Júma, 10 Mamyr 2024
Janalyqtar 5389 0 pikir 2 Mausym, 2011 saghat 09:04

2010 jyl boyynsha Adam qúqyqtarynyng qorghaluy jónindegi esep

2010 jyl boyynsha Adam qúqyqtarynyng qorghaluy jónindegi esep

AQSh Memlekettik Departamenti

Qazaqstan

8 SÁUIR, 2011 JYL

Shamamen 15,6 million halqy bar Qazaqstan Respublikasynda Preziydent Nazarbaev basqaratyn «Núr Otan» partiyasy ýstemdik etetin parlamenttik jýie qalyptasqan. Konstitusiya biylikti preziydentting qolyna shoghyrlandyrghan; preziydent aimaqtyq jәne jergilikti biylik organdaryn baqylaydy, zang shygharu jәne sot biyligine eleuli yqpal etedi. zgerister men tolyqtyrular konstitusiyagha preziydentting rúqsatymen engiziledi. 2007 jylghy Mәjilis (parlamentting tómengi palatasy) saylauy halyqaralyq standarttargha sәikes kelmedi. «Núr Otan» partiyasy 88 payyz dauys jinap, ondaghy barlyq oryndy jenip aldy. Azamattyq biylik organdary qauipsizdik kýshterining ýstinen pәrmendi baqylau jýrgizdi.

2010 jyl boyynsha Adam qúqyqtarynyng qorghaluy jónindegi esep

AQSh Memlekettik Departamenti

Qazaqstan

8 SÁUIR, 2011 JYL

Shamamen 15,6 million halqy bar Qazaqstan Respublikasynda Preziydent Nazarbaev basqaratyn «Núr Otan» partiyasy ýstemdik etetin parlamenttik jýie qalyptasqan. Konstitusiya biylikti preziydentting qolyna shoghyrlandyrghan; preziydent aimaqtyq jәne jergilikti biylik organdaryn baqylaydy, zang shygharu jәne sot biyligine eleuli yqpal etedi. zgerister men tolyqtyrular konstitusiyagha preziydentting rúqsatymen engiziledi. 2007 jylghy Mәjilis (parlamentting tómengi palatasy) saylauy halyqaralyq standarttargha sәikes kelmedi. «Núr Otan» partiyasy 88 payyz dauys jinap, ondaghy barlyq oryndy jenip aldy. Azamattyq biylik organdary qauipsizdik kýshterining ýstinen pәrmendi baqylau jýrgizdi.

Adam qúqyqtaryna qatysty mynaday mәseleler oryn aldy: azamattardyng óz ýkimetin ózgertu qúqyqtaryn qatang shekteu; әskerdegi kisi ólimine әkep soqqan әlimjettik; qamaugha alynghandar men týrmege jabylghandardy qorlau jәne basqa da kemsituler; týrmelerdegi densaulyqqa qauipti jaghday; zansyz tútqyndau jәne qamaugha alu, tәuelsiz sot jýiesining joqtyghy; sóz, baspasóz, jinalu jәne úiymdargha birigu bostandyghyn shekteu; әsirese qúqyq qorghau organdary men sot jýiesinde keninen taraghan sybaylas jemqorlyq; sayasy partiyalardy tirkeu talaptarynyng tyiym salu sipatynda boluy; ýkimettik emes úiymdardyng júmysyna shek qong; әielderdi kemsitu jәne olargha zorlyq-zombylyq kórsetu, adam saudasy jәne gomoseksualisterge, biyseksualdargha, transjynystylar men VICh/SPIYD-ke shaldyqqandargha qarsy qogham tarapynan kemsitushilik.

ADAM QÚQYQTARYN SAQTAU

1 Bólim. Adamnyng qadir-qasiyetin qorghau, onyng ishinde mynalargha qarsy bostandyqtar:

a. Abaysyzda nemese zansyz týrde ózgening ómirin qii

Ýkimetting nemese qanday da bir ýkimet ókilining abaysyzda nemese zansyz kisi óltirgeni turaly habarlamalar týsip jatty.

9 aqpanda Bas prokuror 2009 jyly jeltoqsanda abaqtyda qaza tapqan Azamat Kәribaevting ólimin tergeu jónindegi shaghymdy qanaghattyrmay, qaytaryp tastady. Lankestik әreketke qatysty dep jazalanghannan ýsh ay ótken song Kәribaevtyng qorlau izderi bar denesi týrme kamerasynda tabyldy. Kәribaevtyng jesirining aituynsha, oghan tanymaytyn bireu telefon shalyp, kýieuining óltirilgenin jәne Últtyq qauipsizdik komiyteti (ÚQK) ókilderining ony ózi ústanghan islamnyng «beyresmi» týrinen bas tartqyzu maqsatynda qorlaghanyn aityp berdi deydi. Ólerining aldynda adam qúqyqtaryn qorghau belsendileri oghan qarsy ótkizilgen sot otyrysynyng zang búzushylyqtargha toly bolghanyn atap ótken edi.

Aqparattargha sәikes Qaraghandy manyndaghy «Dolinka» týrmesinde qamalghan Maksim Qojanov 22 shildede ózin-ózi óltirgen. Qojanov týrme ofiyserining qamaudaghy bireudi soghyp jatqanyn beynetaspagha týsirip alghan, keyinnen beynejazbany týrme әkimshiligi men tәuelsiz ÝEÚ baqylaushylary jalghan dep tapqan. Soghan baylanysty jazagha narazylyq bildirgen tútqyndardyng bir toby (arasynda Qojanovtyng ózi bar) ishterin jaryp, óz denelerin ózderi keskilegen. Ákimshilik ókilderi Qojanovty auruhanagha jatqyzghan, biraq kelesi kýni onyng asylghan denesi sol jerde tabylghan. Qarashanyng 11-inde sot beynetaspany әzirleuge qatysqan tútqyndardy qosymsha bir jyl bas bostandyghynan aiyrugha sheshim shyghardy.

Áskerdegi әlimjettik sony kisi óltiru, óz-ózine qol júmsau jәne auyr jaraqattanugha әkep soqtyrdy. Ókimetting mәlimdeuinshe, jyl ishinde arty ólimmen bitpegen 93 әlimjettik oqighasy tirkelgen. Ókimet jyl boyyna әlimjettik saldarynan oryn alghan kisi ólimderine baylanysty statistikany jariyalaghan joq. Áskerdegi óz-ózine qol júmsau jayttarynyng sany byltyrghygha qaraghanda aitarlyqtay ózergen joq. Ókimet 17 suisid oqighasy bolghanyn habarlady; 2009 jyly múnday 15 jaghday tirkelgen edi.

4 mamyrda Almaty garnizonynyng Áue kenistigin qorghau brigadasynda kelisim-shartpen qyzmet etip jatqan bir serjant shaqyruly qyzmettegi әskeriydi qatty soqqygha jyqqan kórinedi, sonyng saldarynan Azamat Orazbaev degen azamat qaza tauyp, jәne taghy eki jauynger auyr jaraqat alghan. Resmy oryndar serjantty qamaugha alyp, garnizon komandiyrin qyzmetten bosatty jәne isti tergeudi bastady, búl tergeu osy kýnge deyin bitken joq.

Mamyrdyng 15-inde poliyseyler Erlan Tórebekovtyng denesin auruhananyng sheberhanasynan tapty, Bas prokuraturanyng payymdauynsha ol sol jerde jeydesin tigip otyrghan kezinde iyne jútyp qoyghan. Keyinnen resmy oryndar ony asylyp qaldy dep jariyalady. Tórebekovtyng ata-anasy denesin qayta qazyp alyp teksergende, denesinen soqqy izderin tapqan. Resmy oryndar osy ólimge qatysty tergeu bastady, ol әli jalghasyp jatyr.

ә. Joghalyp ketu

Preziydent Nazabaevtyng kelini Mayra Nazarbaevamen aqparat qúraldarynda kóp jazylghan biznes tóniregindegi dau-damaygha aralasqan tanymal biznesmen Edgar Salduzy 14 tamyzda biznestegi seriktesimen kezdesu ýshin ýiinen shyqqan song joghalyp ketti. Almaty qalalyq polisiyasy men Últtyq qauipsizdik komiytetining qalalyq departamenti úrlanghan biznesmendi 27 qyrkýiekte tiri kýiinde tapty.

b. Azaptau jәne basqa qatygez, adamgershilikke jatpaytyn nemese ar-namysty qorlaytyn is-әreket pen jaza týrleri

Zang múnday әreketterge tyiym salghanymen, polisiya men týrme qyzmetkerleri qamaugha alynghandardy qylmysty moyyndatu ýshin ýnemi soqqygha jyghyp, qorlap otyrdy. Adam qúqyqtaryn qorghau belsendileri azaptaudyng zandaghy anyqtamasy tym shashyranqy jәne onyng BÚÚ standarttaryna sәikes kelmeytinin, al sol әreket ýshin kesiletin jaza tym júmsaq ekenin aitady. Bas prokuratura (BP), Preziydentke qarasty Adam qúqyqtaryn qorghau jónindegi komissiya men adam qúqyqtary ombudsmeni qúqyq qorghau organdarynyng keybir qyzmetkerlerining tergeu barysynda azaptau jәne basqa zansyz әdisterdi qoldanatynyn moyyndady. Adam qúqyqtaryn qorghaushylar men halyqaralyq zandylyqtyng saqtaluyn baqylaushylar tergeu amaldary jәne prokurorlyq is-sharalar aiyptalushynyng qylmysyn dәleldeuge qajetti basqa aighaqtar jinaudy emes, kerisinshe aiyptalushygha qylmysty jasaghanyn moyyndatudy kózdeytinin habarlady. Jalpy alghanda sot aiyptalushylardyng azap nemese qysym kórgendikten qylmysty moyyndaugha mәjbýr boldyq degen sózderine qúlaq asqan joq.

29 qyrkýiek pen 1 qazan aralyghynda BÚÚ-nyng azaptau jәne basqa qatygez, adamgershilikke jatpaytyn nemese ar-namysty qorlaytyn is-әreket pen jaza týrleri jónindegi arnayy baqylaushysy Manfred Novak 2009 jylghy mamyr aiyndaghy Qazaqstangha sapary barysynda jasaghan úsynystaryn talqylau ýshin ýkimet mýshelerimen jәne ÝEÚ ókilderimen kezdesti. Atalmysh sapar barysynda ol birneshe týrme men qamau ornyn teksergen edi. BÚÚ-nyng Bosqyndar mәseleleri jónindegi Bas komissary (BÚÚBK) jәne birneshe ÝEÚ úiymdastyrghan kezdesude Novak ózining osy lauazymdaghy alty jyl ishinde kórgen kóptegen elderding arasynda Qazaqstannyng óz abaqtylaryndaghy shynayy jaghdaydy jasyrugha tyrysqan jalghyz memleket ekenin atap ótti. Onyng payymy boyynsha azaptau elde keng taramaghan, biraq qalyptasqan jazasyzdyq jaghdayy polisiyagha qylmysty moyyndatu maqsatynda shekten shyghatyn qatty soqqygha jyghu jәne qylqyndyru sekildi әdisterdi paydalanugha mýmkinshilik beredi. Novaktyng payymdauynsha polisiya azaptau turaly shaghymdardy tergeudi óte siyrek qolgha aldy.

Adam qúqyqtary ombudsmeni tútqyndar men qamaugha alynghandardyng shaghymdaryn qarady. Ombudsmen tiyisti mekemege tikeley úsynys aitugha nemese ashyq mәlimdeme jasaugha qúqyly, alayda onyng úsynystaryn kýshtep oryndatugha biyligi joq. Jyl ishinde Azaptaugha qarsy qoghamdyq úiymdar koalisiyasy 263 shaghym qabyldady. Jergilikti qoghamdyq úiymdardyng mәlimdeuinshe, búrynghy jyldarmen salystyrghanda ýkimet azaptau mәselesining bar ekenin osy jyly ashyq moyyndady.

