Tarihta úly adamdar asa manyzdy oqighalar men óte kýrdeli betbúrys kezenderde aiqyn kórinetini belgili. Óitkeni olar belgili bir tarihy damulardaghy iri ózgeristerge belsene qatynasa otyrip, oqighalardyng damu barysynyng jeteginde ketpeydi, kerisinshe, ózgeristerding tez nemese bayau damuyna, oqighalardyng obektivti barysyna, órbu baghytyna ózindik jeke rólin qosady. Olardyng qogham damuyna qosqan ýlesi neghúrlym auqymdy, neghúrlym tereng bolsa, soghúrlym olardyng esimi halyqtyng tarihy sanasynda óshpestey bolyp sinip, uaqyt óte úrpaqtar aldynda biyikke kóterile beredi. Qazaq halqynyng tarihynda, әsirese, handyq dәuirdegi kezende múnday úly adamdar óte kóp. Olardyng qatarynda 1511-1521 jyldar ishinde Qazaq handyghyn biylegen Qasym hannyng alatyn orny erekshe.

Tarihta úly adamdar asa manyzdy oqighalar men óte kýrdeli betbúrys kezenderde aiqyn kórinetini belgili. Óitkeni olar belgili bir tarihy damulardaghy iri ózgeristerge belsene qatynasa otyrip, oqighalardyng damu barysynyng jeteginde ketpeydi, kerisinshe, ózgeristerding tez nemese bayau damuyna, oqighalardyng obektivti barysyna, órbu baghytyna ózindik jeke rólin qosady. Olardyng qogham damuyna qosqan ýlesi neghúrlym auqymdy, neghúrlym tereng bolsa, soghúrlym olardyng esimi halyqtyng tarihy sanasynda óshpestey bolyp sinip, uaqyt óte úrpaqtar aldynda biyikke kóterile beredi. Qazaq halqynyng tarihynda, әsirese, handyq dәuirdegi kezende múnday úly adamdar óte kóp. Olardyng qatarynda 1511-1521 jyldar ishinde Qazaq handyghyn biylegen Qasym hannyng alatyn orny erekshe.

Qasym han turaly sóz qozghasaq, birden oiymyzgha eshbir jazba derekterde kezdespeytin, tek qana halyq auyz әdebiyeti arqyly kýni býginge deyin jetken «Qasym hannyng qasqa joly» degen sóz tirkesi oralady. Búl sózding astarynda ýlken mәn jatyr. Ol - birinshiden, Qasym hannyng ómiri, handyq biyligi, sol jyldardaghy Maurennahrdaghy shaybaniyler әuletimen, Mogholstandaghy shaghataylar әuletimen jýrgizgen sayasattyn, qarym-qatynastyng nәtiyjesi; ekinshiden, Qazaq handyghyn kýsheytudegi, qazaq memlekettiligin nyghaytudaghy sinirgen enbegine halyqtyng bergen baghasy; ýshinshiden, qazaq halqynyng etnikalyq, últtyq aumaghyn qalyptastyru jolyndaghy atqarghan júmystarynyng jemisi; tórtinshiden, memleketti basqaru isindegi úrpaqtargha qaldyrghan ónege joly.
Mine, osynday iri tarihy túlghanyng qazaq tarihyndaghy alatyn ornyn eskere otyryp, biz qalyng qazaq júrtyna Qasym hannyng kim ekendigin, qazaq halqynyng tarihy sanasynda qanday isterimen qalghandyghyn kórsetu maqsatynda osy zertteu enbegimizdi arnaghaly otyrmyz.
Qasym hannyng jeke ómirbayanyna arnayy jazylghan ortaghasyrlyq derek joq, tek qana onyng súltandyq jәne handyq dәuirinen ýzik-ýzik mәlimetter Qadyrghaly Jalayyr, Múhammed Haydar Dulati, Babyr, Binay, Shadi, Ruzbehan Isfahani, Mahmud ben Uәli, Haydar Razi, Gafari, Abdallah Balhi, Ábilghazy jәne taghy basqa avtorlardyng enbekterinde kezdesedi. Orys derekterinde de ol turaly mәlimetter barshylyq.
Endi Qasym han turaly mәselege tikeley kirispes búryn, aldymen, onyng atategine qysqasha toqtap ketelik. Qasym han - Shynghys han úrpaghy. Shynghys hannyng kim ekendigi barshagha mәlim. Qasym han onyng ýlken úly - Joshydan taraydy. Joshynyng on tórt úlynyng beseui jәne olardan taraghan úrpaqtar HSh-HV ghasyrlarda Euraziyanyng shyghys bóligindegi sayasy tarihta ýlken ról atqarady. Orda Ejen, Batu, Shiban, Túqay Temir úrpaqtary Altyn Orda, Aq Orda, Kók Orda, Qazan, Qyrym, Qajytarhan, Sibir, Horezm handyqtarynyng jәne Maurennahrdyng (XVI-XVIII gh.gh.) handary bolghan.
Ortaghasyrlyq keybir derek mәlimetteri men solargha negizdep jazylghan qazirgi tarihy zertteulerde Qasym hannyng Joshynyng qay úlynan taraytyndyghy jóninde eki týrli kózqaras bar. Birinshi kózqaras boyynsha, qazaq handary Joshynyng ýlken úly Orda Ejennen taraydy, al ekinshi pikirdegiler qazaq handaryn Joshynyng eng kenje úly - Túqay Temirden órbitedi.
«Túqaytemirlik» pikirdi qostaushylardyng sýienetini - XVI jәne XVII ghasyrlarda jazylghan «Tauariyh-y guzida-yy nusrat name» men Ábilghazynyng «Týrik shejiresindegi» mәlimetter. Osy joldardyng avtory búl jóninde «túqaytemirlik» pikirdi synap, derek mәlimetterindegi qatelerding jiberilu sebepteri turaly óz dәleldemelerin basqa bir ghylymy júmystarynda aitqan bolatyn.
