- Agha, jazushylardyng barlyghy ózinen góri shygharmashylyghy turaly aitqandy jaqsy kóretinin bilemiz. Biraq adamdardy óz basynan góri bireuding jeke basyndaghy jaghdaylardyn, ne iship, ne jegeni qyzyqtyratyny, qalay ómir sýretinin biluge qúmarlyq biyleytini nesi?
- Jazushy, shygharmashylyghynan basqa, ne turaly aita aluy mýmkin? Ózing turaly ózing aitu tipti retsiz. Shygharma turaly aitsan, ózinning dýniyetanymyn, azamattyq ústanymyn, shygharmashylyq laboratoriyang jayynda oy bólisesin.
Eger bireulerdi jazushynyng jeke basy qyzyqtyryp jatsa, ol da tabighy nәrse. Tolstoydyn, Balizaktyn, Dikkensting qanday adam bolghanyn kim bilgisi kelmeydi? Olardyng jeke bastary turaly jazylghan tolyp jatqan kitaptar bar. Al әngime, janaghy óziniz aitqanday, ne iship, ne jedi degenning tónireginde ketse, ol әsheyin pendelik ósek-ayang bolyp shyghady. Ony jaqsy nәrse dep aita almaymyn.
- Sizdi, Ábish, Oljas aghalarymyzdy, biylikke qyzmet etip jýr dep jazghyryp jatady. Biraq osyny aitatyndar bizding bәrimizding biylikke qyzmet etip jýrgenimizdi eskermeydi. Tek birimiz ýlken dәrejede, birimiz kishkentay bop... Ózinizge osyny turalap aityp, betinizge salyq qylyp basqysy kelip túratyndar bar ma?

- Agha, jazushylardyng barlyghy ózinen góri shygharmashylyghy turaly aitqandy jaqsy kóretinin bilemiz. Biraq adamdardy óz basynan góri bireuding jeke basyndaghy jaghdaylardyn, ne iship, ne jegeni qyzyqtyratyny, qalay ómir sýretinin biluge qúmarlyq biyleytini nesi?
- Jazushy, shygharmashylyghynan basqa, ne turaly aita aluy mýmkin? Ózing turaly ózing aitu tipti retsiz. Shygharma turaly aitsan, ózinning dýniyetanymyn, azamattyq ústanymyn, shygharmashylyq laboratoriyang jayynda oy bólisesin.
Eger bireulerdi jazushynyng jeke basy qyzyqtyryp jatsa, ol da tabighy nәrse. Tolstoydyn, Balizaktyn, Dikkensting qanday adam bolghanyn kim bilgisi kelmeydi? Olardyng jeke bastary turaly jazylghan tolyp jatqan kitaptar bar. Al әngime, janaghy óziniz aitqanday, ne iship, ne jedi degenning tónireginde ketse, ol әsheyin pendelik ósek-ayang bolyp shyghady. Ony jaqsy nәrse dep aita almaymyn.
- Sizdi, Ábish, Oljas aghalarymyzdy, biylikke qyzmet etip jýr dep jazghyryp jatady. Biraq osyny aitatyndar bizding bәrimizding biylikke qyzmet etip jýrgenimizdi eskermeydi. Tek birimiz ýlken dәrejede, birimiz kishkentay bop... Ózinizge osyny turalap aityp, betinizge salyq qylyp basqysy kelip túratyndar bar ma?
Ras, Ábish te, Oljas ta biyik lauazymdy qyzmette boldy. Gete ministr bolghan, Abay bolys bolghan, Saltykov-Shedrin - viyse-gubernator... Mysaldy jalghastyra beruge bolady. Biraq mәsele basqada bolar. Belgili bir jýiede qyzmet isteu bar da, biylikting soyylyn soghyp, shash al dese, bas alyp, bastyqqa qyzmet etu bar. Ekeui eki bólek nәrse. Satiralyq shygharmalarymen monarhiyalyq rejimdi ayausyz synaghan Saltykov-Shedrindi, viyse-gubernator bolsa da, biylikke qyzmet etti deu qiyn. Halyqqa qyzmet etti desek, dәlirek bolar.