Ýkimettik emes úiymdar koalisiyasynyng esebine sýienetin bolsaq, 20 mamyrda Almaty manayyndaghy Zarechnyy týrmesindegi bir top qyzmetker men tútqyn týrme tútqyny Jandos Saghatovty birneshe saghat boyyna úryp-soqqan. Qoghamdyq úiymdardyng qysymynan song prokuratura «azaptau әdisin qoldandy» degen aiyppen týrme basshylaryna qarsy is qozghady, tergeu osy kýnge deyin jalghasyp jatyr. Qazannyng 6-da tútqyn Qanat Múhambetqaliyev eki býiregining qyzmeti búzylghannan auruhanada qaytys boldy. Kóptegen qoghamdyq úiymdardyng mәlimdeuinshe, týrme әkimshiligi ony qatty soqqygha jyghyp, denesine kóp zaqym keltirgen, keyin búl zaqymdar onyng ólimine sebep bolghan. 17 qarashada polisiya eki týrme qyzmetkeri Nikolay Sidorovich pen Ghabit Baytishkinge «biyligin asyra paydalandy» degen aiyp taghyp, tergeudi bastady, tergeu әli jalghasyp jatyr.

Jyldyng ayaghyna deyin ókimet 2009 jyly sәuirde qaskerlikpen ainalysqany ýshin tútqyndalghan jәne tútqynda bolghan kezinde soqqygha jyghylghan ýsh balyqshynyng isin tergedi. ÚQK balyqshylardyng tútqynnan bosatylghanyn mәlimdese, balyqshylardyng ózderi aqparat qúraldaryna qamaudan qashyp shyqqandaryn aitqan. Olardyng ýsheui de ishki jaraqattarymen auruhanagha jetkizilgen, al balyqshylardyng bireuining miy shayqalghan. ÚQK qyzmetkerleri eshqanday zanbúzushylyq bolmaghanyn aityp, «qaskerlik istedi» degen aiyp taghyp, balyqshylargha qarsy qylmystyq is qozghaghan.

Bas prokuratura 2009 jyly bolghan 167 qylmyspen salystyrghanda osy jyly әskerdegi әlimjettik pen biylikti asyra paydalanushylyqqa baylanysty 162 qylmys oryn alghanyn mәlimdedi.

Ýkimet әskerdegi әlimjettik isterin tergep, qorlyqqa qatysy bar jauyngerlerding ýstinen is qozghap, bir jylda 32 isti sotqa jiberdi. Qorghanys ministrligi arnayy tekseruler jýrgizip, agha ofiyserlerden óz bólimderindegi jaghday turaly jýieli esep talap etti.

Týrmeler men qamau oryndaryndaghy jaghday

Týrmelerdegi jaghday auyr kýiinde qaldy, al týrme jaylary halyqaralyq densaulyq standarttaryna say bolmady. Dәrigerlik kómekting jetispeushiligi әli de mәsele kýiinde qalyp otyr. Azapqa qarsy qoghamdyq úiymdar koalisiyasynyng mәlimeti boyynsha, qamaudaghylardyng jartysyna juyghy, әsirese VICh/SPIYD, tuberkulez jәne ózge júqpaly auru júqtyrghandary, dәrigerlik kómekti qajet etti. Polisiya abaqtylarynda, sotqa deyingi qamau oryndarynda jәne týrmelerde jәbir kórsetu jayttary oryn aldy. Baqylaushylar abaqtylardyng lyq tolyp túrghanyn, al qamaudaghylargha dúrys kónil audarylmaytynyn jәne әkimshilik qyzmetkerlerine arnalghan kәsiby trening baghdarlamalarynyng jetispeushiligin syngha aldy.

Baqylaushylardyng mәlimdeuinshe, tútqyndar men qamaugha alynghandar kelushilermen kezdesuge jalpy mýmkinshilik aldy, jәne dindi ústanugha kedergi jasaldy degen shaghymdar týsken joq. Azapqa qarsy qoghamdyq úiymdar koalisiyasynyng mәlimeti boyynsha, tútqyndardan týsip jatqan әrtýrli shaghymdardyng sany ósti. Halyqaralyq jaza reformasy úiymynyng (HJR) mәlimdeuinshe, azaptau әreketterine baylanysty shaghymdardyng barlyghyna azamattyq qogham ókilderining aralasuyn talap etetin jana tәrtipke oray, ókimet baspasóz ben tәuelsiz baqylaushylardyng qamau oryndaryna baryp, ondaghy jaghdaydy keninen jariyalaugha mýmkinshilik berdi. HJR-dyng úigharymy boyynsha, osynday keybir baqylaular әreketteri qamau oryndary әkimshilikterining jauapkershiligin arttyrugha kómektesken.

Ýkimet 2009 jyly qamalghan 43 adammen salystyrghanda, ótken jyl ishinde 31 adamnyng tergeu izolyatorlary men polisiya abaqtysynda qaytys bolghanyn habarlady. HJR-dyng mәlimdeuinshe, 2010 jyldyng alghashqy 10 aiynda týrmeler men tergeu izolyatorlarynda 351 adam qaytys boldy. Ýkimet 2010 jyly 40 adamnyng ózin-ózi óltirgenin jariyalady, búl kórsetkish 2009 jylgha qaraghanda tómendedi, onyng ýsheui sotqa deyingi qamau oryndarynda, 36-sy - týrmede, jәne bireui - polisiya abaqtysynda oryn aldy.

Týrmelerdi baqylaumen ainalysatyn ýkimettik emes úiymdardyng arqasynda jinalghan songhy statistikalyq mәlimetke sәikes elde 55000 adam týrmede jәne sotqa deyingi tergeu oryndarynda qamauda boldy. Erler men әielder jәne kәmeletke tolmaghandar bólek ústalady. Al tergeu oryndaryndaghylar týrmedegilerden bólek ústalady. Sayasy tútqyndar basqa qylmyskerlerden bólek ústaldy degen mәlimetter bolghan joq.

Týrmelerdegi auyr jaghday men qorlyqqa narazylyq bildirgen tútqyndardyng óz denelerin ózderi keskileu oqighalary jalghasyn tapty; jyl barysynda 174 tútqynnyng qatysuymen bolghan osynday 87 oqigha oryn aldy. Búlardyng 27-si - tútqyndardyng toptasyp, óz denelerin ózderi birge keskilegen jayttar. Ýkimettik emes úiymdardyng mәlimdeuinshe, qamau oryndaryndaghy zorlyq әreketteri jónindegi esepter qamaudaghylardyng jaghdayyn nasharlatqan joq, kerisinshe, olar tútqyndau jýiesining ashyqtyghyn qamtamasyz etti.

Aqpannyng 1-de Shyghys Qazaqstanda ornalasqan 156/17 týrmede, qúqyq qorghau organdary qyzmetkerlerining qaramaghyndaghy birneshe tútqyn qys merziminde týrmede jylu men ystyq sudyng joqtyghyna narazylyq bildirip, óz denelerin ózderi keskiledi.

3 shildede Stepnoy auylyndaghy 166/26 týrmesining 14 tútqyny әkimshilik tarapynan kórsetilgen zorlyqqa narazylyq bildirip, óz denelerin ózderi keskiledi. Zang oryndary «óz biyligin asyra paydalanyp, tútqyndargha zorlyq kórsetip, azaptady» degen aiyppen eki lauazymdy qazmetkerdi jazalady, onyng ishinde keyinnen júmysynan bosatylghan Aqmola oblystyq penetensiarlyq komiyteti tóraghasynyng orynbasary da boldy. Prokuratura tergeuin bitirdi, alayda sot otyrysy әli bolghan joq. 5 shildede tútqyndardyng taghy bir toby óz denelerin ózderi keskiledi. Tútqyndardyng tuystary men tútqyndar qúqyqtaryn qoghaushylar jurnalisterge úyaly telefongha týsirilgen tútqyndardyng denelerin keskilep jatqan fotolar men beynejazbalardy tabys etti.

Sәuirding 22-de Soltýstik Qazaqstandaghy Gornyy auylynda ornalasqan 164/4 týrmesining 37 tútqyny әkimshilik tarapynan kórsetiletin zorlyqqa narazylyq bildirip, óz denelerin ózderi keskilegen. Isti tergegennen son, ókimet 12 tútqyndy basqa qamau oryndaryna auystyrdy. 30 shildede, Halyqaralyq adam qúqyqtaryn qorghau burosynyng Qazaqstandyq basqarmasynyng mәlimdeuinshe, Almatydaghy sotqa deyingi qamau ornynda jatqan tórt aiypker ishterin jaryp tastaghan. Keyinnen jariyalanghan esepke jýginetin bolsaq, týrme әkimshiligining tórt tútqyndy qatty soqqygha jyqqanyn estigen olardyng tughan-tuysqandary qamau ornynyng aldynda narazylyq sheruin ótkizdi. 40-qa juyq tútqyn Bas prokurorgha shaghym jiberdi. Qoghamdyq baqylau komissiyasynyng jetekshisi Ardaq Janabilevanyng aituynsha, qisyndy shaghymdardyng barlyghy qanaghattandyryldy.

Tamyzdyng 9-ynda Aqmola oblysynyng Gagarin auylyndaghy № 166/25 týrmesining 300-ge juyq tútqyny birigip, narazylyq retinde óz denelerin ózderi keskiledi. Osy kóterilisti basu maqsatynda ókimet әsker jiberdi, nәtiyjesinde eki tútqyn qaza bolyp, 100 adam jaraqattandy, 70-i auruhanagha jatqyzyldy.

Tamyzdyng 24-de Ermek Narymbaev Almaty qalalyq apellyasiyalyq sotyn óz isin qayta qaraugha mәjbýrleu maqsatynda ashtyq jariyalady. Onyng mamyr aiynda rúqsat etilmegen narazylyq sheruine qatysqany ýshin alghashynda 15 kýnge bas bostandyghynan aiyru jazasy ayaq astynan taghylghan polisiyagha qarsylyq kórsetti degen aiyppen tórt jylgha úzartylghan bolatyn.

Azamattyq qogham belsendileri Ádilet jәne Ishki ister ministrlikterining qoghamdyq qadaghalau kenesterimen, sonymen birge adam qúqyqtary ombudsmenining azaptaugha qarsy júmys tobymen birge týrmeler men qamau oryndaryndaghy jaghdaydy baqylaugha kýsh saldy. Dey túrghanmen, kóptegen baqylaushylar búl kenesterding tәuelsiz emestigin nemese anyq belgilengen qúzireti ne bolmasa biyligi joqtyghyn aityp, syngha aldy.

Ýkimet tútqyndardy qorlau mәselesine ýzbey kónil bólip otyrdy, jergilikti týrmeler men qamau oryndaryna baqylau jýrgizu komissiyalarynyng ókilderin kirgizip, qamau oryndarynyng әkimshiligine treningter men polisiya qyzmetkerlerine seminarlar úiymdastyrdy. Jyldyng ayaghyna deyin biyligin asyra paydalanghany ýshin 48 qúqyq qorghau organdary qyzmetkerining isin tergep, 15-in zorlyq kórsetkeni ýshin jazalady.

v. Zansyz tútqyndau nemese qamauda ústau

Zang boyynsha zansyz tútqyndau nemese qamauda ústaugha tyiym salynady, biraq búl salada mәseleler sheshilmegen kýiinde qaldy.

Polisiya men qauipsizdik organdarynyng róli

Ishki ister ministirligi negizinen ishki qauipsizdikke, onyng ishinde qylmystyq jәne әkimshilik zang búzushylyqty tergeu jәne olardyng aldyn alugha, qoghamdyq tәrtip pen qauipsizdikti saqtaugha jauapty últtyq polisiya kýshterin basqarady. Ekonomikalyq qylmys jәne sybaylas jemqorlyqpen kýres agenttigi (Qarjy polisiyasy) әkimshilik jәne qylmystyq tergeu jýrgizuge qúziretti. ÚQK shekara qauipsizdigi men ishki qauipsizdikti qamtamasyz etu, lankestikke qarsy kýresu, zansyz nemese tirkelmegen ekstremistik jәne әskery úiymdar, sayasy partiyalar, diny birlestikter, kәsipodaqtar siyaqty toptardy tergeu jәne olardyng jolyn kesu rólin atqarady. 2009 jyldyng aqpan aiynda ýkimet Preziydentke tikeley qaraytyn «Syrbar» atty syrtqy barlau qyzmetin qúrdy. ÚQK men Qarjy polisiyasy tikeley Preziydentke esep beredi.

