Biraz jigitter әngime-dýken qúryp, әr týrli mәselelerdi talqylap otyrghan kezde, eng jaqyn dostarymnyng biri «Óskemennen keldim, búl ólkede birinshi ret bolyp otyrmyn. Ádemiligi, әsemdigi sóz jetkisiz jer, halqy qonaqjay jәne óte bilimdi eken. Mynanday eldi birinshi kóruim» dep, shyn yqylasymen kórgen-bilgenin aityp otyrdy.

Qazir Shyghys Qazaqstan degen atpen belgili búl ónirding rasynda da basqa oblystardan aiyrmashylyghy óte kóp. Búl jerde ghylymda belgili tabighat zonalarynyng barlyghy qamtylghan. Ol tek  tabighattyng artyqshylyqtary ghana emes. Qazaq halqynyn, elimizdi mekendegen qazaqqa deyingi dәuir tarihynyn, mәdeniyetining ainasy tәrizdi. Eger L.Gumiylevti oqityn bolsaq, kezinde dýniyeni tirep túrghan, alyp Qytaydy baghyndyrghan ghúndar Altay men Tarbaghatay taularynyng silemderin mekendep, «halyqtardyng úly kóshi kezinde» osy jaqtan Europagha bet alghan.

Altay taulary «týbi bir týrkilerding qasiyetti mekeni» ekendigin barlyghymyz bilemiz. Kezinde zorotustra ilimin qalyptastyrushylar da osy Altay tauynan ketken degen úghym bar.

Týrki dәuirinde búl ónir býgingi bar týrkige ortaq mәdeniyetting inju-marjany «Qozy Kórpesh-Bayan súlu» tuyndysyna arqau boldy. Qazaq «bilgenge  marjan» deydi. «Sarybay men Qarabaydyng ang aulaugha baryp, bir-birine sóz berisip, ant su ishetin» jerlerining barlyghy osy aimaqta.

Biraz jigitter әngime-dýken qúryp, әr týrli mәselelerdi talqylap otyrghan kezde, eng jaqyn dostarymnyng biri «Óskemennen keldim, búl ólkede birinshi ret bolyp otyrmyn. Ádemiligi, әsemdigi sóz jetkisiz jer, halqy qonaqjay jәne óte bilimdi eken. Mynanday eldi birinshi kóruim» dep, shyn yqylasymen kórgen-bilgenin aityp otyrdy.

Qazir Shyghys Qazaqstan degen atpen belgili búl ónirding rasynda da basqa oblystardan aiyrmashylyghy óte kóp. Búl jerde ghylymda belgili tabighat zonalarynyng barlyghy qamtylghan. Ol tek  tabighattyng artyqshylyqtary ghana emes. Qazaq halqynyn, elimizdi mekendegen qazaqqa deyingi dәuir tarihynyn, mәdeniyetining ainasy tәrizdi. Eger L.Gumiylevti oqityn bolsaq, kezinde dýniyeni tirep túrghan, alyp Qytaydy baghyndyrghan ghúndar Altay men Tarbaghatay taularynyng silemderin mekendep, «halyqtardyng úly kóshi kezinde» osy jaqtan Europagha bet alghan.

Altay taulary «týbi bir týrkilerding qasiyetti mekeni» ekendigin barlyghymyz bilemiz. Kezinde zorotustra ilimin qalyptastyrushylar da osy Altay tauynan ketken degen úghym bar.

Týrki dәuirinde búl ónir býgingi bar týrkige ortaq mәdeniyetting inju-marjany «Qozy Kórpesh-Bayan súlu» tuyndysyna arqau boldy. Qazaq «bilgenge  marjan» deydi. «Sarybay men Qarabaydyng ang aulaugha baryp, bir-birine sóz berisip, ant su ishetin» jerlerining barlyghy osy aimaqta.

Al «Qozy Kórpesh pen Bayan súlu» dastany adamzat tarihyndaghy Ellada dәuirinen keyingi mahabbat sezimi jónindegi eng birinshi tuyndy jәne Batys mәdeniyetining shyny «Romeo men Djulettadan» biraz uaqyt búryn shyqqan. Yaghni, búl ólke týrki mәdeniyetining sharyqtap damyghan jeri.

Jonghar-qazaq soghysy kezinde orystyng otarlau sayasaty da osy ónirden bastalyp, Óskemen bekinisining irgetasy qalandy. Qazaqtardy aboriygen sanaghan otarlau sayasaty kezinde alghash ret qazaqtargha ótuge tiym salynghan «ashy shep te» («gorikaya liniya») osy jaqta bastau alghan. Sondyqtan, uaqyt óte kele Ertisting ong jaghy, sol jaghy degen qoldan jasalghan úghymdar payda boldy. Naghashy atam revolusiyadan búryn Ertisting ong jaghyna qazaqtardyng jolay almay, maldary ótip ketse týndeletip, ózinikin ózi «úrlap» alyp shyghatyndyghyn aityp otyratyn. Patsha ókimetining qazaqty qúnarly jerlerinen aiyryp, barlyq jaqsy mekenderdi «pereselenderge» bergenin keyin týsindik.