«Ordaejendik» pikirdi ústanushylar, negizinen, XIV jәne XV ghasyrdyng basynda jazylghan Rashiyd-ad Dinning «Jamigh at-tauarihy» men atyshuly «Eskendirding anoniymi» atty derekterine sýienedi. Biz de osy pikirdi qostay otyryp, Qasym hannyng shejiresin bylaysha órbitemiz: Shynghys han - Joshy - Orda Ejen - Sartaqtay - Qonysha - Sasy Búqa - Shymtay - Orys han - Qúiyrshyq han - Baraq han jәne Jәnibek han.
Kórip otyrghanymyzday, Qasym han jay ghana Shynghys úrpaghy emes, ejelden beri kele jatqan handyq әuletting tikeley jalghasy, zandy ókili, Orda Ejennen Orys hangha deyin Qasym hannyng atalary Deshti Qypshaqtyng shyghys bóliginde biylik qúrghan. Alghashynda Orda Ejen úlysy dep atalghan búl bólik XIV ghasyrdyng basynan bastap Aq Orda dep atalady. Sayasiy-әkimshilik ortalyq Syr ónirine kóshirilip, astana alghashynda Sauran, keyinnen Syghanaq qalasynda bolady.
Sózimiz dәleldi boluy ýshin derek mәlimetterine jýginip kórelik. Onda Orda Ejen turaly: «Joshynyng múrageri jәne ekinshi úly Batu biylikke kelgenimen, Orda Ejen әkesining tiri kezinde jәne odan keyingi kezderde ýlken syy men qúrmette boldy. Mónke hannyng olargha jibergen jarlyqtarynda onyng esimi birinshi jazylyp otyrghan. ...Joshy әskerlerining jartysyn Orda Ejen, al qalghan jartysyn Batu basqardy. Orda Ejen men Batu úlystary bir-birinen óte qashyqta ornalasty jәne әrkim óz úlysynda derbes biylik jýrgizdi» dep jazady Rashid ad-diyn. Odan әri ol: Orda Ejenning nemeresi Qonysha «úzaq uaqyt boyy Orda úlysynyng biyleushisi boldy» deydi. Qonyshanyng ýlken úly Bayan әkesining múrageri jәne Rashid ad-dinning zamandasy bolghan. Rashid ad-diyn: «Qazirgi uaqytta Bayan әkesi Qonyshanyng ornynda otyr, búrynghyday onyng úlysyn basqaruda» dep jazady. Qasym hannyng búl babalarynyng biylik qúrghan kezi 1225-1290 jyldar aralyghy bolatyn.
Qasym hannyng XIV ghasyrdaghy biylikte bolghan babalary turaly Natanzy kóp derek beredi. Ol: «Bayannyng úly Sasy Búqa Aq Ordanyng biyleushisi bolyp, 30 jyl basqardy. Ol hijranyng 720 jyly (1320/21 j.) qaytys boldy. Qabiri Sauran qalasynda» dep jazady. Sasy Búqanyng úly Erzen Altyn Orda hany Ózbekting jarlyghymen әkesining ornyna otyrady. Ózining ýlken qabilettiligi men kóregendigi arqasynda az uaqytta Ózbek hannyng bedelindey dәrejege jetti» delinedi derekte. Erzen Aq Ordada 25 jyl biylik qúryp, 1344/45 jyly qaytys bolady. Erzen han túsynda Syr ónirindegi Otyrar, Sauran, Jent jәne Bar- shynkent qalalarynda kóptegen ghimarattar han jarlyghymen salynady.
Deshti Qypshaqtaghy Mýbәrәk qoja hannyng býliginen keyin Aq Orda taghyna Altyn Orda hany Jәnibek hannyng arnayy jarlyghymen Qasym hannyng besinshi atasy Shymtay otyrady jәne onyng biyligi 17 jylgha sozylady. Odan keyin handyq biylik 4-shi ata Orys hangha (Múhammed hangha) kóshedi. Ol tipti 1370 jyldar ortasynda Altyn Orda taghyn da biyleydi. Orys han turaly mәlimetter ortaghasyrlyq derekterde mol kezdesedi.
Orys hannyng tórtinshi úly jәne Qasym hannyng ýshinshi atasy Qoyyrshaq 1395-96 jyldarda Joshy úlysyn biyleydi. Aqsaq Temirding Toqtamys hangha qarsy kýresinde Qoyyrshaq alghashqysyn qoldap, jәrdem beredi. Ol turaly Haydar Razi: «Qúiyrshyq-oghlan - Orys hannyng úly. Ol da Temirding kómegimen (Aqsaq Temirdin) úlysy men elin biyledi. Birshama uaqyttan keyin qaytys boldy» dep bayandaydy. Gafary de Qoyyrshaq oghlannyng Aqsaq Temirding Toqtamys hangha qarsy jasaghan ekinshi joryghyna qatynasqanyn, Toqtamys han jenilgennen keyin, Aqsaq Temir oghan Joshy úlysynyng biyligin tapsyryp, Edil boyynan Deshtige jibergenin aitady. Qadyrghaly Jalayyr bolsa Qoyyrshaqty «han» ataghymen qosyp jazady.
Al Qasym hannyng atasy Baraq han Aq Ordanyng songhy biyleushisi bolghan. Ol 1425 jyly Altyn Orda taghyn tarihta belgili Úlyq Múhammed hannan tartyp alyp, sonda 1428 jylgha deyin handyq qúrady. Zamandastary Baraq handy «Altyn Orda taghyna ýmitkerler ishindegi «kýshti buragha» tenep, «batyr әri alyp bolghan» dep suretteydi.
Qasymnyng әkesi Jәnibek hannyng kim bolghandyghy kópke mәlim. Qazaq handyghynyng negizin qalaushy jәne Kerey hannan keyin qazaqta han bolghan. Ol biylik qúrghan jyldar shamamen 1460 jyldardyng sony men 1470 jyldardyng bas kezine sәikes keledi.