Osy jyl ishinde Ishki ister ministrligi senim telefony jelisi polisiyanyng sybaylas jemqorlyghy men biylikti asyra paydalanghany turaly 13 617 shaghym qabyldady. Ministrlerding kóbi jәne premier-ministrding ózi jeke blogtaryn ashyp azamattargha shaghymdanu mýkindigin berdi.

Qúqyq qorghau sharalaryn ýilestiretin keneske Bas prokuror tóraghalyq etedi. Onyng qúramyna ózge qúqyq qorghau organdarynyng basshylary kiredi. Basqa mindetterimen qosa búl kenes qúqyq qorghau organdarynyng ýstinen týsken shaghymdardy tekseredi.

Ishki ister ministrligi qoghamdyq úiymdarmen birlese otyryp, polisiya qyzmetkerlerine arnap jergilikti dengeyde adam qúqyqtary turaly seminar-treningter ótkizdi. Ýkimet halyqaralyq úiymdarmen yntymaqtasa otyryp, tergeu mashyqtaryn jetildiru joldaryn ýiretu arqyly qorlaudy azaytudy kózdeytin sany shekteuli seminar-treningter ótkizdi.

Tútqyndau jәne qamaudaghy jaghday

2008 jyly tamyzda ýkimet tútqyndaugha rúqsat beru qúziretin prokurordan alyp, sot biyligi tarmaghyna tapsyratyn zang qabyldady. Tәuelsiz baqylaushylardyng mәlimdeuinshe, sot әdette prokurorlardyng shaghymyn qoldap otyrdy. Nәtiyjesinde 2009 jyly polisiya qamaugha alghan azamattardyng 98 payyzy tútqyndaldy, mysal ýshin 2006 men 2008 jyldary búl kórsetkish 91.3 jәne 92 payyzdy qúraghan.

Prokurorlardyng qolynda tintu jәne tәrkileu sekildi tergeu әreketterine rúqsat etu qúzyreti qala berdi. Zang boyynsha, polisiya qamaugha alynghan adamdy aiyp taqqangha deyin 72 saghat ústaugha qaqyly. Adam qúqyqtarynyng oryndaluyn baqylaushylar búl merzimning tym úzaq ekenin aityp, biylik organdary búl merzimdi qysym kórsetu jәne qylmysty moyyndatu maqsatyna paydalanatynyn aitty. Qamaugha alynghandardy kepildikke uaqytsha bosatu jýiesi bolghanymen, ol keninen qoldanylmady. Kóptegen azamattar sot bastalghangha deyin tergeu izolyatorlarynda qala berdi. Zang boyynsha qamaugha alynghandar kerek kezinde tuystarymen kezdese alady; alayda keybir kezderde tútqyndar jolgha qarajaty joqtardyng mýmkinshilikterin shektep, óz ýileri men tughan-tuystarynan alystaghy abaqtylargha jiberildi.

Qamaugha alynghan, tútqyndalghan nemese qylmys jasady degen aiyp taghylghan adamdar qamaugha alynghan, tútqyndalghan nemese aiyp taghylghan sәtten bastap advokattyng kómegin alugha qúqyly. Dey túrghanmen, zang polisiyany qamaugha alynghan adamgha advokattyng kómegin paydalanugha qúqyly ekenin eskertudi mindettemeydi, jәne is jýzinde polisiya ony eskertpeydi. Adam qúqyqtarynyng oryndaluyn baqylaushylar polisiya qyzmetkerlerining qamaugha alynghan azamattardy advokatpen kezdespeuge kóndirip, advokat kelgenge deyin bastapqy jauap alu arqyly dәleldemeler jinap, keybir jaghdaylarda dәleldemeler jinau ýshin sybaylas jemqor advokattardy paydalanghandaryn aitty. Zang boyynsha, kýdikti nemese aiyptalushy jasy kәmeletke jetpegen, aqyl-esi kem nemese mýgedek bolsa, nemese oghan auyr qylmys jasady degen aiyp taghylmaqshy bolsa, ýkimet ony advokatpen qamtamasyz etuge tiyisti. Is jýzinde qoghamdyq qorghaushylardyng aiypkerlerge kómektesuge dayyndyghy nashar jәne búl istegi tәjiriybeleri az boldy.

Keybir aiypkerlerge óz qorghaushylaryn tandaugha jol berilmedi, sebebi olargha qarsy qozghalghan ister memlekettik qúpiyagha qatysty dep tanyldy, al zangha sәikes onday isterge tek arnayy rúqsaty bar zangerler qatysa alady. Memlekettik «Qazatomprom» uran óndiru kompaniyasynyng búrynghy basshysy Múhtar Jәkishevting ýstinen qozghalyp, 15 mamyrda ayaqtalghan qarjyny jymqyru isinde ÚQK Jәkishevting óz advokatymen kezdesuine kedergi jasady, sebebi zangerding tiyisti rúqsaty bolghan joq. Sondyqtan Jәkishev rúqsat alghan advokattar tiziminen ózine qorghaushy tandaugha mәjbýr boldy, tek sodan song ghana onymen kezdesuge rúqsat aldy.

Prokurorlardyng mәlimdeuinshe azamattardy zansyz tútqyndau kýrdeli mәsele bolyp qala berdi. 2010 jyldyng alghashqy on aiynyng ishinde biylik organdary sotqa deyingi qamau mekemelerinde zansyz otyrghan 1000 adamdy bosatty, jәne 973 adam polisiya abaqtylarynan zansyz tútqynnan bosatyldy.

Biylik ókilderi ara-túra ókimetke qarsy shyqqandar men olardy synaghandardy, keyde rúqsatsyz jiyn ótkizdi degen sekildi shaghyn zanbúzushylyqtary ýshin qamaugha alyp otyrdy. Degenmen, sayasy astary bar úzaq merzimdik tútqyndaular jayynda shaghym týsken joq.

g. Isti әdil de ashyq sotta qaraudan bas tartu

Zang tәuelsiz sot jýiesimen tiyisti dәrejede qamtamasyz etpeydi. Atqarushy biylik sot tәuelsizdigin shektep otyrdy. Prokurorlar jalghan sot tóresi rólin atqardy, olargha sot sheshimderin uaqytsha toqtatu biyligi berildi.

Sybaylas jemqorlyq sot ýderisining әrbir satysy men dengeyinde kórinis tapty. Sudiyalar eng kóp jalaqy alatyn memlekettik qyzmetkerlerding qatarynda bolghanymen, zangerler men adam qúqyqtaryn baqylaushylardyng aituynsha, sudiyalar, prokurorlar jәne basqa sheneunikter qylmystyq isterding kópshiligine ýkim shygharghanda ony әldekimning paydasyna sheshu ýshin azamattardy para beruge iytermeledi.

Áskery sottar әskery qyzmetkerlerge qatysy bar dep tanylghan azamattyq túlghalardyng qylmystyq isterin qarau qúziretine iye. Áskery sottar men azamattyq sottar bir qylmystyq kodeksti qoldanady.

Isting sotta qaralu tәrtibi

Ayyptalushylargha kinәsizdik prezumpsiyasy berilgen jәne olardyng ózderine qarsy aighaq bermeuge qaqysy bar. Memlekettik qúpiya jariya bolatyn jaghdayda ne azamattyng jeke ómirin, onyng otbasylyq qúpiyalaryn qorghau maqsatynan basqa jaghdaylarda sottar ashyq týrde ótkizildi. Degenmen, jurnalister men baqylaushylardyng ashyq sot otyrystaryna jiberilmegenderi jayly mәlimdemeler boldy. Tek óte auyr aiyp taghylghan aiyptalushylardyng isteri alqa biyler sotynda qaralugha qaqyly.

2006 jyly qabyldanghan zannamalyq aktilerge sәikes, auyr qylmystyq isterding alqa biyler sotynda qaraluy jyl barysynda odan әri jalghasty. Baqylaushylar alqa biylerin tandau әrqily mәnerde jýrgizilgenin jәne alqa biylerimen birge kenesetin sudiyalardyng iste ýstemdik etuge beyim bolghanyn atap aitty. 2010 jyldyng 11 aiynda alqa biyler qatysqan 206 sot mәjilisi bolyp, 286 aiyptalushynyng isi qaraldy; alqa biyler 19 adamdy aqtady.

Qylmystyq isterdegi aiyptalushylar advokat qyzmetine aqy tóley almasa, ýkimet tarapynan qamtamasyz etiletin advokat jaldaugha jәne zandyq kenes alugha qúqyly. Qylmystyq is jýrgizu kodeksine sәikes, eger aiyptalushy jasy kәmeletke jetpegen, aqyl-esi kem nemese mýgedek bolsa, sot ýderisi jýrgiziletin tilde sóilemese, ne bolmasa oghan on ne odan da kóp jylgha týrmege jabylu qaupi tónse, onyng advokaty boluy tiyis. Is jýzinde, advokattar qylmystyq isterding tek jartysyna ghana qatysty, onyng bir sebebi - ýkimetting advokattargha aqy tóleuge jetkilikti qory bolmaghan. Zan, sonday-aq, aiyptalushylargha óz isin qaraytyn sotqa qatysugha, sotta sóz sóileuge jәne ózin qorghaytyn kuәger shaqyrugha qúqyq beredi. Sonday-aq, olardyng sot sheshimin joghary dәrejeli sottyng qarauyna jiberuge qúqyghy bar. Baqylaushylardyng mәlemdeuinshe, sotta qorghaushy róli qatty shekteuli, kerisinshe prokurordyng biyligi basym boldy.

Qazaqstandyq jәne halyqaralyq adam qúqyqtaryn qorghau úiymdarynyng mәlimdeuinshe, jergilikti sot jýiesi kóptegen mәselelerdi sheshken joq, onyng ishinde sot otyrystaryna qatysu mýmkindigin shekteu, memleketting qolyndaghy dәlel-ayghaqqa qol jetkizbeu, proseduralardy búzu, aiyptalushylargha olardyng qúqyqtaryn dúrystap týsindirmeu, qorghaushylar ótinishterin esepke almau jәne sudiyalar tarapynan kinәni moyyndatu maqsatynda azaptau men qorqytu әdisteri qoldanyldy degen shaghymdardy teksermeu. Qúqyq qorghau belsendileri alqa biyler qaraytyn isterding sanyn kóbeytuge shaqyrdy. Zang talap etetin prosesterding tolyghymen jýzege aspauy sheshilmegen mәsele retinde qala beredi, әsirese búl sayasy astary bar oppozisiya mýshelerining narazylyq sharalaryna qatysty nemese sayasy kýshter ya qarajat jaghynan yqpal etilgen sot isterine qatysty boldy.

26 sәuirde Jogharghy sottyng ishki tәrtipterdi qarastyru alqasy belgili adam qúqyqtaryn qorghaushy Evgeniy Jovtisting advokaty Vitaliy Voronovtyng shaghymyn qanaghattandyrmay, tómengi dengeydegi sottyng shygharghan jol apaty saldarynan adam óltirgeni ýshin tórt jylgha bas bostandyghynan aiyru turaly ýkimin kýshinde qaldyrdy. Búl ýkim 2009 jylghy mausymda Jovtisting óz kóligimen jayau jýrginshini qaghyp óltirgenine baylanysty shygharylghan. Almaty oblystyq sotynyng 2009 jylghy jeltoqsanda ótken alqa mәjilisinde sot Jovtis qorghaushylarynyng talabyn oryndamay, apellyasiyalyq sottyng sheshimin qayta qaraudan bas tartty. Jergilikti jәne halyqaralyq adam qúqyqtaryn baqylaushylar sot jýiesinde kóptegen kemshilik bolghanyn qatty syngha aldy. Keybir baqylaushylar ýkimetti kóp synaytyn Jovtiske qatysty shygharylghan qatang ýkimning sayasy astary bar degen pikir aitty.

