Dýisenbi, 29 Sәuir 2024
Túlgha 5029 0 pikir 31 Mamyr, 2019 saghat 08:21

Anyz adam – Idiris Ermaghambetov

Ortada K.E.Voroshilovtyng janynda Múhtar Áuezov. Sol jaqta ekinshi otyrghan I.Ermaghambetov (ony suretten Roza esimdi qyzy tanydy).

Qazaq halqynyng danqty úly Idiris Ermaghambetov soghysty keskilesken shayqas ortasy - Rjev qalasy týbinde ataqty 101-brigada qúramynda bastady. Soghystan keyin onyng esimi úmyt bola bastady, biraq Reseyde onyng aty granit tasqa altyn әrippen oiylyp jazylghan. Aqtóbede er esimi atausyz qalghan.

Qújattyng qate resimdeluining kesirinen (Idris – syn Almasha), tuu turaly kuәliktegi teginde bir әripten qate ketkendikten, ol Irmagambetov bolyp jazylghan, al býkil tughandary Ermaghambetov bolghan. Sol sebepti biz arhivarius Saghynyshpen birge onyng jeke isin әzer taptyq.

Idiris Ermaghambetov ótken ghasyrdyng basynda, 1908 jyldyng 8 nauryzynda, búrynghy Júryn audanynyng Krasnyy Madiyar (keyinnen Kalinin kolhozy) auylynda dýniyege kelgen. 1940 jyly M.IY.Kalinin qol qoyghan Jarlyqpen ózining alghashqy Enbek Qyzyl Tuy ordenin alghanda, keyin soghys kezinde osy qayratker atyndaghy jerde shabuylgha qatysyp, milliondaghan adam qaza tapqanda, tiri qalatynyn bilmegen bolatyn...

Ózining jeke isinde ol 1928 jyldyng basynan kelesi jyldyng mamyryna deyin Temir audanynyng №51 auyl kenesining hatshysy bolghanyn jazady. 1930 jyldyng qazan aiyna deyin "Arzan" atty Embi tútynushylar qoghamynyng basqarma tóraghasynyng orynbasary bolghan. (Osy tartymdy sóz sol kezding ózinde halyq auzynda bolghan eken ghoy...). Al 1930 jyldyng qazan aiynan 1932  jyldyng qazan aiyna deyin Idiris ÓzbekSSR-nyng Hiva qalasynda 8-atqyshtar brigadasynyng 84-kavaleriya polky qatarynda alghashqy әskery ilim alghan. Bastapqyda qatardaghy jauynger, artynan bólimshe komandiyri bolghan. Sol kýnderi alghan әskery sheberligi oghan soghys kezinde ólim auzynda túrghanda óte qajet bolatynyn ol bilmegen edi. Óz eline qaytqan son, ol aldymen Rodnikovkada rabkoopta, keyin konezavod tabyndarynyng agha baqylaushysy, yaghny Embi sovhozynyng №52 fermasynyng mengerushisi bolyp júmys istegen.

Idiris Ermaghambetov turaly jazylghan maqala

1931 jyldyng jeltoqsanynda atty әsker qatarynda jýrip, partiya qataryna ótedi. Búl jayt qayratty da jalyndy jigit ýshin jana belester ashady. Eng bastysy - ol jazalaushy semserden qútqarady. Sol uaqyt «halyq jauy», "últshyl-fashist" jәne t.b. ataumen әshkereleu beleng alghan kez edi. Onyng soghysqa deyingi jeke isinde sol qiyn-qystau kezinen bir biregey qújat saqtalyp qalghan. Búl oblystyq partiya komiytetining hatshysy Bulanin qol qoyghan 15.11.1937 jylghy Aqtóbe oblystyq partiya komiyteti burosynyng otyrysynyng «Oyyl audandyq partiya komiytetin júmyskerlermen kýsheytu turaly» qúpiya qaulysy.

Qaulyda  halyq jauy, últshyl-fashist Ábdikәrimov audangha últshyl-fashist qaraqshylardy qoyyp, kontrrevolusiyashyl, býlikshil, ziyankestik is-әrketpen shúghyldanghan. Sonyng saldaryn jong maqsatynda birqatar júmyskerler jiberilgen. Solardyng qatarynda Júryn audandyq partiya komiytetin 3-shi hatshysy bolyp júmys istep jatqan I.Ermaghambetov ta bar. Kóp keshikpey ol Oiyl audandyq partiya komiytetining birinshi hatshysy bolyp saylanady. Sol jerde 1941 jyldyng jeltoqsanynda 101-qazaq brigadasy qataryna shaqyrtylghangha deyin qyzmet atqarady.

Oyyl audanyn basqarghan jyldary I.Ermaghambetov oblysta birinshi bolyp suarmaly egisting negizin saldy. Onyng kezinde aq tarynyng atasy  Shyghanaq Bersiyev tary ósiruden dýniyejýzilik rekord jasaydy.