Qalamgerlerdi bylay qoyghanda, sheneunikterding ishinde de últ ýshin jandaryn shýberekke týigen túlghalar barshylyq qoy. Kenes ýkimeti kezinde joghary qyzmette bolghan Iliyas Omarovtyng kisiligi men últjandylyghy turaly zamandastary kóp aitatyn. Últ mýddesi ýshin mansabyn qúrban ete bilgen Júmabay Tәshenovting erligin qalay úmytarsyn. Al ózim kórgenderding ishinde Ózbekәli Jәnibekovting orny erekshe dep esepteymin. Alash ardaqtylaryn aqtaudaghy alghashqy talpynys túsynda onyng últ ýshin nartәuekelge bara alatyn azamat ekenine kózimiz jetken bolatyn. Búlardyng bәri kreslodan airyludy ózderine ýlken qasiret dep eseptemegen. Óitkeni halyqqa degen sýiispenshilikteri taqqa degen sýiispenshilikten әlde qayda biyik bolatyn. Aynalyp kelgende, qay qyzmette jýrsende, aryndy kirletpeu, abyroyyndy saqtap qalu ózine baylanysty.
Óz basym biyik lauazymdy qyzmette boldym dep aita almaymyn. Memlekettik qyzmette jýrip, qolymnan kelgenshe, qazaq ruhaniyatyna paydasy tiyetin is-sharalargha aralasyp jýrdim. Betime salyq qylyp basatynday eshtene jasamadym. Biylikke jaltaqtaghan kýnim joq. Onyng bәrin dәleldep aityp, aqtalghan adamday bolghym kelmeydi. Mening shygharmalarym men maqalalarymdy, súbhattarymdy oqyghan adamdar biluge tiyisti.
- Olardyng búl oiy neden tughan dep oilaysyz?
- Olardyng oilarynda ne túrghanyn ózderi biledi. Jalpy biylikti qoldau ýshin, oghan jaghympazdanu ýshin, memlekettik qyzmette bolu mindet emes, ýide otyryp-aq, armansyz jalpaqtaugha bolady. Ókinishke oray, ondaylar az emes.
- Halyq pen biylikting arasynda baylanys joq, bir-birinen alshaqtap ketti dep aiyptap jatady. Solay bolsa, siz qay jaqtasyz? Eger halyq jaghyndamyn deseniz, halyqqa qatysty taghdyrly mәselelerge aralastynyz ba?
- Baylanys joq dep aitu artyq bolar, biraq halyq pen biylikting arasy alshaqtap bara jatqanyn amalsyz moyyndaugha tura keledi. Ony el ómirine zer salyp, halyqpen kezdesip jýrgender, tәuelsiz basylymdardy qadaghalaytyndar angharady. El ómirindegi qiyndyqtar tek bizde ghana emes. Televizordy ashyp qalsan, eng órkeniyetti elderde de biylikke riza bolmay, sheruge shyqqan halyqty kóresin. Ótkende Gresiyadaghy daghdarys turaly habardy kórdim. Kóshedegi bireu súhbat berip jatyr: «Mening zeynetaqym - eki myng evro bolatyn. Qazir ekonomikalyq qiyndyqqa baylanysty, sony qysqartyp, bir myng evrogha týsirip jatyr. Men qalay kýn kórem»? - deydi әlgi adam. Zeynetaqysyna bir myng evro alatyn adamnyng kóshege shyghuy bizge tanqalarlyq nәrse sekildi kórinetini ras. Mynalardiki erkelik shyghar dep oilaysyn. Biylik qoghamdaghy kýrdeli problemalardy aitugha mýddeli emes. Tek jaqsylyqty aityp, eldi tynyshtandyrghysy keledi. Biraq odan halyqtyng jaghdayy jaqsarmaydy. Barlyq jerde halyq óz mýddesi ýshin kýresu arqyly ghana, biylikti kóndire alady. Mineky osy tústa ziyaly qauym, eger shyn mәninde ziyaly qauym bolsa, halyqtyng jaghynda bolugha tiyisti.
Tәurattan bir mysal keltireyin. Evrey halqy tәnirini moyyndamay, altynnan pút jasap tabynyp, kýnәgha batqanda, eki ottyng ortasynda - qúdaygha degen sýiispenshilik pen halyqqa degen ayaushylyqtyng qyspaghynda qalghan Músa payghambar, jany kýizelip otyryp: «O, Jaratqan iyem, mening halqym auyr kýnәgha batty, keshire gór. Al eger keshire almasan, onda meni de kitabynnan syzyp tasta», - dep, Qúdaydyng emes, kýnәhar halqynyng jaghyna shyghady. Halyqpen birge boludyng ýlgisi osy bolar.