9 tamyzda Jogharghy sot «Vremya» gazetining jurnaliysi Tohniyaz Kýshikovke qatysty 2009 jyly jýrginshini qaghyp óltirgeni ýshin kesilgen jazany júmsartu ótinishin qanaghattandyrmady.

Jeltoqsannyng 6-synda Jogharghy sot búzaqylyq jasap, polisiyagha baghynbady dep aiyptalghan oppozisiyalyq jurnalist Aydos Sadyqovtyng shaghymyn da qaytaryp tastady. Taratylghan mәlimetke sýiensek, onyng eki jylgha bas bostandyghynan aiyru jazasynyng astarynda sayasy sebepter jatyr.

Sayasy tútqyndar men qamaugha alynghandar

Jergilikti jәne halyqaralyq adam qúqyqtaryn qorghaushy ýkimettik emes úiymdardyng aituynsha, Evgeniy Jovtisting týrmege jabyluy - elding 2010 jyly Europadaghy qauipsizdik jәne yntymaqtastyq úiymyna (EQYÚ) tóraghalyq etu qarsanynda ýkimetke syn aitushy eng belsendi adamnyng ýnin óshiruge baghyttalghan әreket. Jovtiske múqiyat baqylau ornatyldy, ol qamau ornynan syrtqa shyghyp júmys isteuine ne demaluyna rúqsat etilmegen jalghyz tútqyn boldy, degenmen oghan maqala jariyalap, ashyq ýndeuler jasaugha rúqsat etildi.

Azamattyq sot amaldary jәne sot qorghauy

Ekonomikalyq jәne azamattyq sot sudiyalary azamattyq isterdi qaraghanda qylmystyq ister sotynyng qúrylymyn kóbine qaz-qalpynda qaytalaydy. Zang men konstitusiyagha sәikes, azamattyq dau-damay sotta sheshiledi. Baqylaushylar azamattyq sotty is jýzinde jemqor әri senimsiz dep sanaydy. Baqylaushylar azamattyq istegi taraptardyng әsirese sot әkimshisine belgili bir somada aqsha tóleuge kelispegen kezde sot sheshimin jýzege asyruda kóp qiyndyq kórgenin aitty.

gh. Jeke ómirge, janúyagha, ýige nemese hat-habargha zansyz qol súghu

Konstitusiya men zang múnday әreketterge tyiym salady, dey túrghanmen, ýkimet keybir kezderi búl qúqyqtardy búzyp otyrdy.

Zang prokuraturagha azamattardyng konstitusiyalyq qúqyqtaryn shekteuge keng mýmkindik beredi. ÚQK, Ishki ister ministrligi, Qarjy polisiyasy jәne basqa organdar Bas prokuraturanyng kelisimimen jeke hat-habar jәne qarjy qújattarynyng qúpiyalyghyn, sonymen qatar, jekemenshik ýige qol súghylmau qúqyghyn búza alady. Sot prokuraturanyng sheshimin daulaytyn isterdi qarauy mýmkin, biraq ol qol súghudy toqtatugha shúghyl búiryq bere almaydy. Parlament 2009 jyly mausymda Qylmystyq is jýrgizu kodeksine ózgertuler engizip, polisiyagha rúqsat orderinsiz-aq telefonmen bolghan әngimeni tyndaugha jәne ony taspagha jazyp alugha mýmkindik beretin jaghdaylardyng tizimin úzartty jәne búrynghyday óte shúghyl әri óte manyzdy istermen qosa manyzdylyghy orta dengeydegi isterde de jeke ómirge qol súghu mýmkindigin berdi.

Ýkimetting qarsylastary men olardyng otbasy mýsheleri ózderining jýris-túrystary men telefon shalystaryn ýkimettegilerding anda-sanda baqylap otyrghanyn habarlaumen boldy.

2 Bólim. Azamattyq bostandyqtardy qorghau, sonyng ishinde:

a. Sóz jәne baspasóz bostandyghy

Konstitusiya men zang sóz jәne baspasóz bostandyghyna kepildik beredi, dey túrghanmen, ýkimet BAQ-ty baqylap, oi-pikir bildiru bostandyghyn shekteu ýshin zan-erejeler, qughyndau, liysenziyalau erejeleri, Internetti shekteu, qylmystyq jәne әkimshilik is qozghau siyaqty әrtýrli amal-aylalardy paydalandy. Ýkimet sheneunikterining jurnalister men aqparat qúraldaryn jala japty dep azamattyq jәne qylmystyq sotqa berui aqparat qúraldarynyng jabyluyna jәne olardyng ishki senzurany qalyptastyruyna әkep soqty.

Ýkimet adamdardyng el basshylyghyn synau mýmkindigin shektese, jergilikti basshylar jergilikti aqparat qúraldarynyng ózderi turaly syny pikir aituyn shekteuge tyrysty. Zang Preziydentke jәne ózge joghary lauazymdy sheneunikterge til tiygizuge tyiym salady. Ýkimet tyiym salynghan sayasi-ekstremistik qozghalys - «Hizb-ut-Tahrirdyn» ýnparaqtar taratuyn sayasy jәne terrorlyq maqsattaghy azghyru әreketi dep baghalap, ony konstitusiya kepildik beretin sóz bostandyghynan tys dep sipattauyn jalghastyrdy.

Memlekettik statistikagha sәikes, 2973 aqparat qúralynyng 20 payyzy ýkimetting menshiginde boldy. Kóptegen jekemenshik gazetter men teledidar stansalary memleketten subsidiya aldy. Iri agenttikter men tәuelsiz bolyp sanalatyn teleradio arnalarynyng aitarlyqtay kóp bóligi Preziydentting janúya mýsheleri men senimdi joldastarynyng baqylauynda delingen holdingterding menshiginde boldy. BAQ bostandyghyn baqylaushylar respublikalyq jeti telearnanyng basym kópshiligi tolyqtay nemese jartylay ýkimetting menshiginde dep esepteydi. Jergilikti әkimshilikter birneshe teleradio jiyiligin menshiktengen, al Baylanys jәne aqparat ministrligi olardy tender arqyly tәuelsiz arnalargha paydalanugha berdi.

Aqparat qúraldarynyng barlyghynan Baylanys jәne aqparat ministrliginde tirkelu talap etiledi, biraq veb-sayttargha búl talap qoyylghan joq. Preziydent 2009 jyly aqpanda BAQ turaly zangha ózgertuler engizu turaly zangha qol qoyyp, joghary basshylyghy auysqan jaghdayda aqparat qúralyn qayta tirkeuden ótudi jәne súhbatty jazyp alardan búryn aldyn ala rúqsat súraudy talap etetin erejelerdi alyp tastady. Teledidar jәne radio jiyilikterin bólu memlekettik komissiyasy 2010 jyly otyrys ótkizgen joq, sol sebepten jana liysenziya alu mýmkinshiligi bolghan joq. 2009 jyly sәuirde ótkizilgen ýkimettik tender nәtiyjesi boyynsha iri qalalar men oblystarda radio jiyilikterding barlyghy ýkimetting ózi qalaghan kompaniyalargha berildi. Sol siyaqty ýkimet 2008 jyldyng qantarynda telejiyilikterge jana liysenziyalar beru boyynsha tender ótkizdi, biraq BAQ-ty baqylaushylar ýkimetting tender nәtiyjesin aldyn ala sheship qoyghanyn jәne jana telejiyilikterding barlyghynyng ýkimet qalaytyn kompaniyalargha berilgenin mәlimdedi.

Zang boyynsha sheteldik baghdarlamalardy retranslyasiyalau kólemi stasiyanyng jalpy efir uaqytynyng 20 payyzynan aspauy kerek. Ýkimet osy zang negizinde birde-bir teleradio agenttigining júmysyn toqtatpaghanymen, búl kishigirim, әli tolyq damy qoymaghan, óz baghdarlamalaryn qalyptastyrugha resurstary joq jergilikti telearnalargha auyr tiydi.

Jurnalisterge qysym jasau jәne zorlyq-zombylyq kórsetu sheshilmegen mәsele kýiinde qaldy. Sóz bostandyghyn qorghaytyn «Ádil sóz» ýkimettik emes úiymy jyl barysynda kenseler men jurnalisterge jasalghan segiz shabuyl, bes jurnalisti qorqytyp-ýrkitu jәne basylymdardyng shyghuyn uaqytsha nemese mýldem toqtatudyng ýsh oqighasyn tirkegenin habarlady. Qoghamdyq úiymnyng mәlemdeuinshe, tilshilerge kәsiby mindetterin oryndaugha mýmkinshilik bermeuding 24 oqighasy, qoghamdyq manyzy bar aqparatqa jurnalisting qolyn mýldem jetkizbeu nemese oghan edәuir shekteu qongdyng 210 oqighasy tirkeldi. Oppozisiyalyq aqparat qúraldarynda júmys isteytin nemese úiymdasqan qylmys pen sybaylas jemqorlyq turaly habar beretin jurnalister ózderin biylik organdary men jekelegen adamdardyng qughyndaytynyn jәne qorqytyp-ýrkitetinin mәlimdedi.

2009 jyly qantarda «Azat Europa/Azattyq» radiosynyng shtattan tys jurnaliysi әri osy aqparat qúraly veb-saytynyng redaktory Ermek Boltaygha belgisiz bireuler jasaghan shabuylgha baylanysty iste ózgerister bolghan joq. Bayandamagha jýginsek, kóshede birneshe adam Boltaydan aqsha talap etken, ol bermeytinin aitqan son, oghan qoqan-loqqy kórsetken. Polisiya búl oqigha boyynsha «búzaqylyq» babymen is qozghady.

Qamauda jatyp, densaulyghy birshama nasharlaghan «Alma-Ata Info» gazetining bas redaktory әri shygharushysy Ramazan Esirgepov ózining tútqyndaluyna narazylyq retinde 8 shildede ashtyq jariyalady. 2009 jyly jabyq týrde ótken sot otyrysynda Taraz qalalyq soty memlekettik qúpiyagha jatatyn qújattardy jariyalaghany ýshin aiypty dep tauyp, ony ýsh jylgha bas bostandyghynan aiyrugha sheshim shyghardy. Ayyp 2008 jyly «Alma-Ata Info» gazetinde shyqqan ÚQK-ning qúpiya degen qújattary mәshhýr etilgen ýkimettegi sybaylas jemqorlyq jónindegi maqalagha baylanysty. 2009 jyly tamyzda bólek ótkizilgen Jogharghy sot otyrysy nәtiyjesinde «Alma-Ata Info» gazeti aiypty dep tanylyp, sot qúpiya qújattardy jariyalaghany ýshin gazetting shyghuyn ýsh aigha toqtatu turaly tómengi dengeydegi sottyng ýkimin kýshinde qaldyrdy. Jambyl oblystyq soty 2009 jyly qazanda Esirgepovting shaghymyn qabyldamay, bastapqy sot ýkimin ózgerissiz qaltyrdy.

15 jeltoqsanda «AKIpress» aqparat agenttigi habarlaghanynday, Bas Prokuratura Almatyda belgisiz bireuler qol-ayaghyn baylap, altynshy qabattaghy terezeden qúlatyp jibergennen song alghan jaraqattary saldarynan 2009 jyldyng jeltoqsan aiynda qaytys bolghan qyrghyzstandyq oppozisiyalyq jurnalist Gennadiy Pavlukting ólimine kinәli dep tanylghan kýdktilerdi Qyrghyzstannyng qúzyrly organdaryna tapsyrdy. Jeltoqsannyng 1-inde Almaty qalalyq soty tútqyndau orderin shygharyp, kýdiktilerding birin - Aldayar Ismankulovty adam úrlau jәne azaptau aiybymen qamaugha aldy. Aqparat qúraldarynyng habarlauynsha, Pavluk jyl sonyna deyin Qyrghyzstanda oppozisiyalyq gazet pen Internet portalyn ashugha niyet tanytyp jýrgen. 2009 jyly jeltoqsanda Ishki ister ministrligi osy iske baylanysty birneshe kýdiktini ústaghanyn, jәne olardyng barlyghy Qyrghyzstan azamattary ekenin jariyalady. Búghan qosa Ishki ister ministrligi kýdiktiler jayynda, nemese oqigha sebepteri jóninde eshqanday qosymsha mәlimet bergen joq.