Jogharydaghy qysqasha sholudan bayqagha­nymyzday, ataqty Qasym han jay ghana Shynghys úrpaghy emes, Shyghys Deshti Qypshaq aumaghynda ýzdiksiz biylikte bolghan tekti әuletting ókili bolyp sanalady. Ata-babasynan qalghan dәstýr, tektilik onyng boyynan da tabylady. Ol tek qana handyq әuletting jolyn jalghastyrushy emes, sonymen birge qalyptasqan jana sayasi, etnikalyq jaghdaylargha say handyq biylikti, memlekettilikti damytushy qayratker retinde tarihta óz ornyn alghan túlgha bolyp sanalady.
Qasym han - Jәnibek hannyng toghyz úlynyng biri. Onyng ishinde Qasym men Qambar bir anadan, Jaghan biykeden tuylghan. Dulatidyng «Tarihiy-Rashidi» atty enbeginde Qasym hannyng qay jyly dýniyege kelgenin anyqtaytyn janama mәlimet bar. Onda avtor 1513 jyly shaghataylyq Súltan Sayd hannyng Shu boyyndaghy Qasym han Ordasyna kelgeni jóninde jaza kelip, «búl kezde Qasym hannyng jasy alpystan asyp, jetpiske jaqyndap qalghan bolatyn» dep bayandaydy. Osyghan sýiene otyryp, 1513 jyly Qasym hannyng jasy 67-68-derde desek, onda ol 1445-46 jyldarda dýniyege kelgen bolyp shyghady. Al ortaghasyrlardaghy Qazaqstan tarihynyng belgili zertteushisi T.IY.Súltanov Qasym handy 1445 jyly shamasynda dýniyege kelgen dep esepteydi. Osy jyldy negizge alyp, ótken 2010 jyly Qasym hangha 565 jyl tolghan deymiz.
Qasym hannyng ómirine baylanysty derekter 1470 jyldargha deyin eshbir enbekte kezdespeydi. Onyng sebebi týsinikti de. Qazaq handyghy qúrylghannan 1470 jyldar basyna deyin memlekettegi iri sayasy túlghalar Kerey men Jәnibek handar boldy. Al Búryndyq, Qasym, Mahmút, Ádik jәne t.b. súltandar handardyng janynda jýrip sol kezdegi oqighalargha aralasqanymen, jazba derekter mәlimetterinde negizgi handardyng esimderi atalyp otyrghan. Alghash ret jazba derekte Búryndyq han 1470-71 jylghy oqighagha baylanysty kezdesedi. Óitkeni búl kezde onyng әkesi Kerey qaytys bolghan edi. Sol siyaqty Qasym da alghash ret jazba derek mәlimetterinde Jәnibek han qaytys bolghannan keyin, yaghny 1470 jyldar basynan bastap aityla bastaydy.
XV ghasyrdyng 70-shi jyldarynan bastap Qazaq handyghynyng tarihynda jana kezeng bastalady. Sayasy tarih túrghysynan alyp qarasaq, búl kezeng - Qazaq handyghynyng kýshengimen, nyghangymen, etnikalyq tarih túrghysynan - qazaq halqynyng etnikalyq, últtyq aumaghynyng biriktirile bastaluymen sipattalady. Múndaghy eng basty oqighagha - Kazaq handyghynyng Syrdariyanyng orta aghysy boyyndaghy qalalar men dalalardy qaytaru ýshin Maurennahr biyleushilerimen jýrgizgen kýresi jatady. Búl kýres 1470 jyldardyng ortasynan 1598 jylgha deyin sozylady. Bir ghasyrdan astam uaqytqa sozylghan kýresting birneshe kezeni bar. Alghashqy kezeng - 1470-1520 jyldar aralyghynda ótti. Mine, osy alghashqy kezende Qasym han ózin iri qolbasshy әri iri memleket basshysy retinde kórsetip, zamandastarynyng jazbalarynda úly túlgha týrinde kórinis tabady.
1470 jyldardyng bas kezinde Jәnibek hannan keyin handyq biylik Búryndyq hannyng qolyna ótedi. Búryndyq han túsynda Qasym súltandyq dәrejede bolyp, býkil qazaq әskerining qolbasshysy mindetin atqarady. XVI ghasyr basynda jazylghan «Shaybaninama» enbegining avtory Kamal ad-din Binay Qasym han turaly: «Ol - Búryndyq hannyng әskerleri ishindegi ataqty bahadýri jәne myqty súltannyng biri boldy» dep jazady.
Qazaq handyghynyng kýshengi 1470 jyldardyng ortasynan bastalady. Syr boyy ýshin kýresting bastaluyna Ábilqayyr hannyng nemeresi Múhammed Shaybany hannyng 1470 jyldardyng ortasynda osy aimaqqa kelip bekinui týrtki bolady. Qazaq handyghy búghan narazylyq bildirip, qys mezgiline qaramastan, Syghanaq pen Sauran tóniregindegi shaybanilyqtargha soqqy beredi. Qasym súltan basshylyq etken qazaq әskerleri osy qalalar manynda shaybanilyqtardy talqandap, olardy qashugha mәjbýr etedi. Búl shayqasta Qasym hannyng bauyrlary: Mahmút, Jiyrenshe, Qambar súltandar bastaghan jasaqtar erligimen kózge týsedi. Múhammed Shaybany han bolsa ózining ataqty súltany men bahadýrinen aiyrylady.
Alghashqy kezenning úrystary Qazaq handyghy ýshin ýlken jenispen ayaqtalady. Syr ónirinen qarsylas jau quylady jәne aimaqtyng soltýstik jәne soltýstik batysyndaghy Sozaq, Sauran jәne Syghanaq aimaqtary Qazaq handyghynyng qúramyna ótedi.
Kezinde Aqsaq Temirge arqa sýiep Aq Ordagha qarsy kýresken Toqtamys han sekildi Múhammed Shaybany han da Maurennahrdaghy Aqsaq Temir úrpaqtarynan әskery jәrdem alyp, Qazaq handyghyna XV ghasyrdyng songhy shiyreginde birneshe ret soghystar jýrgizedi. Onyng alghashqy joryghy sәtsizdikke úshyraghannan keyin, azdaghan uaqyttan song ekinshi joryqqa dayyndalady. Shaybany hannyng ekinshi pet Syr ónirine kelui 1480 jyldarda boldy. Búl joly da Qazaq handyghy oghan toytarys beredi jәne Syr ónirining qalghan bólikterine yqpalyn kýsheyte týsedi. Búl jolghy kýreste Qasym men onyng tughan inileri qazaq әskerin bastap, qarsylasyn taghy da talqandaydy.
