen agha súltandyqqa talasqan adamdar. Alshynbay by Qúnanbaydyng qúdasy. «Abay jolynan» belgili Qarqaraly elinde ataqty adam bolghan. Birjan ataytyn әigili Tәttimbet kýishi de osy ónirding adamy.

Aytystaghy negizgi taqyryptardyng biri - Abay. Aytysta Árip aitysta  Sara auzymen Abaydy jamandap, Birjan auzymen aqtap alady. Búl turaly M.Áuezov, Túraghúl Abayúly bastap zertteushi ghalymdar aityp ta, jazyp ta keledi. M.Áuezov Abaydyng ómirbayanynyng alghashqy núsqasynda (1927-1933) Abaydyng shәkirtterine arnaghan ólen-synyna toqtala kelip: «Osy sózder aqyndardyng barlyghyna da auyr tiygen shyghar. Biraq ishterinde, әsirese Árip qatty namys qylyp kektenip, Abaydan esesin qayyrmaq bolyp, «Birjan - Sara» aitysyn shygharghan. Sonda Sara aitty qylyp Abaydaghy kegin shynymen-aq alghanday bolady. Birjan - Sara Áripke әnsheyin oidan shygharghan geroylar esepti ghana kerek. Sondyqtan Birjannyng Arghyn emes, Kerey ekendigin de eskermegen...» - degen әli sosialistik iydeologiyanyng qysymyna úshyrap, ózgeriske týse qoymaghan alghashqy aitqan pikiri aitystaghy Abaygha qatysty sózderge anyqtama bolyp túr. Búl mәsele Áripting Quanyshbaymen aitysynda da sóz bolady. Jogharyda aitylghanday Árip tek Abaydy jamandady desek ol birjaqty bolar edi. Ómirde ústaz tútyp, kóp ónege alghan aqyndy Árip Birjan auzymen asqaqtatyp, aqtap alyp otyrdy. Búl aitystyn, yaghny shygharmanyng shynayy tartysqa qúrylyp, sheber sharyqtaulargha jetuine septigin tiygizgen.

jauap  qaytarady. Qalay desek te aitysta sóz bolghan oqighalardyng qay-qaysysy da tarihtan alshaq ketpeydi. Árip Tobyqty men Syban-Múryn arasyndaghy sol kezdegi rulyq qaqtyghystardy eki aqyn arasyndaghy sóz qaghysyna, yaghni, aitystyng tabighatyna sheber paydalanghan.