Jergilikti ýkimetting aqparat qúraldaryna qysym kórsetui ótken jyly jalghasty. «Ádil sóz» ýkimettik emes úiymynyng mәlimdeuinshe, 7 qarashada Óskemen qalasy әkimining orynbasary «Stan.TV» internet portalynyng tilshisi Alla Stepanovanyng ýstinen qylmystyq is qozghaymyn dep qorqytyp, ótken narazylyq sherui jóninde aqparat taratpauyn talap etti. Osynday qorqytu әreketi jóninde maqala jaryqqa shyqqan song ol Stepanovany jala japqany ýshin sotqa beremin dep qorqytty.

2006 jyly kýshine engen aqparat qúraldarynyng júmysyn shekteytin zang boyynsha kýshtep jabylghan baspasóz qúraldary turaly mәlimetter bolghan joq. BAQ turaly zangha engizilgen ózgerister BAQ iyelerinen bas redaktory, meken-jayy nemese basylymynyng shyghu jiyiligi ózgerse, aqparat qúralyn qayta tirkeudi mindetteydi; jala japty dep aiyptalghan adamnyng ózge aqparat qúralynda basqarushy redaktor qyzmetin atqaruyna tyiym salady; sot ýkimimen jabylghan aqparat qúralynyng atyna úqsas atpen jana aqparat qúralyn tirketuge rúqsat bermeydi; qazaq jәne orys tilderindegi baghdarlamalardyng jalpy efirlik uaqytyn talap etilgen 50 de 50 payyz mólsherinde jýrgizbegeni ýshin aiyppúl saludy kózdeydi.

Memlekettik qúpiyany jariya etuge jәne taptyq, әleumettik, nәsildik, últtyq nemese diny ýstemdikti, meyirimsizdik pen zorlyq-zombylyqty uaghyzdaugha tyiym salatyn týzetuler negizinde ýkimet aqparattyng mazmúnyn shektey alady. Aqparat resmy taraptan taralmaghan jaghdayda onyng mazmúny ýshin aqparat qúralynyng shygharushysy, redaktory, taratushysy jәne jurnalister azamattyq jәne qylmystyq jauapkershilikke tartyluy mýmkin. Ýkimet osy erejeni baspasóz bostandyghyn shekteu maqsatyna paydalandy. Zang ekstremizmdi jarnamalaytyn nemese dәripteytin kez kelgen mәlimdemeni jaryqqa shygharugha tyiym salady. Halyqaralyq zang mamandary el ýkimeti búl terminning maghynasyn әli tolyq anyqtaghan joq dep sanaydy.

Ýkimet preziydentti tikeley synaghysy keletin aqparat qúraldaryn qúqyq qorghau sharalary nemese azamattyq sotqa beru arqyly qorqytyp otyrdy. Búl sharalar aqparat qúraldaryn ýreylendirgenimen, ýkimet sayasatyn syngha alu toqtaghan joq.

Memlekettik qúpiyalar turaly zang boyynsha preziydentting densaulyghy, tabysy nemese jeke ómiri jayly aqparat, sonymen qatar, elding miyneraldy resurstary men memleketting sheteldik nesie berushilerge qaryzdary siyaqty ekonomikalyq maghlúmat beru qylmystyq is dep sanalady. Zandyq túrghydan daugha úshyrmas ýshin aqparat qúraldary preziydent pen onyng janúyasy turaly mәlimetke kelgende ishki senzuragha jýginedi.

Jeke túlghalar jala japty degen aiyppen ýkimetting atynan ózge túlghalardy qylmystyq sotqa bere alady, sotqa bergen adam osynday aiyp boyynsha azamattyq sotqa da jýgine alady. Ýkimet sheneunikteri aqparat qúraldarynyng jaghymsyz mәlimet taratuyna tosqauyl qong ýshin zannyng jala jabu jәne ar-namysyna núqsan keltiru erejelerining shekteushi tetikterin paydalanudy jiyiletti. Qylmystyq kodeks te, Azamattyq kodeks te bireuge jala japqany ýshin azamattyng moynyna ýlken jauapkershilik artady. Aqparat kózining qaydan ekenine qaramastan, jariyalanghan aqparattyng aqiqattyghyn tekserudi shygharushy da, redaktor da, taratushy da, baspahana men jurnalist te tekserui kerek dep mindetteytin zang normasy baspasózding barlyq satysynda ishki senzuranyng ornyghuyna sebep boldy. 2009 jyly jala japqany ýshin taghylghan aiyppúl kólemi tym joghary bolghandyqtan, ony tóley almay, «Respublika» gazeti jabylyp qaldy.

Baqylaushylar men qoghamdyq úiymdardyng mәlimdeuinshe, «naqaq jala japty» degen bap boyynsha jurnalister men aqparat qúraldaryna qarsy is qozghau sheshilmegen mәsele bolyp qala berdi. «Ádil sózdin» aituynsha, jyl barysynda jala japqany ýshin jergilikti jeti jurnalistke qarsy is qozghaldy. Aqparat qúraldaryna qarsy qaralghan 54 azamattyq iste (onyng 24-in memlekettik lauazymdaghylar, al 21-in jeke azamattar bastaghan) ar-namysqa núqsan keltirgeni ýshin barlyghy 7,5 million tenge (5,14 million AQSh dollary) aiyppúl talap etilgen. Jyl ishinde bes jurnalist jazalaryn qamauda ótep shyqty.

Internet bostandyghy

Baqylaushylar ýkimetting elektrondy poshta men Internettegi әreketterge baqylau jýrgizgenin, oppozisiyalyq veb-sayttargha bóget jasap, ne bolmasa olardyng júmysyn bәsendetkenin jәne Internettegi chat bólmelerine ýkimetti jaqtaytyn ýgit taratqanyn aitty. Ýkimet Internet qyzmetimen qamtamasyz etetin ýsh kәsiporynnyng júmysyn (ýkimet menshigindegi «Qazaqtelekomdy» qosa alghanda) rettep otyrdy. Osyghan qaramastan, veb-sayttarda ýkimetti synaytyn pikirler men ózge san aluan kózqarastar bildirilip jatty. Tәuelsiz zertteu jýrgizetin kompaniyanyng aqparattaryna sәikes elde 4,3 million túraqty (basym bóligi qalalyq túrghyndar) Internet qoldanushy bar (jalpy halyqtyng 26,5 payyzy).

2009 jyly qabyldanghan zangha sәikes ýkimetting saylau nauqany kezinde nemese últaralyq zorlyq-zombylyqty nasihattaghany ýshin, veb-sayttardy qosa alghanda, aqparat qúraldaryn jauyp tastauyna kenirek mýmkindik berilgenine qaramastan, «Ádil sóz» qoghamdyq birlestigining mәlimdeuinshe, jyl ishinde eshbir aqparat qúraly nemese veb-sayt últaralyq zorlyq-zombylyq taratty degen aiyppen jabylghan joq. Jana zannama veb-sayttardy, sonyng ishinde chattar men blogtardy, «taratylatyn aqparattyq ónim» dep atap, olardy BAQ turaly zannyng qúziretine kirgizdi. Jәne ol Internettegi aqparatty «taratylatyn aqparattyq ónim» anyqtamasynyng ayasyna kirgizu maqsatynda onyng maghynasyn keneytti.

Ýkimet jeke túlghanyng beybit týrde bildirgen sayasi, dini, nemese iydeologiyalyq kózqarastaryna qaramastan, onyng aty-jónin anyqtaytyn aqparatty jinaugha, talap etuge, nemese taratugha talpynghan joq.

Baylanys jәne aqparat ministrligi «.kz» domenine tirkelu tәrtibin baqylap otyrdy. Eger tútynushylar eldegi serverlerding ornalasqan jerin kórsete almasa, agenttik olardyng domeninining júmysyn uaqytsha nemese mýldem toqtata alady. Baqylaushylar aqparat qúraldaryn tirkeu tәrtibining tym kóp shekteu qoyatynyn jәne biylikti asyra paydalanugha mýmkindik beretinin aityp, ony syngha aldy.

«Ádil sóz» ýkimetting 12 ret veb-saytqa tosqauyl qoyghanyn mәlimdedi, jәne LiveJournal veb-saytyna ýkimetting qoyghan tosqauyly jyl boyy mezgil-mezgil qaytalanyp otyrdy, degenmen, búl veb-saytqa basqa serverler arqyly erkin kiruge bolady. Bloggerlerding mәlimdeuinshe, olardyng sayttaryna mezgil-mezgil tosqauyl qoyylyp túrdy.

Oppozisiyalyq baghyttaghy zona.kz veb-sayty ózine aqpan men sәuirde jәne mamyrda 10 kýnge sozylghan úiymdasqan kiyber-shabuyl jasalghanyn habarlady.

Jyl boyy Jurnalisterdi qorghau komiyteti Internet qyzmetin kórsetetin ýkimetting menshigindegi «Qazaqtelekom» tútynushylarynyng oppozisiyalyq «Respublika» gazetining saytyn asha almaghanyn mәlimdedi. Olar gazetti balamaly sayttar arqyly oqy aldy. Aqpannyng 2-sinde Almaty qalalyq soty «Respublika» gazetin qaghazgha basylghan týrinde shygharugha tyiym saldy, sebebi basylym 2009 jyly «BTA bank» shaghymy boyynsha ótken sotta aiypty dep tanylyp, talap etilgen 60 million tenge (400 000 AQSh dollary) aiyppúldy tóley almady.

Ghylymy bostandyq pen mәdeny sharalar

Ýkimet jalpy alghanda ghylymy bostandyqty shektegen joq, degenmen, bilim jәne ghylym qyzmetkerlerine, ózge azamattarmen birdey, preziydentting ar-namysyna tiige tyiym salynghan.

Tamyz aiynda Astanadaghy Euraziya Últtyq uniyversiytetining әkimshiligi Aleksandr Uhmandy oqytushy qyzmetine bekitpey qoydy, sebebi, taratylghan aqparlar boyynsha, Ishki ister ministrligi Kommunistik partiya mýshesining osy júmysqa qabyldanuyn qoldamaghan. Uhmannyng aituynsha, Qaraghandy qalasynda 10 shildede oryn alghan kiykiljing kezinde polisiya qyzmetkeri mayor Kirill Korniyenko Uhmannyng uniyversiytetke júmysqa túruyna kedergi jasaytynyn aityp, qorqytqan.

ә. Beybit jinalu jәne úiymgha birigu bostandyghy

Jinalu bostandyghy

Zang shekteuli dengeyde jinalu bostandyghyna kepildik beredi. Is jýzinde búl qúqyq aitarlyqtay dengeyde shektelgen, polisiya beybit demonstrasiyalardy taratu ýshin kýsh qoldandy. Zanda әleumettik jәne sayasy túraqtylyqty búzatyn resmy rúqsat etilmegen jiyndar, qoghamdyq jinalystar, sheruler, mitingter, ereuilder úiymdastyrugha jәne zansyz tosqauyldar qongha «últtyq qauipsizdikke qater tóndiretin әreketter» degen anyqtama berilgen.