Kýresting ýshinshi kezeni XV ghasyrdyng 90-jyldarynyng ekinshi jartysynda ótti. Búl Qazaq handyghy ýshin auyr bolady. Kýreske Maurennahr biyleushilerimen qatar Mogholstan hany Súltan Mahmút han da aralasyp, Múhammed Shaybany hangha әskery kómek beredi. Ekinshiden, Qazaq handyghynyng Syr ónirin tolyghymen qaytarudyng songhy kezeninde biyleushi toptar arasynda qayshylyq tuyp, eki top payda bolady. Birine - Búryndyq han, al ekinshisine - Qasym jәne Jәnibek hannyng ózge úldary basshylyq etedi.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

Jәnibek han úldarynyng Syr ónirinde jana úlystardy iyelenuine, sol sebepti olardyng kýsheye bastauyna baylanysty qayshylyq tuyndady. Bolashaqta óz biyligine qauip tónetinin sezgen Búryndyq endi Jәnibek han úldaryn әlsiretu maqsatymen keshegi jauy Múhammed Shaybany hanmen jaqyndasa bastaydy. Shaybanilyq súltannyng Syr ónirinde bekinuine, birneshe qalany iyelenuine rúqsat etiledi. Búryndyqtyng búl әreketi Qasym han tobynyng Syr boyyn tolyq iyelenuine mýmkindik bergizbeuge jәne qajet bolsa, keshegi jaumen Jәnibek han úldaryna qarsy odaqtasugha jasaghan baghyty boldy.
Qasym súltan túiyqtan shyghudyng jolyn tabady. Ol endi Búryndyq pen Shaybany han odaghyna qarsy moghol hanymen odaq qúryp, qarsy shabuylgha әzirlenedi. Sóitip, 1496 jyly Syr óniri ýshin kýresting alghashqy dәuiri ayaqtalyp, Qazaq handyghy Qasym jәne onyng jaqtaushylary arqasynda Syr ónirining soltýstik bóligin iyemdenedi.
Eger HV ghasyrdyng 70-80-shi jyldary Qasym ýnemi Búryndyq hannyng janynda jýrip, «oghan baghynyp, búiryqtaryn oryndap jýrse», sol ghasyrdyng 90-shy jyldarynan bastap, odan irgesin aulaq sala bastaydy. Qalyptasqan sayasy jaghday Búryndyq pen Qasym arasyn kýnnen-kýnge salqyndata týsedi.
XV ghasyrdyng songhy jyldarynda Qasym­nyng әskery qolbasshylyq qasiyetimen qatar, memleket qayratkeri, sheber diplomat retindegi qyrlary aiqyndala týsedi. Búghan Qasymnyng jeke bastyng mýddesinen góri memlekettilik mýddesin artyq qongy jәne osy songhy mýddege say is-әreket jasap, sheshim qabyldauy, ony jýzege asyruy dәlel bola alady.
Qasym hannyng qazaq halqy aldynda, qazaq memlekettiligin nyghaytuda sinirgen enbekterining biri - XV ghasyr sonynda Syr ónirining birtindep qazaq halqynyng etnikalyq aumaghyna engize bastauy boldy. Al XVI ghasyr basyndaghy hannyng asa bir róli qazaq jerine basqynshy bolyp kelgen Múhammed Shaybany han әskerin tas-talqan etip jenuden aiqyn kórindi.
1496 jyly Búryndyq hanmen odaqtasu arqyly Syr ónirining bir shetine taban tiregen Shaybany han Maurennahrdaghy sayasy bytyranqylyqty útymdy paydalana otyryp, 1500 jyly Samarqan taghyn bir-birimen ýzdiksiz kýresip jatqan Temir әuletining ókilderinen tartyp alady. Ol 1500-1504 jyldary Orta Aziyanyng birtalay aimaqtaryn baghyndyryp, quatty memleket qúrady. Biraq soltýstikte Qazaq handyghynyng boluy oghan ýnemi qauip tóndirip otyrghanday kórinedi. Sondyqtan da Shaybany han XVI ghasyrdyng basynda Qazaq handyghyn ózine baghyndyrudy basty maqsat etip qoyady. Shaybanilyq súltannyng biri, keyinnen han bolghan Ubaydullah XVI ghasyr basyndaghy qazaqtarmen soghys turaly mәselede «bizding býkil músylman әlemin jaulaudaghy alghashqy qadamymyz qazaqtardy baghyndyrudan bastalady» dep jariyalaydy. Búl - 1509 jyly aitylghan sóz.
Orta Aziya biyleushisi XVI ghasyr basynda aldymen qazaqtardy ekonomikalyq tәueldilikte ústau ýshin 1505 jyly arnayy jarlyq shygharady. Jarlyqta qazaqtarmen tolyq sauda-ayyrbasty toqtatu jóninde aitylady jәne Orta Aziyada jýrgen qazaq saudagerlerin tonaugha búiryq beriledi. Biraq búl shara oghan ong nәtiyje bergizbeydi, kerisinshe, Qazaq handyghy tarapynan qarsy әreketter tughyzady. Shaybany han óz әreketin ong kórsetu ýshin maurennahrlyq dinbasylaryna qazaqtardy «dinsizder» dep aitqyzyp, kýreske Orta Aziyanyng býkil músylmandaryn júmyldyrugha kýsh júmsaydy.
