2018 jyldyng 16 jeltoqsany kýni Almaty qalasyndaghy  Ortalyq alangha «Jeltoqsan» qúrbandaryn eske alugha bardym. Alang lyq toly adam. Kópting ishinen egde tartqan qart adam: «Segiz Serini bilesing be?» dep kezekpe-kezek súrap jýr. Árkim әli kelgenshe jauap berdi. Beyhabar adamdardyng  sany basymyraq boldy, bayqauymsha. Sol sәtten bastap Segiz Seri BaHramúly Shaqshaqovtyng ómiri men shygharmashylyghy meni qatty qyzyqtyrdy. Endi әri qaray tarqatyp kóreyik.

Jalpy tarih pen әdebiyet sahnasynda Segiz Seri degen adam boldy ma? Bolsa ol kim? Búl súraqtardyng ainalasynda dauly mәsele óte kóp. Bir derekter Segiz Seri oidan shygharylghan keyipker, ómirde bolmaghan dep mәlimdeydi. 2014 jyldyng 10 aqpanynda Abai.kz aqparattyq portalynda joghary sanattaghy muzyka mamany, qazaq tili men әdebiyeti magistri Bóribay Kәrtenning maqalasy jaryq kórdi. Maqalada: «...Qaratay Bighojin esimdi kisining ÚGhA Qoljazba qoryna ótkizip qalamaqy alu ýshin oidan shygharghan keyipkeri ekeninen qazir kópshiliginiz habardarsyzdar» dep keltiredi [1]. Yaghni, Segiz Seri BaHramúly ómirde bolmaghan degen ústanymda. Al Segizding arnayy jazylghan ómirbayany, shygharmalary she? Búl jauaby tabylmay túrghan ýlken mәsele.

2015 jyly  Astanada shyqqan S. Ospanovtyng «Qylyshpyn qynabynan alynbaghan» kitabynda KSRO Halyq әrtisi, Memlekettik syilyqtyn  laureaty, kompozitor Erkeghaly Rahmadiyev pikir bildirdi.

«Segiz seri (Múhamedqanapiya) Bahramúly Shaqshaqov 1818 jyly qazirgi Soltýstik Qazaqstan oblysy, Jambyl audanyndaghy Gýltóbe-Mamay degen jerde dýniyege kelip, 1854 jyly 36 jasynda sol jerde qaytys bolghan. Ruy Kerey, onyng ishinde Kóshebe. Ýsh jýzge aty әigili Tolybay synshynyng altynshy úrpaghy. Segiz seri Ombydaghy «Aziya mektebin» bitirgen, arab, parsy, týrik, shaghatay, orys tilderin jetik mengergen asa sauatty, shejireshi, segiz qyrly adam bolghan. Sol kezdegi sayasiy-әleumettik aghymnan habardar Múhamedqanapiya aq patshanyng tughan halqyna qarsy jýrgizbek bolghan otarlau sayasatyna dәneker boludan bas tartqany ýshin qughyngha týsken. Tumysy bólek, túla boyy túnghan daryn iyesining qúdiretti ónerine bas iygen halyq, ony ónerine say «Segiz seri» dep atap ketedi. Ol erlik pen eldiktin, mahabbat pen ghadauattyng nebir ghibrat ýlgisine qúrylghan jyr-dastandar shygharady. Mahambet Ótemisúlynyng (1804-1846) «Segiz serige» degen óleninde:

...«Ayman-Sholpan», «Qyz Jibek»

Dastanyng elge tarady,

Qashqyn bolyp jýrseng de,

Auzyna halyq qarady» dep onyng jyraulyq qarymyn moyyndauynyng ózi Segizding ýlken epik aqyndyghynyng dәleli [2].

Segiz serining bay múrasy uaqytynda jinalyp, zerttelmeuinde kezdesken qiynshylyqtar onyng orystardyng otarlau sayasatyna qarsy shyghyp, Batys Sibir general-gubernatory P.D. Gorchakovtyng qaharyna iligip, patsha ýkimetine sayasy qauipti adam retinde onyng sonynan andu qoysa, ekinshiden, әnderining atyn atap oryndaugha halyq patsha ýkimetinen qoryqqan, sol sebepti, avtory atalmay barlyq shygharmalary halyqtiki bolyp ketkenge úqsaydy. Segiz serige baylanysty derekterding Omby arhiyvinen tabylmay, tek 2000 jyly Omby oblystyq Federaldyq qauipsizdik qyzmeti basqarmasynyng (FSB) arhiyvinen tabyluy da osy kýmәnimizdi qoiylata týsedi. Mine, Segizding keyingi kezge deyin aty atalmay, shygharmalarynyng jinalmay, zerttelmey kelgendigining basty sebebi osynda jatsa kerek.