Qoghamdyq jiyn turaly zang boyynsha úiymdar jergilikti әkimshilikterden kem degende 10 kýn búryn sheru nemese qoghamdyq jinalys ótkizuge rúqsat súraugha tiyisti. Oppozisiya men adam qúqyqtaryn baqylaushylar qiyn da búlynghyr rúqsat alu tәrtibi men 10 kýn búryn eskertu talaby úiymdardyng qoghamdyq jiyndar men mitingiler úiymdastyruyn qiyndatyp jiberdi dep shaghym aitty, olardyng pikirinshe, jergilikti әkimshilikter demonstrasiya ótkizu turaly ótinishterding kópshiligin qabyldamay tastaghan. Ókimet resmy rúqsat etilmegen jiyndar men sayasy partiyalardyng jinalystaryn úiymdastyrushylardy qysqa merzimge qamaugha alyp, aiyppúl saldy. Rúqsat etilgen narazylyq jiyndaryn ótkizu ýshin ókimet túrghyndary azdau, qala shetindegi oryndardy tandady.

2009-12 jyldardy qamtityn Adam qúqyqtaryn jýzege asyrudyng últtyq jospary qoghamdyq jiyndy retteytin zandardyng halyqaralyq standarttargha qayshy keletinin moyyndady.

16 nauryzda sot «Ar.Ruh.Haq» qoghamdyq qorynyng tórayymy Baqytjan Tóreghojinagha 11 nauryzda Almatydaghy sayabaqta «flesh-mob» (jana tehnologiyalardy paydalanumen ayaq astynan úiymdastyrylghan sheru) ótkizgeni ýshin 56 520 tenge (382 AQSh dollary) aiyppúl saldy. Sheruge baqylau jýrgizgen prokuratura ókilderi búl jiynnyng zansyz ekenin eskertpegen.

26 nauryzda sot tirkelmegen «Algha» sayasy partiyasynyng tóraghasyn «Qazatomprom» kompaniyasynyng búrynghy basshysy Múhtar Jәkishevting ómirbayanyn taratqany ýshin 10 kýnge bas bostandyghynan aiyrugha ýkim shyghardy. Sot kitapshalardy taratu әreketin rúqsat etilmegen sheru dep tapty.

Mamyrdyng 5-inde Almaty soty tirkelmegen «Algha» partiyasynyng jetekshisi Vladimir Kozlovty rúqsat etilmegen sheru úiymdastyrghany ýshin 15 kýnge qamaugha alugha sheshim qabyldady. 1 mamyrda «Algha» jәne Kommunistik partiyalar «Algha» partiyasy kensesining aulasynda 500-den astam belsendi mýshesi qatysqan miting ótkizdi. Mitingten song polisiya auladan shyghu joldaryn bógep, qatysushylargha ary qaray birikken sheru úiymdastyrugha mýmkinshilik bermedi. Birneshe belsendi mýshe tútqyndaldy, onyng ishinde jurnalist Janna Baytelova men «Arman» qozghalysynyng jetekshisi Ermek Narymbaev bar edi.

21 mausymda jurnalist Ekaterina Belyaeva Almatydaghy «Tәuelsizdik tany» eskertkishine jalghyz baryp, Elbasy turaly zangha narazylyq bildiru plakatyn jaydy. Polisiya plakatty tartyp alyp, jyrtyp tastady, al Belyaevany bes saghatqa qamaugha aldy.

10 shildede jergilikti polisiya qyzmetkerleri Qaraghandy túrghyndarynyng jinalysyn tarqatty. Túrghyndarmen kezdesip, sumen qamtamasyz etu mәselesin talqylaugha uәde bergen audan әkimi kelgen joq. Túrghyndar onyng kensesin qorshap aldy, aqparattar boyynsha jergilikti polisiya arandatushylyq jasap, tóbeles shygharyp, jinalysty tarqatty, jәne Andrey Sukonov, A. Bondarenko jәne Aleksandr Uhman atty ýsh belsendini qamaugha aldy. Mәlimet boyynsha polisiya bólimshesinde poliyseyler Uhmandy soqqygha jyqqan. Shildening 12-sinde Qaraghandy qalasynyng әkimshilik soty Suhanov pen Uhmandy polisiyagha baghynbaghandary ýshin bir kýnge bas bostandyghynan aiyrudy úighardy.

Úiymgha birigu bostandyghy

Zang úiymgha birigu bostandyghyna belgili bir dengeyde kepildik beredi. Al is jýzinde búl qúqyqqa aitarlyqtay shekteu qoyylghan. Diny úiymdardy qosa alghanda, azamattar qúrghan kez kelgen qoghamdyq úiym Ádilet ministrliginde jәne osy ministrlikting әlgi úiym is jýrgizetin әr aimaqtaghy basqarmasynda tirkeluge tiyisti. Zang qoghamdyq nemese diny birlestikterden ózderining naqty qanday әrekettermen ainalysatynyn aiqyn kórsetudi talap etedi. Jarghysynda kórsetilgenderden tys әreket etetin úiymdargha eskertu jasau, aiyppúl salu, úiym júmysyn uaqytsha toqtatu nemese tipti onyng júmysyna mýldem tyiym salu sekildi sharalar qoldanuy mýmkin. Tirkelmegen qoghamdyq úiymdargha mýshe bolghany ýshin azamattar aiyppúl tóleu, úiymdy taratu, shartty týrde sottau nemese týrmege jabu siyaqty әkimshilik nemese qylmystyq jauapqa tartyluy yqtimal.

Tirkelmegen úiymdargha tyiym salu erejesi kóbine biylik organdarynyng úiymdardyng is-әreketine aralasuyna syltau boldy. Diny toptardy qosa alghanda mýshelikke adam alatyn úiymdardyng jergilikti dengeyde tirkelui ýshin keminde 10 mýshesi, al respublikalyq dengeyde tirkelui ýshin barlyq oblystardyng jartysynda bólimsheleri boluy tiyis. Sayasy partiyalar men kәsipodaqtar mýshelikke adam alatyn úiym bolyp sanalady, biraq olargha búlargha qosymsha basqa da arnayy tirkeu talaptary qoyylghan. Zang boyynsha sayasy partiyany tirkeu ýshin jinalatyn qol sany 40 000 bolu kerek. Eger biylik organdary qoyylghan qoldardyng rastyghyna kýmәndanatyn bolsa, tirkeu prosesi mýshelerding sany talap etilgen mejege jetkenge deyin sozyluy mýmkin. Zang boyynsha últtyq, jynystyq nemese diny negizde partiya qúrugha tyiym salynady. Zang qaruly kýshter, últtyq qauipsizdik jәne qúqyq qorghau organdary qyzmetkerlerinin, jәne sudiyalardyng kәsipodaqtar nemese sayasy partiyalargha mýshe boluyna tyiym salady.

28 mausymda tirkelmegen «Algha» sayasy partiyasynyng basshysy Vladimir Kozlov pen onyng qorghaushysy Sergey Utkin Almaty salyq polisiyasynyng atynan jiberilgen hat aldy, hatta olardyng tólenbegen salyq retinde qosymsha alty million tenge (41 000 AQSh dollar) qaryz ekeni jazylghan. Salyqty sanaghanda salyq komiyteti partiyanyng әr oblystaghy kensesin Kozlovtyng mýlkine qosyp eseptegen. Kozlovtyng aituynsha «Algha» partiyasynyng mýsheleri sayasy júmysyn zandy týrde jýrgizgen joq, sebebi partiya resmy tirkelmegen. Top óz júmysyn jergilikti dengeyde resmy tirkeuden ótken qoghamdyq birlestikter arqyly jalghastyrdy. 28 qazanda ýkimet Kozlovtyng is-әreketin tólenbegen salyq túrghysynan tergey bastady, ýkimetting payymdauynsha onyng budjetke bereshegi - 3 million tenge (20 000 AQSh dollar).

Shildede Ádilet ministrligi jarghysynyng orys jәne qazaq tilindegi núsqalarynda aiyrmashylyq bar dep, «Azat» jalpyúlttyq sosial-demokrattar partiyasyn (JSDP) tirkeuden bas tartty.

Ýkimettik emes úiymdar tirkeu tәrtibining birshama rettelgenin aitqanymen, tirkeu ýderisining ózinde sybaylas jemqorlyq әdettegi jayt boldy. Adam qúqyqtaryn qorghaytyn jәne sayasy saladaghy ýkimettik emes úiymdardyng tirkelui keshiktirilip, olar kóp әkimshilik kedergilerge kezikti, degenmen, ýkimetting úiymdardy tirkeuden bas tartqany nemese qanday da bir úiymdy japqany turaly mәlimdemeler bolghan joq.

2005 jyly qabyldanghan «Ekstremizm turaly» zang boyynsha keybir tyiym salynghan úiymdargha mýshe bolu qylmys dep eseptelinedi. «Hizb ut-Tahriyr» osy zang boyynsha tyiym salynghan birden-bir birlestik boldy. «Hizb ut-Tahriyr» ózin zorlyq-zombylyqqa qarsy úiym dep ataghanymen, óshpendilik pen terrorlyq is-qimyldardy nasihattaumen ainalysty. Onyng antiysemittik mazmúndaghy, batys әlemine qarsy baghyttaghy yzagha toly әdebiyetterinde zayyrly ýkimetterdi, onyng ishinde Ortalyq Aziya ýkimetterin qúlatyp, býkilәlemdik ortaq islam ýkimetin ornatugha ýndeu tastalady.

b. Din bostandyghy

Din bostandyghy jóninde tolyq mәlimet alu ýshin myna meken-jaydan Dýniyejýzindegi din bostandyghy turaly 2010 jylghy esepti qaranyz: www.state.gov/g/drl/irf/rpt .

v. El ishinde erkin jýrip-túru, óz elinde mekeninen airylghan adamdar, bosqyndardy jәne azamattyghy joq adamdardy qorghau

Zang azamattargha jýrip-túru erkindigin beredi, alayda keybir retteu sharalary oghan shekteu qoyady. Ýkimet jalpy alghanda búl qúqyqqa qúrmetpen qarady, azamattar el ishinde salystyrmaly týrde alghanda onay jýrip-túrdy. Ýkimet bosqyndardy, sayasy baspana súraghandardy jәne basqa da qiyn jaghdaygha týsken adamdardy qorghau jәne olargha kómek kórsetu ýshin BÚÚ-nyng Bosqyndar jónindegi basqarmasymen (BÚÚBB) jәne basqa da úiymdarmen tyghyz yntymaqtastyqta júmys istedi.

Elde bes kýnnen artyq bolghan azamattar men sheteldikterden kóshi-qon polisiyasynda tirkelu talap etiledi. Elge kirgen sheteldikter belgili bir shekara beketterinde tirkeuge túra alady. Elding kóp bóliginde tirkeu rәsimi negizinen qalypty jaghdaygha ainalghan, degenmen keybir shetel azamattary jergilikti biylik organdarynyng tirkeuding aldynda para súraghanyn mәlimdedi. Kóshi-qon polisiyasy mezgil-mezgil sheteldikterdin, әsirese migrant júmysshylardyng tirkeluin tekserip túrdy, olardan para talap etilgeni turaly mәlimetter boldy. Keybir shetel azamattary ózderining tirkelgen aimaghynan basqa aimaqtargha sapar shekkende qiynshylyq kórdi.

Jyldyng alghashqy toghyz aiy ishinde Ishki ister ministrligi elde túru erejelerin óreskel búzghany ýshin 11 677 shetel azamatyn elden shygharyp jiberdi. Olardyng basym kópshiligi - TMD elderining azamattary. Ýkimet qylmystyq iske kýdikti retinde qatysqandardan túraqty túrghynjayynan ketpeytini turaly qolhat jazuyn talap etti, sonday-aq qylmysqa qatysty degen kýdigi bolmasa da tәrtip boyynsha jeke bastaryn anyqtau maqsatynda adamdardy qamaugha aldy.