Sóitip, ol 1505-1509 jyldar aralyghynda Qazaq handyghyna qarsy ýsh ret joryq úiymdastyrdy. Búl ýsh joryq Shaybany han ýshin birshama nәtiyjeli ayaqtaldy. Syr ónirindegi qazaq súltandarynyng úlystary talqandalyp, myndaghan mal men jan oljagha týsiriledi. Onday úlystardyng bәri Jәnibek han úldarynyng úlystary bolatyn. 1509 jyldyng qysynda bolghan ýshinshi joryq kezinde Búryndyq han jau shabuylyn bile túra, Jәnibek han úldaryna eshqanday kómek bermey, kerisinshe, óz basyn aman saqtap, úlysymen sheginip ketken edi. Hannyng búl әreketi býkil qazaq qoghamynda onyng bedelin tómendetip jiberedi. Osy kezden bastap barlyq kýshter Qasym hannyng tónireginde toptasa bastaydy. Óitkeni Shaybany han alghashqy ýsh joryqta qazaq elin baghyndyrudy maqsat etkenimen oghan jete qoymaghan edi. Sondyqtan da bolashaqta týpki maqsatqa jetu ýshin әli de bolsa joryqtar bolu qaupi zor bolatyn. Mine, osy tústa syrtqy jaugha toytarys bere alatyn jәne býkil qazaq elin soghan júmyldyra alatyn jalghyz túlgha Qasym han edi. Syr óniri ýshin bolghan shayqastarda jinaqtalghan tәjiriybe men ataq-abyroy, qolbasshylyq pen úlys biyleushilik dәreje, han әuletining ókili boluy Qasym handy qiyn-qystau jaghdayda qazaq elining eng iri memleket qayratkerine ainaldyrady.
Múny sol kezdegi tarihshylar da angharghan. Mysaly, Múhammed Haydar Dulati: «Qasym hannyng kýshining óskendigi sonshalyqty, Búryndyq han turaly eshkim de oilamady, ol handyqty basqaru men ondaghy býkil biylikti qolyna aldy» dep jazady.
Shaybany hannyng kelesi joryqtarynan habardar bolghan Qasym han oghan aldyn ala әzirlenedi. 1510 jylghy Shaybany hannyng songhy joryghynda Qasym han óz Ordasyn ishkeri qaray, Úlytau manyna qondyryp, Ordada az kýsh qaldyryp, negizgi kýshin keyin shegindiredi. Onay jeniske masattanghan jau qannen-qapersiz birneshe kýn boyy Ordada toylaydy. Osy tústa Qasym han әskerin qarsy shabuylgha shygharady. Qazaqtardan múnday qarsy әreketti kýtpegen jau әskeri eshqanday qarsylyq kórsete almay, bas saughalap qashugha mәjbýr bolady. Qazaqtar jauyn Úlytaudan Syr ónirine deyin quyp, Syghanaq týbinde tas-talqan etedi. Shaybany han әskerining qaldyqtary, derekterde jazylghanday, qoryqqanynan arttaryna qaraugha múrshasy kelmey, Samarqangha deyin qashady. Búghan deyin eshbir jenilisting dәmin tatpaghan Shaybany han әskeri Qasym han әskerinen 1510 jyldyng qysy men kókteminde osylay masqara bolyp jenilis tabady.
Orta Aziya biyleushisining búl jenilisin sol tústaghy tarihshy Balhy bylay dep baghalaydy:«Bir sózben aitqanda, Shaybany hannyng ýlesine iri jenilis tiydi. Ózining eng shyrqau biyigine jetken onyng biyligi endi qúldyray bastady». Kórip otyrghanymyzday, Qasym han tek qazaq elin qútqaryp qana qoyghan joq, sonymen birge qarsylasy Shaybanidyng belin ýzip, omyrtqasyn opyrghanday etip soqqy beredi. Orayy kelgende aita ketelik, Qasym hannan jenilgennen song Shaybany han óshin ainalasyndaghy óz súltandarynan alyp, olardyng iyelikterining bәrin ózgertedi. Óz kezeginde súltandar búghan narazy bolyp, ishtey qarsylyq bildiredi, biraq birden syrtqa shyghara almaydy. Sol jyly onyng Badahshannyng tauly taypalaryna jasaghan joryghy sәtsiz ayaqtalady. Kýzde Merv qalasynda Iran shahy Ismayyl shah әskerining qorshauynda qalghanda qaramaghyndaghy birde-bir súltannan kómek kelmeydi. Sóitip, 1510 jyly kýz aiynda ol qorshauda qaza tabady, al birneshe jyl boyy Orta Aziyada sayasy bytyranqylyq jaylaydy. Mine, Qasym hannan jenilgen Múhammed Shaybany hannyng taghdyry jәne ol qúrghan memleketting taghdyry osylay ayaqtalady.
Qasym hannyng Shaybany handy jenui onyng bedelin odan әri ósiredi, sonymen birge ol biylegen Qazaq handyghynyng halyqaralyq jaghdayy arta týsedi. Jalpy alghanda, Shaybany han joryqtaryna qarsy kýresi, ony talqandauy Qasym hannyng qazaq halqy aldynda sinirgen ýlken enbegining biri bolyp sanalady.
Qazaq júrty aldynda bedelinen júrday bolghanyn sezgen Búryndyq 1511 jyly Maurennahrgha ketedi. Eshbir derekte jazylmasa da, osy jyldan bastap Qasym hannyng resmy handyq dәuiri bastalady.
Qasym han Qazaq handyghyn 10 jyl (1511-1521 jj.) basqarady. Qazaq halqy ýshin ol osy 10 jyl ishinde birneshe han úrpaghy atqaratyn is atqaryp ketti. Ol handyq qúrghan jyldar ishinde qazaq elin, qazaq júrtyn irgesindegi kórshiden alystaghy Europa halqyna deyin tanyp-biledi.
1510-1513 jyldary Shaybany han ólgennen keyin, Orta Aziyada sayasy bytyranqylyq beleng alyp, Syr ónirinde onyng yqpaly әlsireydi. Sonday-aq Jetisu men Shyghys Týrkistanda bir jarym ghasyrdan astam ómir sýrgen Mogholstan memleketi de osy tústa ydyrap ketedi. Osynday Qazaq handyghy ýshin qalyptasqan qolayly sәtterdi sheber paydalana bilgen Qasym han Jetisuda, tolyghymen Syr ónirinde Qazaq handyghynyng biyligin ornatady. Múnda bir eskeretin jay, búl atalghan aimaqtar eshbir úryssyz qazaq halqynyng etnikalyq aumaghyna enedi. Sebebi múndaghy taypalar qazaq halqynyng etnikalyq qúramynyng biri bolatyn.