Shyghanaq Bersiyevting uchaskesinde. Soldan ongha qaray: audandyq partiya komiytetining hatshysy I.Ermaghambetov, Sh.Bersiyev, kolhoz tóraghasy Ótegenov

1940 jyldyng 5 qarashasynda Shyghanaq Bersiyev Lenin ordenimen marapattaldy, al audan basshysy - alghashqy Enbek Qyzyl Tuy ordenin alghandy. Otyz jasynda ol qazaq әdebiyetining klassiygi Ghabiyden Mústafinnin  romanynyng basty keyipkerlerining biri - partiya úiymynyng hatshysy Ermaghambetting prototiypi boldy. Óz keyipkerlerining eline kelgen sayyn Ghabiyden Mústafin I.Ermaghambetovpen kezdesip, tyghyz qatynasta bolghan. I.Ermaghambetov pen basqa da partiyanyng jauapty qyzmetkerlerin әsker qataryna jiberu mәselesi Aqtóbe oblystyq partiya komiyteti burosynda talqylanghan.

1942 jyldyng 9 qantarynda audandyq partiya komiytetine «asa qúpiya» griyfimen birishi hatshy Inochkin qol qoyghan hat kelip týsti. Onda «songhy kezderi basshy joldastar Qyzyl Ásker qataryna shaqyrylghanda ony araq-sharap iship birneshe kýn toylaytyny» turaly aitylghan. Osynday kelensiz mysal retinde audan basshylary birneshe kýn boyy araq-sharap ishken búrynghy audandyq partiya komiytetining hatshysy Idiris Ermaghambetovtyng «qoshtasu keshi» keltirilgen. Oblystyq partiya komiyteti múnday jaghdaylardyng qaytalanbauyn qatang eskertken jәne onday túlghalargha partiyadan shygharugha jәne sotqa beruge deyin qatang sharalar qoldanylatynyn aitqan. Ásker qataryna shaqyryluyna baylanysty I.Ermaghambetovtyng ornyna Bayganin audandyq partiya komiytetining 2-shi hatshysy Ismagulov Atyntay úsynylghan. (1941 jylghy 12 jeltoqsandaghy Aqtóbe oblystyq partiya komiyteti burosynyng №118 otyrysynyng hattamasy)

Beybit ómirdegi «Shyghanaq» romanynyng prototiypi I.Ermaghambetov soghysta jýrgende de belgili qazaq aqyny jәne jurnaliysi ózi de ataqty brigada jauyngeri bolghan Qúlanbay Kopiyshevting 1981 jyly Almatyda jaryq kórgen "Qaharmandar" kitabynyng aibyndy da batyl keyipkeri boldy.

Ol turaly әigili "Vpered,batalion!" povesinde brigada komandirlerining biri Hakim Bekiyshev pen jurnalist әri osy brigadanyng soghys ardageri Shynyqúl Qaramergenov ta jazghan bolatyn. I.Ermaghambetovtyng qazaq ishinen shyqqan onshaqty mayor shenine deyin jetkenderding ishinde boluy da tegin emes.  Onyng erlik isteri turaly ómirinde belgisiz bolghan, tek soghystan biraz uaqyttan keyin "Pamyati naroda" saytynda jariya etilgen nagradalyq paraqtary aityp bere alady.

Onyng nagradalyq paraghynda: "1944 jyldyng 3-5 nauryzy aralyghynda Viytebsk oblysynyng Hodolovo derevnyasy ýshin bolghan shayqasta I.Ermaghambetov shyqpastan eki birdey әskery qúrylymdy batyl da sheber basqaryp, jaudyng kontrshabuyldaryna toytarys berdi. Syn saghatta kursanttar men komandirlerge erlikting jeke ýlgisin kórsetti. 3 nauryzdan 4 nauryzgha qaraghan týni jau joyqyn shabuylgha shyqqanda mayor I.Ermaghambetov eng jauapty shepte boldy. Ol stanoktyq pulemetti alyp, jau pulemetining ýnin óshirdi, sóitip, bizding jer jastanghan kursanttargha shabuylgha shyghugha mýmkindik ashty. Jaudyng kontrshabuyly toytaryldy. Osy úrysta fashister kóptegen jauyngerlerinen aiyryldy. 5 nauryzda jau taghy da kontrshabuylgha shyqty. Osy úrysta joldas I.Ermaghambetov eki nemisti betpe-bet shyghyp atyp týsirdi, sóitip kursanttardyng eki rotasyn shabuylgha kóterdi. Qatty soqqygha úshyraghan jau keyin shegindi. Memlekettik nagrada – «Qyzyl Júldyz» ordenine layyq.» dep jazylghan.