Qazir halyqqa jogharydan qarap, aqylsyz balagha aqyl ýiretkendey, úyaltyp sóilep, ústazdyq jasaudyng qajeti joq. Syrtta - HIH ghasyr emes, HHI ghasyr. Halyqtyng bizden úyalatyn jóni joq, biz halyqtyng aldynda úyaluymyz kerek. Qazaqtyng mýddesin qoldap, biylikke batyryp sóz aita almay jýrgenimiz ýshin, shyndyq ýshin shyryldaudyng ornyna, basshylargha bas úryp, jauyrdy jaba toqyp jýrgenimiz ýshin, sol ýshin dәme etpesten dәme etetinimiz ýshin, taghy sol siyaqty. Onyng ýstine qazirgi jastardyng ishinde kózderi bizden ashyq bilimdileri az emes. Olardyng artyqshylyghy - biz sekildi sovettik sanamen ulanbaghan, aqyl-oylary azat. Sondyqtan aldymen ózimizding jauapkershiligimizdi kótereyik. Shyndyqty aitugha, әdil sóileuge tyrysayyq, ol qolymyzdan kelmese, zamangha kýilemey, tynysh otyrayyq.
Áriyne, kýres órkeniyetti týrde, qoghamdyq oi-pikirding yqpalymen boluy kerek. Al qoghamdyq oi-pikir auyzdyqtalsa, sózge, búqaralyq aqparat qúraldaryna erkindik berilmese, onyng aqyry jaqsylyqqa әkelmeytinin arab elderindegi dýrbelennen kórip otyrmyz. Búl jaghyn biylik qatty oilastyruy qajet. Al mening qay jaqta ekenimdi osy pikirlerimnen bilersiz dep oilaymyn.
- Aqyn-jazushylarmen jaqynyraq aralassanyz, kópshiligi maqtanshaqtau, birin-biri anekdot etip әjualaghysh, ishimdikke ýiirsekteu, qyz-kelinshekke osaldau ekenin bayqaymyz. Al siz syrttay qaraghan kisige óte әdepti kórinesiz. Qalamdastarynyzdyng sonday minezin qalay qabyldap jatasyz?
- Adamnyng jeke basyn talqygha salu asa abyroyly nәrse emes. Kemshilik adam balasynyng bәrinde bar. Sergey Esenin men Múqaghaly ishimdikke әues boldy, Bayron qyz-kelinshekke osaldau boldy... «Qasyna súlulardyng kóp jantaydyq», - degen Birjan sal da. Biraq búlar ózderining ghajayyp talantymen arttarynda ólmes múra qaldyrdy. Sol ýshin pendelik kemshilikterin keshiruge bolatyn shyghar. Jalpy úly adamdardyng boyyndaghy kemshilikti kókke kóterip, ony solardyng talantynyng bir belgisindey etip kórsetuding qajeti joq. Al maqtanshaqtyqty tipti de qabylday almaymyn. Maqtanshaqtyq júrttyng bәrine de, sol maqtanyp otyrghan adamnyng ózinen basqa eshkimge de únamaytyny anyq. Aqyldy adam maqtanugha tiyisti emes. Oghan tipti de jaraspaydy.
Anekdottyng da anekdoty bar. Bir-birimen syilasqan qúrbylardyng jarasqan әzili týrinde bolsa, onyng nesi aiyp? Dulat ekeumizding bir-birimizge shygharghan anekdottarymyz bir jinaqqa jetip qalar-au.
Mening әdepti kórinetinim syrt kózge shyghar. Áytpese, kemshilikterim bir basyma jetip artylatyn sekildi. Onyng qanday kemshilikter ekenin mening әielim jaqsy biluge tiyisti. Qajet dep tapsanyz, sol kisiden súrauynyzgha bolady.
- «Júrttyng nazary mende bolsyn» dep omyraulap jýretin qanattastarynyz kóp, biraq olardyng arasynda siz kórinbeysiz. Alayda siz Preziydent Ákimshiligining dәlizimen jýresiz, kabiynetinde otyrasyz. Sonda júmys isteytin qazaqtargha kóniliniz tola ma? Olar qanday? Jýzinen qazaqsha oilap, qazaqsha týs kóretindey qalyp kóre alasyz ba?
- Júrt kózine týssem dep, algha shyqsam dep, omyraulap, ózine ózi jarnama jasau - ózimshildikting syrtynda, kemistikting ornyn toltyrudyng amaly dep bilemin. Yaghny әlsizdikting belgisi. Jaqsy shygharma jaza bilsen, ataq ta, danq ta ózinen ózi keledi. Qoldan jasalghan ataqtyng ómiri bәribir úzaqqa barmaydy. Pasternaktyng «Byti znamenitym nekrasivo» degen әigili óleni bar: «Seli tvorchestva - samootdacha, A ne shumiha, ne uspeh. Pozorno, nichego neznacha, Byti pritchey na ustah u vseh», - degen. Osy kisining aitqany dúrys sekildi.