Últymyzdyng shoqtyghy biyik túlghasy Shoqan ómirinin  kóp kezeni de  Semeymen baylanysty. Ózining ghylymy ekspedisiyalaryn Shoqan Semeyden bastaghan jәne ózining pikirlesteri Dostoevskiy, ainymas dosy Potanin jәne ózgelerimen Semeyde kezdesip,  ghylymy enbekterin osy qalada bastaghan.

«Qozy Kórpesh-Bayan súludy» qaghazgha týsirgen de, Evropagha tanytqan da Shoqan bolatyn.  Uәlihanovtyng shygharmashylyghyna demeu bergen osy ónir ekenin eskerip, Semeydi qazaqtyng ruhany Mekkesi dep aitugha negiz bar.

Otarbada otyrghanda  oidy oy quyp, talay nәrse eske týsedi eken. Qazir Shyghystyng asyghy alshysynan týsip jatqandyghy belgili. Óskemenge kire beriste ýlken jota bar. Sol jotada toqsanynshy jyldary kazaktar orystyng kresin ornatyp, ol krestti eki kýnnen keyin sol kezdegi az qazaq «tyrashtanyp» jýrip, әzer aldyrtyp edi.  Býgin sol jerde QAZAQSTAN degen jazu ornalastyrylyp, týnde de jarqyrap túrady. Kók bayraqtyng oryny biyikte. Eldiktin, birlikting belgisi ispetti. Rәmizderding adamgha qalay әser etetinin poezdaghy saparlastarymnyng qas qabaghynan bayqadym.  Búryn osy jaqta túryp, Óskemenge bes jyldan keyin qydyryp kele jatqan orys janúyasy bas әriptermen jazylghan Qazaqstandy biraz synady.  Aqyry, biz rasynda da Qazaqstangha keldik qoy, myna belgi dúrys qoyylghan eken degen toqtamgha keldi.

Bertinge deyin Óskemenning qalalyq әkimshiliginde qazaq tili ógey balanyng kýnin keshetin, sheneunik bitken tek qana oryssha sóileytin. Býginde qalalyq әkimshilikke telefon shalsanyz «qabyldau bólmesi» dep qazaqsha jauap alasyz. Óskemende qazaqtyng ruhy qayta tirildi. Álgi simvoldar osy ónirding zandy týrde qazaqtyng jeri ekendigin, ruhany әlemi bolghandyghyn aighaqtap túr emes pe!

Qazir qalada elimizdegi arhiytekturalyq jaghynan, kólemi jaghynan eng ýlken, zәulim meshit salynyp jatyr. Búl da qazaqy  iyistin, músylmandyqtyng osy qalagha mәngi kelgendigining belgisi bolsa kerek.

Semey mening de ómirime óshpes iz qaldyrghan qala. Kezinde әkem Semeyding pedagogikalyq institutyn  bitirdi, sheshem de osy Semeydiki. Biz balalyq shaghymyzda әke-sheshemizding osy qalagha degen ystyq yqylasyn, zor mahabbatyn kózben kórip óskenbiz.

Sol Semeyde býgin biraz jaqsy ózgerister bolghanyna kuә boldyq. Bәzbireuler aitqanday, Semey shany shyghyp, qurap jatqan joq, jap-jasyl bolyp qúlpyryp keledi. Oblys basshylyghy ýlken senim artqan jana әkim qalanyng joldaryn zamanauy túrghyda jóndeuge kirisipti. Súrastyra kele, qala túrghyndarynan búl azamattyng sózinde túratyndyghyn, isker ekendigin, jyldar boyy bylyghyp jatatyn vokzal men ortalyq bazar ainalasyn tazartyp, qayta jóndep, júrttyng rizashylyghyn alyp jatqanyn bildik. Qanshama jyldar boyy qys týsse qatyp qalyp, qala halqyn tondyratyn qazandyqtardyng qaytadan qauyrt týrde jóndelip jatqandyghyn, qysqa deyin jóndeu júmystary ayaqtalatynyn, júmystyng sapaly boluyn әkimning ózi tikeley qadaghalap otyrghanyn estip, kónilimiz marqayyp qaldy.

Bir sózben aitqanda, semeylikterding ertenge degen ýmiti qayta oyanypty. Býkil qazaqqa qymbat qala shyghystyng shyrayyna ainalady degen senim oty sónbek emes. Layym, solay bolsyn!

«Abay-aqparat»