Ýkimet uaqytsha sapargha shyghatyndardan elden shyghu vizasyn talap etpegenimen, azamattardyng elden shyghuyna tyiym salghan naqty oqighalar boldy, qylmystyq nemese azamattyq isteri qaralyp jatqandar, bas bostandyghynan aiyru jazasyn ótep bitpegender men әskery mindetin atqarugha boryshty adamdargha elden shyghugha rúqsat berilmedi. Shekaradan shyghudy rәsimdeu barysynda jalghan qújattar úsynghan sapar shegushilerge elden shyghugha rúqsat berilmeydi. Saparlaushylar boryshyn ótep jatqan әskery qyzmetkerlerding kómegimen baqylaugha alyndy. Últtyq qauipsizdik turaly zang memlekettik qúpiyalarmen júmys isteytin adamdardyng el aumaghynan uaqytsha shyghu ýshin ózderi qyzmet etetin memlekettik organnan rúqsat aluyn talap etedi.

Zang kýshtep jer audarugha tyiym salady әri ýkimet te onday әreketke barghan joq.

Zang azamattardyng basqa elge kóshu jәne elge qayta oralu qúqyqtaryn qorghaydy jәne «Últtyq qauipsizdik turaly» zandy qospaghanda, is jýzinde ýkimet búl qúqyqtardy negizinen saqtady. Atalghan zang boyynsha memlekettik qúpiyalarmen júmys istegen adamnyng memlekettik qyzmetten ketkennen keyingi bes jyl ishinde shetelde túraqty týrde túruyna tyiym salynady. Ýkimet emigrasiyagha ketushilerden túraqty shyghu vizasyn talap etedi. Múnday vizany alu ýshin azamattyq qylmys jasaghan-jasamaghany, nesie alghan-almaghany tekseriledi, sonday-aq ata-anasy men qamqorlyghyndaghy adamdar shyghu vizasynyng beriluine qarsy emestikterin bildirip hat jazyp berui kerek.

Biylik organdary sheteldikterden Qytaymen shekaralas keybir audandargha jәne әskery bólimderge jaqyn qalalargha barugha aldyn-ala rúqsat aludy talap etti. Ýkimet әskery bazalargha jәne Bayqonyr úshyru ortalyghyna jaqyn ornalasqandyqtan, jekelegen aimaqtardy sheteldikter ýshin jabyq aimaq dep jariyalady. Is jýzinde sheteldikter búl aimaqtargha Ishki ister ministrliginen aldyn-ala rúqsat alyp kire aldy.

Bosqyndardy qorghau

Jyl barysynda ýkimet bosqyndardy nәsili, dini, últy, belgili bir әleumettik topqa mýsheligi nemese sayasy kózqarasy ýshin ómirleri men bostandyqtaryna qauip tóndiretin elderge shygharyp jiberu nemese qaytaru әreketterinen qorghaudy qamtamasyz etti.

Sәuirde memleket Qyrghyzstan preziydenti Q.Bakiyev qyzmetten ketken song bastalghan túraqsyzdyqqa baylanysty sol elmen shekarany uaqytsha japty.

Qantarda jana Bosqyndar turaly zang kýshine endi, ol bosqyndar mәrtebesin anyqtau (BMA) jәne tirkelu jәne qújat alu sekildi bosqyndar qúqyqtaryn qamtamasyz etetin memlekettik qyzmetterge qol jetkizu tәrtibin belgiledi. BÚÚBB-nyng qoldauymen Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministrligining janyndaghy Kóshi-qon komiyteti búryn BÚÚBB oryndaghan TMD elderi men Qytaydyng úighyr azamattaryna BMA mindetterin óz moynyna aldy. Sәuir aiynan bastap qoldarynda búrynnan BÚÚBB-nyng rúqsat qaghazy bar azamattar bosqyn mәrtebesin alugha ýkimetke qaytadan shaghymdanugha mәjbýr boldy; onday mәrtebe berilse de, bosqyndar jyl sayyn mәrtebesin saqtap qalu ýshin qayta ótinish berui kerek. BÚÚBB baqylaushylarynyng pikirinshe, zandy qabyldau asyghys týrde jýrgizilgendikten, komiytet ókilderining jinaghan bilim-tәjiriybesi jetkiliksiz boldy. Zanda bosqyndardyng bilim alugha, qoghamdyq qyzmetterdi paydalanugha qúqyghy bar delingenmen, әkimshilik tәrtipteri men kórsetiletin qyzmet baghasynyng tym jogharylyghy búl qúqyqtardy joqqa shygharyp otyrdy. Osy mәselelerdi sheshu ýshin biylik organdary BÚÚBB-men birigip, arnayy ministrlik aralyq júmys tobyn qúrdy.

Baspasózding mәlimdeuinshe, mausym aiynda Ishki ister ministrligi men Almaty qalasynyng qúqyq qorghau organdary baspana súraghan 30 ózbekti jәne bir úighyrdy qauipsizdik saqtau maqsatynda tútqyndady. BÚÚBB ústalghandardyng barlyghymen jii kezdesip túrdy, jәne qysym jasalghany jóninde mәlimdegen joq.

Jyl barysynda ÚQK 2009 jyly qyrkýiekte keyinnen Almaty qalalyq ÚQK qyzmetkerleri bolghany anyqtalghan betterine maska kiygen qaruly adamdar Ózbekstannan jәne Qytaydan últy úighyr ýsh azamatty jәne sayasy baspana súraghan eki adamdy tútqyndap, ýsh saghatqa qamap qoyghanynyng jay-japsaryn tergedi. Olardyng keybireuleri ÚQK qyzmetkerlerining «deportasiyalaymyz» dep ýreylendirip, bastaryna plastik paket kiygizemiz dep qorqytqanyn mәlimdedi. BÚÚBB-nyng saualyna jauap bergen ÚQK qamalghandargha qatardaghy tekseru amaldary qoldanylghanyn habarlady. Ústalghandardyng ýsheui ÚQK qyzmetkerleri, olargha Ózbekstanda polisiya ofiyserin óltirdi degen aiyp taghylghany mәlim boldy. BÚÚBB ýkimetke resmy narazylyq hatyn jóneltti. Jyl ayaghyna deyin ÚQK tergeu nәtiyjelerin jariyalaghan joq.

Jalpy alghanda, ýkimet baspana súraghandardy tirkep, BÚÚBB-men kenesip, olardyng mәrtebesin belgilep otyrdy. Keybir jaghdaylarda BÚÚBB olardy qabyldaytyn ýshinshi bir eldi tapqangha deyin ýkimet sayasy baspana súraushylar men bosqyndardyng elde qala túruyna rúqsat berdi. Ýkimet elge kelip qoyghan bosqyndardy tirkeuge alghanymen, olardyng túraqty qonystanuyna nemese azamattyq aluyna rúqsat bergen joq. Ýkimet, sonday-aq, bosqyn sanala almaytyndardy, mәselen keybir aughan bosqyndaryn uaqytsha qamqorlyqqa aldy.

Jyl barysynda BÚÚBB bosqyndar men sayasy baspana súraghan adamdargha kómektesude ýkimet jaqsy yntymaqtastyqta júmys istegenin mәlimdedi. Ýkimet BÚÚBB ókilderining qamauda otyrghan sheteldiktermen kezdesip, olardyng bosqyn mәrtebesin alugha layyqtylyghyn aiqyndaugha mýmkindik berip otyrdy. Ýkimet búrynghy kenes respublikalarynyng birneshe azamatyn qospaghanda, ózge bosqyndargha negizinen tózimdilikpen qarady. Ýkimet tólqújattary joq nemese elge zansyz kirgen bosqyndardyng tirkeluine kóp jaghdayda rúqsat bergen joq.

Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministrligining janyndaghy Kóshi-qon komiyteti bosqyndardyng ótinish-shaghymdaryn qarau barysynda BÚÚ-nyng Bosqyndar jónindegi basqarmasymen jәne «Bosqyndargha zandyq qoldau kórsetu» atty jergilikti qoghamdyq úiymmen birlese júmys isteuin jalghastyrdy. TMD elderine ortaq Kóshi-qon turaly Minsk jarghysyna sәikes, ýkimet sheshenderdi bosqyndar qataryna qospady. Kez kelgen TMD azamaty siyaqty, sheshender 180 kýndik uaqytsha zandy túrghyn mәrtebesin ala alady. Búl uaqytsha mәrtebeni úzartugha bolady, biraq jergilikti kóshi-qon mekemeleri úzartu ýderisi kezinde ózderi qalaghan sheshimdi qabylday alady. Keybir jaghdaylarda olar sheshenderding Sheshenstangha aman-sau qayta almaytyndyqtaryn paydalanyp, para súraghan. Qazaqstan basshylyghy Qytaymen bir-birining aumaghynda etnikalyq separatisterding panalauyna jol bermeu turaly kelisimge qol qoydy. Adam qúqyqtaryn baqylaushylar búl kelisimning elde túryp jatqan qytaylyq úighyrlargha tiygizer әserine alandaushylyq bildirdi әsirese mәrtebeni belgileu qúzyreti BÚÚBB-nan ýkimetke kóshkeni olardy qatty alandatty.

Azamattyghy joq adamdar

Ýkimetting statistikasyna sәikes, el aumaghynda 7585 tirkelgen azamattyghy joq adam túryp jatyr. BÚÚBB-nyng payymdauynsha, azamattyghy joqtardyng sany 60-100 000 aralyghynda boldy. Búl ýlken topty Kenes odaghynyng pasporty bar, biraq el egemendik alghaly beri qújattaryn janalamaghandar, últy qazaq oralmandar jәne júmysshy migranttar qúraydy. Azamattyghy joq adamdar jóninde senimdi statistika bolghan joq. Uaqytsha azamattyq berilgen adamdargha úqsas qúqyqtargha ie bolghanymen, azamattyghy joqtar zandy júmysqa túruda qiynshylyq kórgenderin jәne bilim alu men densaulyq saqtau qyzmetterin padalanuda shekteuler kórgenderin mәlimdedi.

3 Bólim. Sayasy qúqyqtardy qorghau: azamattardyng óz ýkimetin ózgertu qúqyghy

Konstitusiya men zang demokratiyalyq negizde, 18 jastan asqan azamattar jalpygha birdey dauys beru arqyly saylanatyn ýkimetting boluyna kepildik beredi. Is jýzinde, ýkimet azamattardyng el basshylyghyn ózgertu qúqyghyn qatang shektedi.

23 jeltoqsanda ýkimetti jaqtaushy bir top azamat Qazaqstannyng zandaryna sәikes belgilengen eki preziydenttik saylaudy preziydentting lauazymyn 2020 jylgha deyin úzartu ýshin 2011 jyly ótkiziletin referendumgha almastyru ýshin dauys jinau prosessin úiymdastyrdy. Jyl ayaghyna deyin referendumdy qoldau qozghalysy 2,5 milliongha juyq qol jinady (búl talap etilgen 200 000 qoldan әldeqayda joghary) degenmen týsip jatqan mәlimetterge sәikes, dauystardyng kóbi qysym kórsetu arqyly alynghan. Parlametting konstitusiyalyq ózgertulerdi jedel ótkizip jiberuge yntaly ekenine qaramastan, referendum jónindegi úsynys ótken joq jәne ol merziminen erte úiymdastyrylghan preziydenttik saylaumen almastyryldy.

Konstitusiyagha 2007 jyly engizilgen ózgerister zang shygharushy tarmaqtyng keybir salalardaghy ókilettigin arttyrghanymen, Konstitusiya biylikti әli de preziydentting qolyna shoghyrlandyryp otyr. Preziydent memleketting joghary lauazymdy qyzmetkerlerining kópshiligin taghayyndap, qyzmetten bosatady. Olardyng qatarynda premier-ministr, ýkimet mýsheleri, Bas prokuror, ÚQK basshysy, Jogharghy sot pen tómengi instansiyalardaghy sottardyng sudiyalary, oblys әkimderi, preziydent jәne parlament saylaularyn basqaratyn Ortalyq saylau komissiyasynyng tóraghasy men eki mýshesi bar. Parlamentting tómengi palatasy preziydent tandaghan premier-ministrding kandidaturasyn bekitedi, al Senat preziydent tandaghan Bas prokurordyn, ÚQK tóraghasynyn, Jogharghy sot sudiyalarynyng jәne Últtyq bank tóraghasynyng kandidaturalaryn bekitui tiyis. Parlament preziydentting úsynysyn birde-bir ret keri qaytarghan emes. Konstitusiyagha ózgeris nemese týzetu preziydentting kelisimimen engiziledi. Konstitusiyagha 2007 jyly engizilgen ózgerister Preziydent N.Nazarbaevty preziydenttikke eki merzimnen artyq saylanbau talabynan bosatty. Jәne jyl ishinde engizilgen ózgertuler ony qúqyq qorghau organdarynyng tergeuinen bosatty.