Segiz seri – lirik kompozitor. Onyng әdebiyet pen óner janrlarynyng bar salasyn qamtyghan segiz qyrly, bir syrly tabighy tuma daryn ekendigin shygharmalary dәleldep túr. Búlardyng qay-qaysysy bolsyn, qazaq ónerining naq tórinen oryn alatyn tuyndylar. Zertteu túrghysynan alghanda, 2002 jyly Soltýstik Qazaqstandaghy akademik Manash Qozybaev atyndaghy uniyversiytet ústazdary men professorlarynyng újymdyq ghylymy izdenisterining arqasynda «Segiz seri» atty eki tomdyq tandamaly shygharmalarynyng jaryq kórui, ruhany ómirimizdegi ýlken janalyq boldy» dep jazdy. Osy pikirlerden song eki úshty oy tuyndaydy. Patsha ýkimetine asalghan qarsylyqtan Segizding ómiri men shygharmashylyghyna qiyanat jasaldy ma eken degen saualdyng boluy da zandylyq. Ol әbden mýmkin. Tarihtyng tamyry terende, uaqyty jyraqta bolghandyqtan naqty derekting býginge deyin jetpeui de ýlken mәselege ainalyp otyr. Biraq halyq auzynan jetken Segizding jyr-dastandary, onyng ómirde bolghanynyng dәleli ispetti.  Endi shygharmashylyghyna toqtalayyq: Segiz serining tobynda Seyitjan sal, Kúshan seri, Niyaz seri, Shәrke sal, Dayrabay kýishi, Qobylan әnshi, Shyniyaz әnshi, Abbas batyr, Sәdu batyr, Óske aqyn, Orynbay aqyn, Kórpe aqyn, Birjan sal syndy dýldýlder bolghan [3].

Segiz seri 1830 jyly Ombynyng tilmashtar dayyndaytyn Aziya mektebine týsip, 1836 jyly poruchik sheninde ayaqtaydy. Óri-qyry birdey, samyrsynday symbatty sayypqyrandy patshanyng atarman-shabarmandary Orta Aziya halyqtarynyng arasyndaghy býlik-janjaldardy túnshyqtyrugha jekkisi keledi. Alayda, jazalaushy otryadtardyng qúramynda boludan týbegeyli bas tartady.

«Úlyqtyng sayran etken baqshasynda,

Qyzyqpan bay-kópesting aqshasyna», – deydi «Qyranday jayayynshy qanatymdy» degen tolghauynda.

Sheneunikter sonyna shyraq alyp týsedi. Olardyng búzyq niyetin bayqaghan ol shúghyl týrde Niyaz serimen Kishi jýz eline, Edil-Jayyq boyyna ótedi. Sóitip, Segiz seri Qaldybay batyr auylyna at basyn tireydi. Ol hor qyzynday has súlu Ghaynijamalgha yntyq bolyp, súlulyq symbaty, kórkemdik sipaty bólek «Ghayni» atty әn shygharady.

«Jalghanda esten ketpes Ghayny atyn,

Órtegen ózegimdi perizatym.

Kórkindi bir kóruge ansap kelgen,

Aqyny Saryarqanyng Segiz atym».

«Maraldyng qolgha týsken laghynday», «Qoyannyng asyrandy kójegindey» aru qyzdy ardaqtap, sóz asylyn, sezim súlulyghyn sәulelendire jetkizedi. Sardarlyqty serilikke úshtastyrghan.

Segiz seri óz zamanynyng betke  ústarlary Isatay men Mahambet, Qúrmanghazy, Sherniyaz, Sýiinbaymen tós soghysqan dos bolghan. Ol «Gauhartas», «Maqpal», «Qarlyghash», «Áyken-ay» әnderin, «Qosqyran» (Isatay-Mahambet turaly), «Qyzyl nar», «Aq qayyn», «Almas qylysh», «Semser», «Esil» kýilerin shygharghan. Úly suretker Gh. Mýsirepov Segiz serini «Ataqtynyng ataqtysy» dep baghalasa, «Ústazym Segiz seri, Niyaz seri, Solardan ýlgi alghan men Birjan seri» deydi әn súnqary Birjan aqyn.

Búl jerde Segizding shygharmashylyghy men ústazdyq qyry ashyla týskendey. Birjandy sal-seri dep qabyldaghan halyq, onyng ústazy Segiz serini de qabyldauy kerek qoy degen pikir aitqym keledi. Segizding ómirde boluynyng taghy bir dәleli,  «Ghylym» baspasynan jaryq kórgen «XIX ghasyrdaghy qazaq poeziyasy» atty kitapta «Gauharmyn tarazygha salynbaghan» degen Segizding óleninen ýzindi bar. Onda seri bylay degen:

Gauharmyn tarazygha salynbaghan,

Qylyshpyn qynabynan alynbaghan.