Salystyrmaly týrde aitsaq, dәl osy jyldary orys halqynyn etnikalyq aumaghynyng qalyptasu ýrdisi, sonymen qatar sayasy ýrdisi bir ortalyqqa baghyndyrylghan memleketting qúrylyp jatqan kezi edi. Al XVI ghasyr basyndaghy Qasym hannyng biyligi túsynda qazaq halqynyng etnikalyq aumaghynyng qalyptasu ýrdisining Jetisu, Syr ónirlerinde beybit ótui birneshe mәn-jaydyng betin ashady. Birinshiden, etnikalyq ýrdisting birtútas etnoaumaqta jýrui etnikalyq komponentterding etnopsihologiyalyq jaghynan jaqyndasuyn tezdetedi. Sol sebepti de Jetisu men Syr ónirindegi etnikalyq toptar sayasy kedergiler joyylghannan keyin ózining negizgi etnikalyq úiytqysyna qosylady. Ekinshiden, múnday kýrdeli etnoýrdisting qyrghyn-soghyssyz, beybit týrde ótuine óz zamanynyng úly qayratkeri Qasym hannyng jýrgizgen kóregen sayasaty túrdy. Jeke adamdardyng tarihy kezenderdegi ornyn Qasym hannyng atqarghan róli arqyly týsinuge jәne týsindiruge bolady. Týbinde bolatyn obektivti tarihy ýrdis - qazaq halqynyng etnikalyq territoriyasynyng qalyptasuy mýmkin basqa handar túsynda basqasha jýrgen bolar ma edi nemese orys tarihyndaghyday soghystar arqyly jýrgen bolar ma edi. Naqty oqighaly kezenderge jeke túlghalardyng aralasuy ol ýrdisti ne tejeydi, ne tezdetedi, biraq toqtata almaydy. Biz búl arada qazaq halqynyng etnikalyq aumaghynyng qalyptasuy Qasym han túsynda beybit týrde jәne tez jýrgenin kórdik. Qasym hannyng qazaq tarihyndaghy tarihy rólderining biri osynda bolsa kerek.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

Qasym han qazaq halqynyng aumaghyn qalyptastyrumen qatar, onyng qauipsizdigin qamtamasyz etu ýshin de bar kýsh-jigerin salady. Oghan dәlel - 1513 jylghy onyng Tashkentke joryq jasauy boldy. Osy jyldary Tashkentting Qazaq handyghyna ótui birneshe mәseleni sheshken bolar edi. Birinshiden, Tashkentti alu arqyly Syrdyng orta aghysy boyyndaghy qalalar men eldimekenderding beybit ómirin saqtau, handyqtyng ontýstik shekarasyn qauipsizdendiru jәne bir sayasy kenistiktegi Deshti Qypshaq pen ontýstiginde Sayramgha deyin Syr ónirining etnikalyq tútastyghyn qamtamasyz etu, damytu boldy. Ekinshiden, dәl osynday maqsattar Jetisugha da qatysty edi. Maurennahr tarapynan Jetisugha jәne Syr ónirine aparatyn qysqa jәne tóte jol Tashkent arqyly ótti. Sondyqtan da qalanyng qazaqtargha ótuining әskeriy-strategiyalyq manyzy boldy. Ýshinshiden, Qasym han aldynda sayasy mindet 1513 jyldyng basynan qayta kýsheye bastaghan shaybanilyq súltandardyng kýshin, olardyng Tashkent aimaghyndaghy yqpalyn әlsiretu boldy. Mine, osynday manyzdy maqsattar Qasym handy Tashkentti alugha iytermeleydi. Joryqtyng bastaluyna Sayram qalasyn óz erkimen Qasym hangha bergen Qatta-bekting úsynysy týrtki boldy. Biraq ta Qasym hannyng Tashkentke jasaghan 1513 jylghy joryghy sәtsiz ayaqtalady. Keyin shegingen qazaq әskeri Tashkentting soltýstigindegi qala - Sayramgha kelip toqtaydy. Uaqytsha bolsa da búl qala әskeri, strategiyalyq manyzgha ie boldy.
1513 jyldan keyin qayta birigip, kýsheygen Maurennahrdaghy shaybanilyq súltandar Qazaq handyghynyng Syr ónirindegi yqpalyn jon maqsatymen 1516-1517 jyldyng qysynda joryq úiymdastyrady. Shaybanilyq tarihshylar joryqtyng úiymdastyryluyn qansha marapattasa, joryqtyng nemen ayaqtalghandyghy turaly sonsha auzyn ashpaydy, yaghni, bizding oiymyzsha, shaybanilyqtardyng taghy da bir iri jenilisin jazugha olardyng dәti barmaghan. Búl joly da qazaq hany Qasym han jaudan ailasyn asyryp, shaybanilyqtargha kýirete soqqy beredi. 1516-1517 jylghy oqighadan song Qasym han qaytys bolghangha deyin Syr óniri men Jetisu aimaghyndaghy sayasy talas-tartys ayaqtalyp, beybit ómir qalyptasady.