Shamamen eki jarym aidan song qazaqtyng daryndy úlyna taghy da nagradalyq paraq toltyrylady. Onda: «Viytebsk qalasynyng manynda qorshaugha alynghan, biraq 26.06.1944 jyl men 05.07.1944 jyl aralyghynda Pesochnaya derevnyasy manynda qorshaudy búzugha әreket etken fashist shapqynshylarymen úrystarda batalion shebi 13 ret shabuyldandy. Nebәri 3000 jauyngerlerimen joldas I.Ermaghambetov shabuylgha toytarys berdi. Onyng jeke basynyng erligi men batyldyghy jeke qúramdy eng qauipti uchaskede erlikke bastady. Orman ishinde qimyl jasauda komandirlerge dúrys baghyt berip, jauyngerlerdi sheber basqara bildi. Memlekettik nagrada – «Otan soghysynyn» I-dәrejeli ordenine layyq.» dep jazylghan. Osy jerde qajetti grafagha 01.12.1942 jyly Rjev týbinde jaralanghandyghy turaly jazu bar.

Osy marapattardan keyin  Aqtóbeden shyqqan bolattay qayratty mayordyng keudesine taghy da «Otan soghysynyn» II-dәrejeli ordeni men «Qyzyl Júldyz» ordenderi taghyldy.

Idiris Ermaghambetov  soghystan song birinshi bolyp qazaqtar ishinen V.IY.Lenin atyndaghy eki mәrte Qyzyl júldyzdy  әskeriy-sayasy uchiliyshege joldama aldy. Osy oqu ornynyng bastyghy general-mayor Ustiniyshev Andrey Fedorovichtyng qolynan «Germaniyany jengeni ýshin» әskery nagrada aldy.

Eline 1946 jyldyng nauryzynda qaytyp, soghystan keyingi ómirdi qalpyna keltiru júmystaryna kirisip ketedi. Qúrylysta bir ay prorab bolyp, Júryn audandyq partiya komiytetin ekinshi hatshysy qyzmetine shaqyrylady. Sodan alty jyl Qarabútaq audandyq partiya komiytetin basqarady. Ol kez tyng iygeru qozghalysy bastalghan bolatyn.  Bilimi ortasha, joghary bilimi joq Idiris aghanyng jazghan qaghazdarynda bir qate bolmaytyn. Búl joghary bilim alghan, biraq sauaty tómen qazirgi jastargha ýlgi bolarlyq jayt.

Qazaqstan Respublikasynyng ortalyq komiyteti janynan ashylghan Respublikalyq ekijyldyq joghary partiya mektebin 1954 jyly bitirisimen, ol Yrghyz audanyn basqaryp, tyng kóteru isin jalghastyrady.

1956 jyly alghashqy qazaqstandyq milliard pút astyq alyndy. Sol jyly respublika kóleminde jýzden astam adam «Sosialistik Enbek eri» ataghyn aldy, kóbisi Lenin ordenimen marapattaldy. Solardyng biri – ordendi maydanger Idiris Ermaghambetov.

D.A.Qonaev ózining «Mening uaqytym turaly» kitabynda «Respublikagha K.E. Voroshilovtyng keluin kýttik. Ol respublikagha Lenin ordenin tabystauy tiyis bolatyn. 14 qantarda saltanatty otyrysta K.E.Voroshilov respublikagha Lenin ordenin tabys etti.

1957 jyldyng 15 qantarynda K.E.Voroshilov respublikanyng birqatar júmyskerlerine ordender men medalidar tabystady. Lenin ordeni Yakovlevke, Juringe,Tashenevqa jәne maghan berildi. » dep jazady.

Osy jazugha marapattalghandar ishinde sol kezde ózining 60-jyldyq mereytoyyn toylap jatqan úly qazaq jazushysy Múqtar Áuezov ta boldy dep qosugha bolady. Búrynghy Aqtóbe oblystyq partiya komiytetining hatshysy A.Ya.Popadikonyng múraghatynan alynghan surette biz ortada M.O. Áuezov pen K.E. Voroshilovty kóremiz. Otyrghandardyng arasynda soldan tórtinshi bolyp J.Tashenev, al onnan ýshinshi bolyp F.Karibjanovty kóruge bolady. Solardyng ishinde bizding batyr da bar.

Idiris Ermaghambetovtyng basynan ótken qiynshylyqtary osymen ayaqtalghan joqty. Solardyng saldarynan 50 jasqa jetpey onyng densaulyghy syr berip, zeynetkerlik demalysqa shyqqangha deyin janadan qúrylghan Embi jәne Urkachevskiy sovhozdaryna partiya úiymynyng jay hatshysy bolyp auysady. 1974 jyly Idiris Ermaghambetov songhy sapargha attanghanda, onyng eline qosqan ýlesine riza bolghan jerlesteri ony sozhozdyng ortalyq sayabaghyna qúrmetpen jerledi.

Balniyaz Ajniyazov

Abai.kz

 

0 pikir