QR Bilim jәne ghylym ministri

Kýlәsh Shәmshidinovanyng nazaryna 

Aqiqatynda, bilim men ghylymdy damytpay, 30 elding qataryna kirudi armandau bos әureshilik. Orys tildi biylik «Bilekti birdi, bilimdi myndy jyghar» degen halyq danalyghyn basshylyqqa almady.

Bizge tek qatardan qalmau ýshin ghylymgha kem degende JIÓ-nen 1,5% qarajat bólinu kerek. Al bizde ghylymgha beriletin qarjy mýldem mardymsyz, jalpy ishki ónimge shaqqanda (JIÓ)  bar bolghany 0,14% ghana. Al damyghan elderde 3-4%. Demek 20-30 ese tómen. Materialdyq-tehnikalyq bazasy әbden eskirip tozghan. Ghalymnyng hәli ólmesting kýni. Basqalaryn bylay qoyghanda, ghylym doktorynyng alatyn jalaqysy iri kompaniya kýzetshisining ailyghynday-aq kórinedi.  Zeynetaqysy da sonday dengeyde. Dәl bizdikindey әlsiz ghylym men ghalymnyng jaghdayy damyghan elderding eshqaysysynda joq.

Mysalgha, til ghylymyn alayyq. Búl ghylymnyng «damyghany» sonshalyq, qazaq-qazaq bolghaly san myndaghan jyldardan beri qoldanysta kele jatqan Ana tilimizge tolyq qandy jana dybys-tanbalaryn jasay almady. Úsynghan núsqalary halyqtyng kónilinen shyqpady. Bolmasa, kýni býginge deyin conghy 70 jyl boyy qoldanylyp kele jatqan, 42 kiril tanbadan, orystan kirgen (kirme) 11 tanbany alyp tastap, әr dybysqa bir tanbadan belgileu anau aitqanday qiyn ba edi?! Bekitilgen songhy ýshinshi núsqa da Ana tilimizding búzylmay saqtaluyna qyzmet etip túrghan joq.

Jana Álippe de kýni keshegi kirilge deyin qoldanysta bolmaghan jәne tek qana Ana tilimizding tabighy bolmysynyng (әuezinin) búzyluyna qyzmet etken F, V, Ch tanbalaryna ne ýshin oryn berilgeni týsiniksiz. Búl ýsh әripten jasalatyn qazaqtyng birde-bir tól sózi joq. Búl dybys-tanbalar qazaqtyng Ana tilining búzylmay saqtaluyna qyzmet etpeydi.

Onyng esesine qazaqtyng tól әripteri: Y men Y, H men H bir tanba retinde berilgen. Aqiqatynda, Y men Y, H men H qazaqta eshqashan bir dybys-tanba bolghan emes.

Mysaly, «IY»-den bastalyp, oghan «A» dybysy jalghanyp birde-bir sóz jasalmaydy. Sebebi, onynshy buyndaghy balasy Atasynyng aldyna shygha almaydy.

Biraq, basqa әriptermen jasala beredi. 1.Iә (Aziyә, Qiyan, Qazaqiya), 2.Ib (Iba saqtau), 3.Ig (IYgi ister jasau), 4.Id (IYdi, basyn iydi, moyyndady), 5.Ie (Áuletke iyelik etti), 6.Iz (basyn iyzedi, maqúldady), 7. Ik (IYkemne keldi), 8.Il (IYleu, qúmyrsqanyng iyleui), 9.Im (Iman, Imandy adam, iymenu), 10. In (Inabatty adam, iyne), 11.Ir (IYrek, iyretilu), 12.It (It eli (it baqqan el), IYtelgi), 13.Ish (Ishara bildiru), 14.Iy (Iyq tiresu), 15. Ii (IYin, IYilu).

Biz «I» tanbasynyng tarihtaghy ornyn Adamzattyng altyn besigi Aziya atauynan aiqyn kóremiz. El atymyz Qaziya men Qazaqiyanyng týbirinde Aziya túrghanyn baghamdaugha tiyispiz.

Iә (aldyndaghy 10 buyn Atalardy  rastaydy, maqúldaydy), Iba (olardyng aldynda iba saqtaydy (izet bildiredi), atadan qalghan dýniyege ie boludy  iygeredi, iygilik isterdi jasaydy, úrpaqtaryn imandy bolugha tәrbiyeleydi t.t.

«I» tanbasy atyna say jasalghan, eki baghana, yaghny úl men qyz, Ata men Ana siyaqty basy men belinen emes, úldyng ayaq jaghy men qyzdyng bas jaghyn jalghap túr. Jәne qyz bala ekinshi bolsa da, onyng dәrejesi úldan biyik ekenin jәne qazaq qyzdarynyng orny tórde bolatynyn aiqyn kórsetip túr.

«Y» – úrpaghy, balasy (úly, qyzy), ómirding jalghasy. Tanba da óte sәtti jasalghan. «Y» tanbasynyng ýstinde besik túr.