Men Preziydent Ákimshiliginde júmys istemeymin. Onda isteytin, men biletin jigitterding ishinde elge jany ashityn azamattar joq dep aita almaymyn. Qazaq últynyng azattyghy ýshin mert bolghan Alashtyng azamattaryna arnalghan, aqshasy bólingen, maketi dayyn eskertkishti Astanada ornatu turaly úsynysty ótkize almay: «Mynanday iske shamamyz kelmese, búl arada neghyp jýrmiz», - dep kýizelgen jigitti bilemin. Biraq olardyng qolynda ýlken tizgin joq. Al shynyn aitsaq, ol jaqta memlekettik tildi bilmeytin memlekettik qyzmetkerler tipten kóp. Olardy qyzmetke alarda, «memlekettik tildi bilu qajet» degen konstitusiyalyq talapty oryndamay, belden basyp otyrghan - basshylyqtyng ózi. Basshylyq jóndelmey, basqanyng jóndelui mýmkin emes.
- Elbasygha, el basqarghan azamattargha jaqyn jýrmese de, qalamgerlerding ishinde sózi ótetini bar ma? Kezinde M.Maghauin Almatydaghy Baqay, Shanyraq oqighalary kezinde basalqy sóz aityp basylym betterine shyghyp edi. Ózi qúrmetteytin IY.Tasmaghambetovke jany ashyghandyqtan bolar. Al býgin batysta ereuilshiler bas kóterip, basu aitqandy qasqyrsha talap tastaghaly túr. Búl ashudy kim, qalaysha toqtata alady? Dauasy ne?
- Elbasygha kimderding sózi ótimdi ekenin men bilmeymin. Memlekettegi әleumettik ahualgha biylik qana jauap bere alady. Eger kýrdeli problemalar tónireginde shiyelenis bolyp jatsa, ony biylik qana sheshuge tiyisti. Ol Maghauinning nemese basqalardyng qolyndaghy sharua emes. Mәsele sheshilmese, әsheyin jalpaqshesheylikke kim toqtaydy?
- Siz ótken jolghy bir әngimenizde: «Mynau súmdyq boldy, elimizdi búryn-sondy bolmaghan jaghympazdyq derti jaylap barady», - degen ediniz. Kimderge qarap týnildiniz?
- Búl mensiz de aitylyp jýrgen belgili әngime ghoy. Jaqynda Múhtar Shahanovtyn, ýlken qoghamdyq problemalardy kótergen, «Qyrghyz everesi» atty kitaby jaryq kórdi. Sonyng ishinde Ortalyq Aziya elderindegi jeke basqa tabynu, jaghympazdyq sekildi kelensizdikke arnalghan tarau bar. Sonda Týrkmenbashy Saparmúrat Niyazovty qúdaygha tenep óleng shygharghan aqyn turaly sóz bolady. Áriyne kezinde búghan kóbimiz kýlgen bolatynbyz. Biraq kóp úzamay ózimizding de basymyzgha keletinin bayqamappyz. Onday aqyndar ózimizden de tabylyp jatyr. Ministrler men oblys basshylaryn bylay qoyghanda, mekemening diyrektorlaryna sheyin «Preziydentting tapsyrmasy boyynsha» demey, sóz sóilemeytin boldy. Preziydent tikeley tapsyrma bermese, týk istemey otyra beretin sekildi. Maqala jazsa boldy, memleket basshysyn kókke kóterip, maqtau normagha ainaldy. Sәl-pәl bolsa da ynghaysyzdanu degen joq. Áriyne, basshyny synaghannan góri, ony maqtau tiyimdi boluy әbden mýmkin. Búl arada Preziydentting óz basy turaly әngime joq. Ángime qoghamdaghy etika jayynda. «Meshkey degen jaqsy at emes» degen sóz bar. Al jaghympaz odan asqan jaghymsyz. Jaghympazdy kórgende, meshkeymen jylap kórisuge bolatyn sekildi. Ádette jaghympazdyq totalitarlyq jýie men dara biylikting túsynda damidy. Keshegi kenes zamanynda memleket basshysyn jer-kókke syidyrmay maqtau mindet sekildi bolatyn. Kósemdi maqtaghan aqyn-jazushylardyng ataq-danqtary jer jardy. Úmytpasam, ótken ghasyrdyng sekseninshi jyldarynyng ayaghy, býkilodaqtyq ýlken bir jiynda Gorbachevty jarysa maqtap jatqanda, komsomoldyng birinshi hatshysy, jas jigittin: «Joldastar, Gorbachevti maqtay bermenizder, múnday úly adamdy maqtaudyng qajeti joq»,- dep, júrtqa basu aitqan bolyp, ózi olardan da asyp týskenin kórip, býkil el kýlgen edi. Ol zaman ótti. Ótkendegi soraqylyqtardy qaytalau - el bolmaudyng belgisi. Órkeniyetti elderde memleket basshysyna ashyqtan ashyq jaghympazdanu, maqtau ýrdisi joq. Internetke qansha ýnilsem de, Obamany, Sarkoziydi, Markelidi, tipti bizge jaqyn Reseyding Preziydenti Medvedevti Qúdaygha, payghambargha tenegen, roman, poema jazghan belgili aqyn-jazushylardy kezdestirgen emespin. Búl auru qoghamdy ilgeri bastyrmaydy, әlemdik qauymdastyq aldynda bedelimizdi týsiredi, kýlki qylady. Osy arada memleket basshysynyn: «Au, aghayyn, qoyyndar, meni úyatqa qaldyrmandar»,- degen bir auyz sózi kerek siyaqty.