Qazaq handyghynyng ontýstik pen ontýstik-shyghys baghyttardaghy syrtqy sayasatyn sәtti ayaqtaghan Qasym han 1517 jyldan bastap kýsh-jigerin batysqa - Edil, Jayyq baghytyna qaray júmsaydy. XVI ghasyr basynda eki ózen aralyghyndaghy Noghay Ordasy auyr sayasy daghdarysta bolatyn. Ru-taypa kósemderi biylik ýshin ózara kýreste memleketti tolyghymen ydyratyp, bir-birine baghynbaytyn, derbes iyelikterge bólinip ketken edi. Noghay myrzalarynyng ózara kýresinen әbden sharshaghan ru-taypalar ózderining etnikalyq ortasy, etnikalyq kenistiktegi qúramdas bóligi - qazaq etnosyna qosyla bastaydy. Etnikalyq birigu sayasy túrghydan qoldaugha ie boldy. Qazaq hany Qasym han múnda da kóregendik tanytyp, qazaq halqynyng etnikalyq aumaghynyng qalyptasu ýrdisin soghyssyz, beybit týrde jýzege asyrady. Tarihshy A.Isinning zertteulerinde keybir noghay myrzalarynyng 1519 jyly Edilding ong jaghalauyna yghystyrylghandyghy jóninde aitylady. Al sol jaghalauda Qazaq handyghynyng biyligi jýre bastaydy da, ol endi Astrahan handyghymen shektesedi. Óz kezinde búl jaghday Qazaq handyghyna Altyn Orda ydyraghannan keyin, onyng batys bóligindegi sayasy qarym-qatynastargha belsene aralasugha mýmkindik beredi. Sonday-aq Qazan, Qajytarhan, Qyrym handyqtary jәne Moskva knyazdyqtarymen Qasym han kezinde diplomatiyalyq qatynastar ornatylady.
Altyn Ordanyng múrageri bolugha úmtylghan Qazan, Qyrym jәne Qajytarhan handyqtary bir-birimen kýreste ózderine myqty odaqtas izdestiredi. Moskva knyazdyghy búl kezde әli de bolsa quatty emes edi. Sondyqtan da kýshti odaqtas Qasym han dep tanylady. Orys derekterinde 1520 jyly Qyrym handyghynda qazaqtardan elshi kelgendigi aitylady. Jazba derekter búl jóninde mardymdy eshtene aitpasa da, osy jyldardaghy ýzdiksiz bolghan baylanystar halyq auyz әdebiyetinde jaqsy saqtalghan. Tarihy batyrlyk jyrlarda Qyrym, Kazan handyqtaryna baylanysty, jekelegen batyrlargha baylanysty kóptegen oqighalar bayandalady.
Búrynghy Joshy úlysy, odan keyingi Altyn Orda jerinde XVI ghasyrdyng basyndaghy eng quatty memleket - Qazaq handyghy boldy. Onyng hany - Qasym han edi. Dәl osy kezde Moskva knyazdyghy Qazaq handyghymen baylanys ornatugha úmtylady. Búl baylanys arqyly Moskva qazaqtar turaly, Qazaq handyghy jәne Qasym han turaly kóp mәlimet alugha tyrysty. Óitkeni endi-endi Altyn Orda ezgisinen qútylghan Moskva knyazdarynyng esinde keshegi kýn elesteri kóp edi. Olar Altyn Orda aumaghynda jana quatty memleketting payda boluynan qatty seskendi. Múragerlikke talasqan ýsh handyqtyng ózara kýresi Moskvagha óte tiyimdi bolatyn. Biraq ta 1519 jyldan bastap Qazaq handyghynyng búl iske aralasuy Moskvagha óte qauip tughyza bastaydy. Sondyqtan da Moskva qazaqtarmen baylanys ornatu arqyly olar turaly kóp bilmek boldy. XVI ghasyrdyn 70-shi jyldarynda qúrastyrylghan patsha arhiyvining tiziminde: «38-jәshik. Onda Qasym han túsyndaghy qazaqtar turaly qaghazdar bar» dep jazylghan. Ókinishke oray, búl qaghazdar bizge deyin jetpey, órtenip ketti. Moskvanyng Qasym hangha jeke kónil audaruy, birinshiden, Qazaq handyghynyng quattylyghyna baylanysty bolsa, ekinshiden, onyng memleket qayratkeri retindegi róline baylanysty tuyndaghan dep sanaymyz.
Ortaghasyrlyq tarihshylar qazaq handary ishinde Qasym hannan basqa eshkimge kóp bagha bergen emes. Búl jay onyng tarihy túlghasyn sol kezding ózinde-aq kópshilikting tanyghandyghyn kórsetedi. Al ol turaly qalyng qazaq júrty bile me eken? Iri tarihy túlgha turaly zamandastarynyng pikirin tyndap kórelik.
Zahir ad-din Babyr: «Júrttyng aituyna qaraghanda, qazaq handary men súltandarynyng birde-biri búl halyqty dәl osy Qasym han siyaqty baghyndyra almasa kerek. Onyng әskerinde 300 myng adam bolghan» dese, Múhammed Haydar Dulati: «Ol Deshti Qypshaqqa tolyq biyligin taratty, onyng halqy millionnan asty. Joshy hannan keyin búl júrtta dәl múnday kýshti han bolghan joq» dep jazady. Al Qadyrghaly Jalayyr bolsa, «Jәnibek han úldary ishinde asa belgili bolghany Qasym han edi. Úzaq uaqyt atasynyng úlysyna patshalyq etti. Tóniregindegi uәlayattardy ózine qaratty» deydi. «Qasym han Deshti Qypshaq aimaqtarynda óz biyligin kýsheytkeni sonshalyq, onyng әskerinde 200 mynnan asa adam boldy» dep Mahmud ibn Uәly bayandasa, Haydar Razi: «1515-16 jyldary Qasym han Joshy úlysyn tәrtipke keltirgendigi sonday, búdan artyqty kóz aldynyzgha elestetu mýmkin emes, onyng halqynyng sany milliongha deyin jetti» dep habar beredi. Al Gafary degen tarihshy «Qasym han Deshtining hany boldy. Shaybany han ekeuining arasynda kiykiljinder bolyp, 1509-10 jyly Shaybany han oghan qarsy attandy, biraq jenilis tapty» dep aitady.
Qasym han túsyndaghy Qazaq handyghy jayyndaghy habarlar Europa elderine de jetedi. 1525 jyly Moskva knyazdyghy turaly kitap jazghan italiyandyq әdebiyetshi Ioviy Moskoviyanyng shyghysyndaghy kórshilerdi jalpy ataumen «tatarlar» dep, «olardyng territoriyasy Qytaygha deyin sozylyp jatyr» dep týsindiredi. Al 1516 jәne 1526 jyldary Moskvada eki ret bolghan avstriyalyq elshi Sigizmund Gerbershteyn «Volga boyyndaghy búl patshalyq (Qazan handyghyn aityp otyr - B.K.) ontýstikte jәne shyghysta dalalyq aimaqpen shektesedi. Shyghysta olar shaybanilar jәne qazaqtar dep atalatyn tatarlarmen aralasyp túrady» dep bayandaydy. Búl túnghysh ret qazaq degen halyqtyng Europa halyqtaryna tanystyryluy, belgili boluy edi.