On men on birding dybystyq tanbasy «Y men Y» aiyrmasy - birinshisi qarashanyraq degendi bildirse, ekinshisi úrpaghy, balasy, (úly, qyzy), ómirding jalghasy.

Latyn әlipbiyinde «Y men Y» dybys-tanbalarynyng bolmaytyn sebebi, olar óz tekterin Atadan (patriarhattan) emes, matriarhattan taratady. Al, matriarhat qoghamynda Ata men Ákening kim ekeni belgisiz bolady. Qazirgi jýrgizilip jatqan «genderlik sayasattyn» jemisi «azamattyq neke» keleshekte bәrimizdi sol jerge qayta aparady.

Tirshilik iyelerining ishinde IY-ding aldyna A-ny salyp,  «Ia, Ia, Ia-a-a-a-a» dep aqyratyn jalghyz ghana esek degen januar bar. Úly Atalarymyzdyng esekten misyz maqúlyq joq deytinderi osydan.

Al, Y tanbasynan bastalyp birde-bir sóz jasalmaydy.

Ózderiniz kórip otyrghanday, Y sóz basy bolsa, «Y» tek qana sózding ayaghynda qoldanylyp túr. Demek,  orys tildi qazirgi biylikting qabyldaghan latyn Álipbii sózding basy men ayaghyn ajyratugha da sanalary, yaghny aqyldary men bilimderi jetpegen.

Jana әlippe de «H» men «h» әripterin bir tanba retinde qosarlap belgilengen. Aqiqatynda búl ekeui eki týrli dybys-tanba. Ekeuining dybystaluynda da, maghynalarynda da tura ózge әripter siyaqty aiyrmashylyqtar bar.

«H» dybys - tanbasy Ana tilimizde berik oryn alghan: Mysaly,  han, handyq, hanzada, hantalapay,  hansha, hanym, hanshatyr,  halyq, tariyh, tarihshy, tarihat,  hat, hat-habar, habarlandyru, Haq, Hal, hatshy, hattama, hayuan, hayuanat, ha-ha, súhbat, jataqhana, sahna,  sahara, múhiyt, hal-jaghday, ruh, ruhani, ruhaniyat, Haq (Haqtan tilek tileu), qahan, dastarhan, halayyq, sayahat, mahabbat, shahnama, arheologiya, ghibadathana, ashana, toyhana, kitaphana, dәrihana, arhar, rahat, ahun t.t. jәne sonymen qatar adam, el, jer-su ataularynda: Núh, Hún, Húnnu, Hazar, Qarahan, Burahan, Horezm, Mahmút, Súltanmahmút, Ahmet, Qojahmet, Ábdirahman, Haydar, Múhamedjan, Hamiyt, Ázirhan, Áz-Zahiyr, Júmahan t.t. bolyp kóptep qoldanylady. Demek, qazaq әlipbiyin «H» tanbasynsyz kóz aldymyzgha elestete de almaymyz.

«H» tanbasy G (gýl, qyzghaldaq, qyzbala), Gh (Agha, ghylym, ghalam), K (Kýn, Kýnder eli), Q (Qaz, Qazaq) tobynyng jalghasy bolyp tabylady. Matematika esepterindegi ýnemi tabugha tiyis bolynatyn simvoldyq «H (ihs)» tanbasynyng orny osy.

«h» - Qaharman. Búl әrip Ana tilimizdegi orny erekshe tanbalardyng biri bolyp tabylady.  Búl dybys-tanbadan mynaday airyqsha maghynaly sózder jasalady: Ha, Hә, He (osy ýsheuinen basqa «h» dybysynan bastalatyn sóz jasalmaydy), al sóz arasynda Aha, Ehe, Oho (tandanys), jәne Hәm (jalghasy), odan ary bahadýr (batyr), qahar, qaharly, jahan, jahandanu, jihaz, shahar, jihanger, Maurennahr, Gauhar, Gauhartas, Ibrahiym, aidahar, mәshhýr t.t. bolyp kete beredi. Mysaly: «Adam bolsam jihannan» («Múnaldyng qúpiya shejiresi» 99 bet). «Hәmma jahan, adamzat, ...Haua-anadan aiyryp» (Sәttighúl Janghabylúly «Amanat» Almaty 1996. 287,351 better). «Mekke degen shaharda dýniyege kelipti». (Y.Altynsarin «Músylmandyqtyng tútqasy» 19 bet). «Ad eline tuystary Hudty jiberdik» (7.Aghraf-65). «Ghalamgha mәshhýr attaryn» (Úzaqbay jyrau). Húd, Jәhiyl, Mәshhýr (Jýsip) adam attary t.t.