- Memleket әdebiyet pen ónerge alabóten qamqorlyq jasauy tiyis pe? Múny «masyldyq kózqarastan arylmau» dep jatady keyde...
- Memleket әdebiyetting de, ónerding de damuyna jaghday jasaugha mindetti. Óitkeni әdebiyet pen óner - últtyq damudyng negizgi kórsetkishterining biri. Qazir kitaptar memlekettik tapsyryspen jaryq kóredi. Baspalar, «Atamúradan» basqasy, naryqtyq jolmen óz betinshe kitap shygharyp, ony satyp payda tabu isimen shúghyldanbaydy dep aitugha bolady. Al memlekettik tapsyryspen shyghatyn kitaptar kitaphanalargha ghana ketedi. Taralymy - 1000-2000 dana. Yaghny kitap dýkenderine týspeydi, oqyrmangha jetpeydi. Shyqty degen aty ghana. Kenes ýkimeti kezinde Qazaqstanda jýieli kitap saudasy bolatyn. Qazaq tilindegi kitaptar 30 000, odan da kóp taralymmen shyghatyn. Tәuelsizdikten keyin kýiredi. Onyng jana formasyn tauyp, qaytadan jandandyru isi qiynnyng qiyny bolyp otyr. Múnday sharua jeke adamnyng qolynan kelmeydi, memleket qana iske asyra aluy mýmkin. Qazaq kitaptaryn satudyng amaly tabylsa, baspalar naryqtyq jolgha týser edi. Ótpeytin nashar kitaptardy shygharu zor shyghyngha úshyratatyndyqtan, tek jaqsy tuyndylardy shygharugha mýddeli bolar edi. Jaqsy kitap ótkennen keyin, baspanyng da, avtordyng da jaghdayy jóndeler edi. Jaghdayy jóndelgen jazushy jogharghy jaqtaghy basshylargha jaltaqtamas edi; elge búiyrsa da, ózine búiyrmay qoyghan tәuelsizdikke qol jetkizer edi. Biraq, ókinishke oray, múnyng bәri әzirge arman ghana bolyp otyr. Al jaghdayyn jóndeu ýshin, jogharghy jaqtan ataq kýtip, orden, stiypendiya, baspana dәmetip, qypylyqtap otyrghan jazushy qaydan tәuelsiz bolsyn. Olardy, «jaqsylyq» jasap, ózine qaratyp alu biylikke de tiyimdi. Mineki, jaghdaydyng týri osynday. Biraq osylay eken dep ómirding yghyna jyghyla beru shyn jazushygha abyroy әpermesi anyq. Tarihta qalugha dәmesi bar qayratkerler keyingi úrpaqtyng jazghyruynan iymenui kerek. Keshegi sovet zamanynda shyndyqpen birge bolghysy kelmegen, bas paydasynan aspaghan, búqpalap kýn keshken kókelerimizding býgingi úrpaq sanasyndaghy bedeli jaqsy dep aita almaysyn. Olardyng jaghdaylary barghan sayyn qiynday beredi. Óitkeni tarih qatal, isine qarap, ýkim shygharady. Oghan qarsy shaghym jasau mýmkin emes.
- Ángimenizge rahmet!

Súhbattasqan - Aygýl AHANBAYQYZY

http://www.halyksozi.kz/news/view/id/591