Qasym hannyng tarihy róli jogharyda aitylghan oilarmen shektelmeydi. Qasym hannyng biyligi túsynda búrynnan qoldanylyp kele jatqan «Deshti Qypshaq», «kóshpeli ózbekter», «ózbek-qazaq» degen әrtýrli mәni bar ataulardyng ornyna bir ortaq etnonim - «qazaq» jәne etnosayasy termin - «Qazaqstan» qoldanyla bastaydy.
1512-13 jyldardaghy oqighalardy bayandaytyn Múhammed Talibtyng «Matlab at-talibiyn» atty shygharmalarynda alghash ret «Qazaqstan» termiyni aitylady. Odan keyin 1537 jylghy oqighalargha baylanysty Zayn ad-din Vasifidyng «Baday al-vakay» enbeginde de búl termin tilge tiyek bolady. «Qazaq», «Qazaqstan» ataularynyng kórshiles elderining tarihyna enui de Qasym han túsyndaghy Qazaq handyghynyng nyghayghandyghyna baylanysty bolsa kerek. Jogharyda keltirgen ortaghasyrlyq avtorlar mәlimetterinen biz osynday oilardy tabamyz.
«Qasqa jol» dep atalatyn zang - qazaq arasynda búrynnan qalyptasqan әdet-ghúryp erejeleri negizinde Qasym han túsynda jasalghan. Onyng jasaluyna sebep bolghan jaghdaylar mynalar:
1. Qasym hannyng biyligi túsynda Kerey, Jәnibek jәne Búryndyq handar kezindegi qazaq qoghamy anaghúrlym joghary satygha kóteriledi;
2. Qazaq halqynyng etnikalyq aumaghy tolyghymen biriktiriledi;
3. Handyq biylik etnikalyq aumaqqa tolyq tarap, róli artady;
4. Halyqtyng sany Qasym han túsynda birneshe ese ósedi;
5. Qazaq handyghynyng jana qalyptasqan jaghdayyna búrynghy әdet-ghúryp zany say kelmeytindikten, ony jana dәuir talaptaryna say beyimdeu qajettiligi tuady.
Mine, osy atalghan sebepter «Qasqa joldy» dýniyege әkeledi. Búl zannyng jazbasha mәtini bolmasa da, qazaq halqynyng sanasynda zang atauynyng jarty myng jyl boyy saqtaluy «Qasqa joldyn» qazaqqa óte qonymdy, qoghamdyq qatynastargha ýilesimdi bolghanyn kóremiz.
Endigi aitar birer sóz Qasym hannyng qay jyly qaytys bolghandyghy jóninde. Shyghys jazba derekterindegi mәlimetter әrtýrli jyldardy aitady. Dulaty men Haydar Razy 1518-19 jyl dese, Gafary jәne basqalar 1523-24 jyldy kórsetedi. Qazirgi kezdegi oqulyqtar men keybir zertteu enbekterinde úly túlghanyng qaytys bolghan jylyn 1518-23 jyldar aralyghyndaghy kez kelgen jyldy kórsetude. Onyng qaytys bolghan jylyn anyqtauda orys derekterin zerttegen tarihshy A. Isinning materialdary jәrdemdesedi.
Jogharyda 1519 jyly Qazaq handyghynyng shekarasy Edilge deyin jetip, Astrahanmen shektesedi dedik. 1520-21 jyldyng qys ailarynda Astrahanda Zanko Zudov degen ryazanidyq 3-4 ay tútqynda bolady. Qazaq handyghynda bolyp jatqan oqighalardyng birtalayyn ol tútqynda jýrip estiydi. 1521 jyldyng sәuirinde onyng Moskvanyng úly knyazi III Vasiliyge jibergen habarlamasynda «Osy jyly qysta qazaq patshasy qaytys boldy» dep jazady. Búdan basqa kózder arqyly da Moskvagha Qasym hannyng qaytys bolghandyghy turaly habarlar jetse kerek. 1521 jyly mausym aiynda Týrkiyagha bara jatqan boyar úly Vasiliy Mihaylovich Tretiyak-Gubinge III Vasiliy «Qazaq Ordasy turaly anyqtau, qazirgi kezdegi qazaqtardyng patshasy kim jәne olar qay jerde kóship-qonyp jýrgenin anyqta» dep tapsyrma beredi. Búdan kórip otyrghanymyzday, Qasym han 1518 jyly ne 1523 jyly emes, 1521 jyldyng qysynda qaytys bolghan. Qadyrghaly Jalayyry Qasym han Sarayshyqta jerlengen dep jazady. Ol týsinikti de, óitkeni Qasym hannyng songhy 3-4 jyl ómiri Edil-Jayyq boyynda ótedi. Qaytys bolghanda Úly han 75-76 jastar shamasynda bolady.
Qoryta aitqanda, XVI ghasyrdyng birinshi shiyreginde qazaq atyn jer jýzine jetkizgen Qasym han esimi qazaq halqynyng tarihy sanasynda mәngi oryn alyp, jarty myng jyldan asa saqtalyp kele jatyr. Qasym hannyng qazaq biyleushilerining bolashaq ókilderine qaldyrghan ónege joly - elding sayasy birligin saqtauy men memlekettilikting eng basty kórsetkishi handyq biylikti nyghaytuy, ony moyyndatuy edi. Qasym hannyng ómiri men qazaq tarihynda alatyn orny, mine, osynday.

Bereket Kәribaev,
әl-Faraby atyndaghy Qazaq últtyq
uniyversiyteti Qazaq halqynyng ejelgi jәne orta ghasyrlardaghy tarihy kafedrasynyng dosenti, tarih ghylymdarynyng doktory

«Ana tili» gazeti