Búl tanbanyng tegin aighaqtaytyn erekshe sóz Qaharman. Mine osy sózdegi «H» tanbasynyng aldynda túrghan «Qa» degen birinshi buyn  Qazaqtyng osy әripke baylanysty «avtorlyq qúqyghyn» aishyqtap túr.  Búl әripten sóz basy bolyp bar joghy ýsh sóz jasalatyn sebebi, ýsh sany Núq payghambardyng tegi Qosay ruynyng sandyq atauy. Sonymen qatar, 27 degenimizdegi 20 qazaqtyng sandyq atauyn berse, 7 sany Adam Atanyng qarashanyraghyn ústap qalghan, tuystyghy ajyramaghan qasiyetti jeti sany atauyn beredi. Áriyne solay, adamzatty týgel joyyludan aman alyp qalghan Qosay Núq pen Jeti atalyq jýieden asqan Qaharman boluy mýmkin be? Mine qazaqtyng eshbir elde joq, osy erekshe «H» dybysy Núq payghambar qauymynyng qazaqtyng Ana tilinde sóilegenin aishyqtap kórsetedi. Osy sózde, Qart Qazaqty Núq payghambarday úlaghatty úldy dýniyege әkelip, tәrbiyelegeni ýshin  «Qaharman» dep úlaghattau, «Aha, Ehe, Oho» dep olardyng erligine sýisinu jәne olardyng artynyng «Hәm» dep jalghasyp jatqanyn kórsetu bar. Qayran atalarym! Tarih jazsang osylay jaz. Álippe jasasang osylay jasa. Búdan asqan danalyq boluy mýmkin be? Sol ýshin de ghoy, Sizderding Qas by (Kaspiy) atanyp jýrgenderiniz.

Qabyldanghan núsqada búl tanba mýldem joq. Múny qospay alyp tastau, búl ejelgi atalarymyzdyng Altyn әrippen jazylghan úly tarihynyng bir parasyn jyrtyp alyp, otqa tastaghanmen birdey dýniye.

Ýstine elimizding asqan Qaharmandary otyratyn «Altyn taqtyn» beynesindegi «H» tanbasy óte sәtti jasalghan.

Demek, qazaqy dybys-tanbalardyng birin alyp, birin qosyp, tanbalardy qalay bolsa, solay syza salugha mýldem bolmaydy.

Qazaq әlippesinen búl tanbany alyp tastau qazaq balasynyng elge airyqsha enbegi singen qaharmandaryn, bahadýr-batyrlaryn, el biylegen handary men qahandary siyaqty elimizdi inju, marjan - gauharlarynan ajyratyp tobyrgha ainaldyryp jiberedi jәne olardy qazaq halqynyng tarihy jadynan ajyratugha qyzmet jasaydy. Jәne Bizding Núq qauymynyng qarashanyraghyn saqtay almaghandyghymyzdy bildiredi.

Qabyldanghan núsqadaghy әripterding ornalasuy shejire-tariyhqa mýldem say emes.

Sol siyaqty tarih ghylymyna kelsek, búl ghylymnan da qazaqqa kók tiyn qayyr bolyp otyrghan joq. Eng bolmasa mektep oqulyqtarymyzdan, anau týbimiz bir týrikter siyaqty Darvinning «Qazaqtyng atasy aiuan (maymyl)» degen sandyraq ilimin alyp tastap,  bar ómiri men bolmysy, últy qazaq ekendigi býkil әlem elderinde týgel hattalghan kýni keshegi Edil men Shynghys qaghan babalarymyzdy Qazaq dep, oqulyqtarymyzgha qosugha dәrmenderi jetpedi.

Mine sondyqtan janasha oilaytyn ghalymdardyng kópshiligi shetel asuda.

«Búl kýnderi ózge memleketterde enbek etip jatqan qazaqstandyq ghalymdar jeterlik. 75 ghalym Qazaqstangha qaytaryldy» dep habarlady.

Búl mәseleni sheshu ýshin, Qazaq ghalymdarynyng barlyghy derlik bir auyzdan kóterip  jýrgen myna úsynystaryn tolyqtay qoldaymyn.

- Ghylymnyng mat-tehnikalyq bazasyn qayta jasaqtap, ghalymdargha ghylymmen shúghyldanatynday jәne ashylghan janalyqtardy tәjriybe de qoldanatynday jaghday jasau, jalaqylaryn damyghan elderden kem qylmau;

-  Negizsiz jabylghan Akademik Q. Sәtpaev negizin qalaghan Últtyq Ghylym Akademiyasyn qayta janghyrtyp, Memlekettik Últtyq Ghylym Akademiyasy etip qayta qúru;

-  Akademiyalar men dissertasiyalyq ghylymy kenesterdi qayta qúru (bizden basqa barlyq TMD memleketterinde saqtalyp qalghan);

-   Jeke ghylym ministrligin qúru;

Ghylymy damymaghan elding bolashaghy bolmaytynyn eshqashan jadymyzdan shygharugha bolmaydy.

Jana bilim men ghylym ministrinen aitylghandardy zerttep, zerdelep, tiyisti sharasyn alady dep sengimiz keledi.

Múhambetkәrim Qojyrbayúly 

Abai.kz