Kereyding Segiz atty sanlaghymyn,

Sekildi janghan ottay jalyndaghan [4, 103-b.]. Búl derekte Segizding ómir sýrgenin, jyr-dastandarynyng halyq arasynda keng taraghany belgili bola týsedi.

Segizding әni eken degen anyz ben әngime óte kóp. Biraq arada ghasyrlar jatqandyqtan naqty dәlel keltiru mýmkin bolmay túr. Segizding kóp әnderi «Halyq әni» esebinde ketti deydi muzyka mamandary. Drama, kino operagha ainalghan әdebiyetimizding asyl múrasy «Qyz Jibek» mahabbat dastanynyng avtory әli kýnge deyin aitylmay keledi. «Ayman-Sholpan» dastanyn da kimning shygharghany Qazaq elining kópshiligine beymәlim. Osy kýnge deyin klassikagha ainalghan, әn sahnasynan ýzilmey, qúlaqtan kirip boydy alghan «Qarghash», «Gauhartas», «Nazqonyr», «Alqonyr», «Aqbaqay», jәne t.b. tuyndylar halyq әnderi dep atalyp jýr. Al osy aityp ketken shygharmalardyng shyn avtory aqyn, kompozitor, әnshi, shejireshi, qazaq halqynyng batyry Segiz seri (Múhametqanapiya Bahramúly Shaqshaqtegi 1818- 1854 jj.) dep batyl aita alamyn deydi [5].

Segiz seri kókirek kózi oyau ónerli Jayau Músany óz tobyna qabyldaydy. Búl kezde ol sybyzghy, syrnay, skripka, qobyz aspaptarynda oinaudy ýirengen edi. Sonyng aldynda Seyitjan saldan әnshilik pen dombyrashylyqty mengergen. Segiz serining kózin kórgen, sózin tyndaghan, ýlgi-ónegesin boyyna darytqan Jayau Músanyng «Er Segiz» dastanynda birtuar  jannyng ónerpazdyq túlghasy syrshyldyqpen sipattalady.

Aytalyq myna bir joldar sonyng bir aighaghynday:

«Jigitter, óner qusan, Segizge úqsa,

Shәkirti em Segiz seri atym Músa.

Qazaqtyng el qorghany maqtanysh qoy,

Ýsh juýzde Er Segizdey kóp úl tusa» degen joldarda serining býkil bolmysy dәiekteledi.

Segiz serining «Tolybay» deytin әnin Manarbek Erjanov Ámire Qashaubaevtyng óz auzynan ýirengen [6].

Zamanynyng súnqary Segiz seri shygharmashylyghynda kórkemdik qúbylystarmen qatar arghy-bergi ghasyrlarda tarih sahnasyna shyqqan ataqty abyz-biyler, bahadýr batyrlar, handar, dilmarlar esimi molynan úshyrasady. Mysaly, «Segiz serining batasynda» Asan qayghy, Ánet baba, Áz Jәnibek, Áz Tәuke syndy tarihy túlghalargha syndarly sipattama beriledi.

«Halqynyng keleshegin jastay oilap,

armannyng múhityna shomghan» Segiz seri:

«Ýsh jýzge atym shyqqan Segiz seri,

Atandym on jetimde qazaq eri.

Er Segiz el qorghaghan batyry dep,

Ýsh jýzding ardaqtaydy barlyq eli», – deydi oy serpini men aqyndyq tegeurini turasynda [7; 8]. IYә, últ tarihynda sal-serilik dәstýrding bastaushysy bolghan dәuir dauylpazynyng órshil dausyn estip, óren túlghasyn elestetkendey bolamyz.

Tolybay synshynyng túqymynan órbigen qarakók «Segiz seri Múhamedqanapiya – әn atasy»  dep maqalamdy týiindeymin.

Jәken Sadyqova,

Almaty qalasy Alatau audany  №182 Jalpy bilim beretin mektepting tariyh  pәni múghalimi

Abai.kz

Ádebiyetter:

1. kz aqparattyq portaly. 10 aqpan 2014 jyl.
2. Ospanov S. Qylyshpyn qynabynan alynbaghan. Astana: 2015.
3. Segiz seri. 2 tomdyq. Petropavl, 2002.
4. XIX ghasyrdaghy qazaq poeziyasy. Almaty: Ghylym.
5. Qaramenditegi T. Sardar edi Segiz seri tura sózdi. // «Soltýstik Qazaqstan». 2017 jylghy 23 jeltoqsan.
6. Qospaqov 3. Talaydy tamsandyrghan Manarbek. // «Qazaq әdebiyeti», 1992 jylghy 17 shilde.
7. Qydyrbek B. Án atasy Segiz seri // Qyzyljar nury. – 2018 jylghy 13 sәuir.
8. Seydimbek A., Ábjanov X. Salgharaúly Q. Últtyq iydeya: tarihy taghdyry men bolashaghy. Astana: Foliant, 2012.