15 mausymda «Elbasy turaly» zang kýshine endi. Búl zang boyynsha Preziydent Núrsúltan Nazarbaev Qazaqstan halqy Assambleyasynyng tóraghalyghyna taghayyndalyp, oghan ómir boyy Konstitusiyalyq keneske jәne Qauipsizdik kenesine mýshe bolu kepildigi berildi jәne onyng kez kelgen jaghdayda Qazaqstan halqyna ýndeu jasauyna mýmkindik berdi, sonday-aq, «el damuyna baylanysty barlyq bastamalar» tek onyng qoldauymen jýzege asuy kerek degen ereje engizildi. N.Nazarbaevtyng zang jobasyn jariya týrde keri qaytarghanyna qaramastan, preziydent әkimshiligi zandy parlamentke qaytarghan joq, sóitip zang jobasy 30 kýnnen song kýshine endi.

Ýkimet EQYÚ-nyng 2007 jylghy Syrtqy ister ministrler kenesinde moynyna alghan demokratiyalyq reformalau mindetterin iske asyruda ary qaray qadam jasaghan joq. 2009 jylghy aqpanda preziydent sayasy partiyalar, parlamenttik saylau jәne BAQ turaly zandargha engizilgen ózgerister men tolyqtyrulargha qol qoydy. Azamattyq qoghamnyng keybir ókilderi jәne oppozisiyalyq partiya mýsheleri búl zannamalardy reformalardy terendetpeydi dep syngha aldy jәne zang shygharu ýderisinde jariyalylyqtyng joqtyghyn aitty.

Saylau jәne sayasatqa aralasu

2007 jyly Mәjiliske saylau nәtiyjesinde Preziydent Nazarbaev basqaratyn basty sayasy kýsh - «Núr Otan» partiyasy barlyq dauystyng 88 payyzyn jinap, palatadaghy barlyq oryndy jenip aldy. Ózge birde-bir partiya parlamentten oryn alu ýshin qajetti jeti payyzdyq dauys jinay almady.

EQYÚ saylaugha bergen baghasynda songhy respublikalyq saylaudy úiymdastyruda, әsirese OSK júmysynyng ashyqtyghyn qamtamasyz etude, ilgerileushilikterding bolghanyn mәlimdedi. Degenmen, berilgen esepte sayasy partiyalardy tirkeuge qoyylatyn talaptyng shekten tys qatandyghy, el aumaghynda keminde 10 jyl túru, sayasy partiyagha mýshe bolu siyaqty talaptar qoi arqyly memlekettik qyzmetke saylanu qúqyghyn shekteu sharalary, mýshelerin Preziydent Nazarbaev taghayyndaytyn, saylanbaytyn organ - Qazaqstan halqy assambleyasyna tómengi palatanyng 107 deputatynyng toghyzyn tandaugha mýmkindik beretin ereje jәne de saylaugha qatysty ózge de birqatar zan-erejeler syngha alyndy. Oppozisiya jetekshileri zang búzushylyq oryn aldy dep, sotqa 400 aryz tapsyrdy. Olardyng basym kópshiligin sot ne qabyldamay, ne qanaghattandyrmay tastady.

2007 jyly tamyzda ótken saylauda bәsekege týskisi kelgen resmy tirkeudegi partiyalardyng barlyghyna saylaugha qatysugha rúqsat etildi, degenmen, konstitusiyagha 2007 jyly mamyrda engizilgen ózgeristerde tәuelsiz ýmitkerler esh qamtylmaghan. Sayasy partiyalar óz mýshelerining tughan kýni men tughan jerin, túrghylyqty meken-jayyn, qyzmet ornyn jәne basqa da jeke aqparatyn kórsetui tiyis. Búl talap kóptegen azamattardyng sayasy partiyalargha kiruine bóget boldy. Memlekettik qyzmettegi adamdardan «Núr Otan» partiyasyna ótu talap etilip, olargha qysym jasalghany turaly senuge túrarlyq mәlimdemeler boldy.

Jyl sonyndaghy mәlimetter boyynsha, 10 sayasy partiya resmy tirkeude túr, onyng ishinde «Aq jol», «Azat», Jalpyúlttyq Sosial-demokratiyalyq partiya jәne Qazaqstan Kommunistik partiyasy sekildi oppozisiyalyq partiyalar bar.

Sayasy partiya tirkelui ýshin oblystar men Astana jәne Almaty qalalarynyng ýshten eki bóliginen kem degende 1000 delegat qatysqan qúryltay jinalysyn ótkizui tiyis. Partiyalar әr oblystan, Astana jәne Almaty qalalarynyng әrqaysysynan kem degende 700 adamnyng qolyn jinap, OSK-da, odan keyin әr oblystyng saylau komissiyasynda tirkeluge tiyisti.

2009 jyly aqpanda «Saylau turaly» zangha engizilgen ózgertulerge sәikes kóp dauys jinaghan ekinshi partiya 7 payyzdyq mejeden ótpese de avtomatty týrde Mәjilisten oryn alady.

Zang últtyq, jynystyq nemese diny negizde partiya qúrugha tyiym salady.

Almaty qalalyq soty 2009 jyldyng mamyrynda «Azat» partiyasynyng tóraghasy Bolat Ábilevti, «Shanyraq» qozghalysynyng jetekshisi Asylbek Qojahmetovti jәne oppozisiya mýshesi Tólen Toqtasynovty kisi óltiru isi boyynsha kýdikti adamdy jasyrdy dep úighardy. Biraq sot ýsh oppozisionerge jaza qoldanghan joq, sebebi iske shekteuler qoyghan úigharymnyng oryndalu merzimi ótip ketken. Ýsh azamat ózderine sayasy sebeptermen aiyp taghyldy dep mәlimdep, shaghym týsirdi. 2009 jylghy shildede ótken otyrysta Almaty qalalyq apellyasiyalyq soty olardyng shaghymyn qaghanattandyrmay tastady. Búl iske qatysty basqa ózgerister bolghan joq.

Senattaghy 47 deputattyng 2-ui әiel adam bolsa, Mәjilistegi 107 deputattyng 19-y әiel boldy. Ýkimet qúramynda ýsh әiel boldy. Key kezderi qoghamda qalyptasqan dәstýrli kózqaras әielderding joghary lauazymdy qyzmet atqaruyna nemese elding sayasy ómirinde belsendi ról atqaruyna kedergi boldy. Degenmen, zang әielder men azshylyq últtar ókilderining sayasatqa aralasuyn shektemeydi. Senatta últy qazaq emes toghyz adam bolsa, Mәjilis qúramynda 27 ózge últ ókili boldy. Ýkimet mýshelerining 2-ui - ózge últ ókili. Konstitusiyagha 2007 jyly engizilgen ózgerister boyynsha әrtýrli últtyq jәne mәdeny toptargha óz attarynan ókil jiberuge kómektesu maqsatynda Senattyng 15 mýshesin Preziydent taghayynday alatyn boldy.

4 Bólim. Biyliktegi sybaylas jemqorlyq pen ýkimetting ashyqtyghy

Zanda resmy organdardaghy sybaylas jemqorlyq qylmysyna jaza belgilengen, dey túrghanmen, ýkimet zandy pәrmendi týrde iske asyrghan joq, sheneunikter sybaylas jemqorlyqqa jii bardy jәne búl ýshin jazalanghan joq. Atqarushy biylikte, әrtýrli qúqyq qorghau organdarynda, jergilikti әkimshilikterde, bilim jәne sot jýielerinde sybaylas jemqorlyq keng taraghan. Ishki ister ministrligi, Qarjy polisiyasy, ÚQK jәne Memlekettik qyzmet isteri jónindegi kenes sybaylas jemqorlyqpen kýreske jauapty. Oppozisiya jetekshileri men adam qúqyqtaryn qorghaytyn ýkimettik emes úiymdar sybaylas jemqorlyqtyng órshigenine ýkimetti kinәli dep sanaydy. Dýniyejýzilik bankting әlemdik basqaru kórsetkishterine jýginsek, eldegi sybaylas jemqorlyq ýlken mәsele bolyp qalyp otyr.

24 aqpanda Aqmola garnizonynyng әskery soty Qorghanys ministrining búrynghy orynbasary, general-leytenant Qajymúrat Maermanovty sybaylas jemqorlyqqa aralasqany jәne biyligin asyra paydalanghany ýshin 11 jylgha bas bostandyghynan aiyrugha ýkim shyghardy. Sәuirding 29-ynda Múrat Júmanbaydyng mәlimdeuinshe Qarjy polisiyasy damu dengeyi tómen aimaqtargha arnalghan memlekettik «100 mektep, 100 auruhana» baghdarlamasyna qatysty 87 qylmystyq is qozghady. 7 mamyrda Astana qalasynyng Arnayy audanaralyq soty tótenshe jaghday ministrining búrynghy orynbasary Abylay Sabdalindi para alghany jәne biyligin asyra paydalanghany ýshin 10 jylgha bas bostandyghynan aiyrugha úighardy. Qyrkýiekting 17-sinde Qarjy polisiyasynyng tóraghasy Qayrat Qojamjarov jyl ishinde 473 adamgha sybaylas jemqorlyqqa qatysty aiyp taghylghanyn, olardyng ishide bir ministr, bes-alty ministr orynbasary men әkimderding baryn jariyalady. Óz press-reliyzinde Kedendik baqylau komiyteti ýkimetting jyl barysynda 81 qyzmetkerge qarsy qylmystyq is qozghaghanyn jәne 66 adamnyng sybaylas jemqorlyqqa qatysqany belgili bolghanyn mәlimdedi.

12 qazanda Qarjy polisiyasy búrynghy Densaulyq saqtau ministri Jaqsylyq Dosqaliyevqa para aldy jәne qyzmet babyn asyra paydalandy dep aiyp taghyp, onyng ýstinen eki birdey qylmystyq is qozghady. Jyldyng ayaghyna deyin Dosqaliyev qamauda qala berdi, al onyng isine baylanysty tergeu jalghasty.

2009 jyly nauryzda sot ekonomikalyq qylmys jasaghany ýshin preziydentting búrynghy kómekshisi Serik Býrkitbaevty alty jylgha bas bostandyghynan aiyrugha ýkim shyghardy. 2009 jyldyng mamyrynda ÚQK últtyq uran óndeu kompaniyasynyng prezdenti Múhtar Jәkishevti lauazymyn asyra paydalandy degen aiyppen tútqyndady. Sot ony nauryz aiynda 14 jylgha bas bostandyghynan aiyrugha ýkim shyghardy.

Memlekettik qyzmetting bastapqy jәne ortanghy buynyndaghy qyzmetkerler men kishi sayasy túlghalargha sybaylas jemqorlyq aiyby taghylyp, jaza belgilendi. Ýkimet jyldyng alghashqy 11 aiynda sybaylas jemqorlyq aiyby boyynsha 1852 jemqorlyq isining ashylghanyn jәne 662 ýkimet ókilining jazalanghanyn mәlimdedi. Shilde aiynda Keden komiyteti jyl basynan beri jemqorlyqqa qatysty dep tanylghan keden qyzmetkerine qarsy 190 qylmystyq is qozghalghanyn aitty. Jogharghy sot tóraghasy Músabek Álimbekovtyng 19 shildede baspasóz ókilderine mәlimdeui boyynsha, jyl basynan beri 24 sudiya biliksizdigi ýshin júmystan ketirilgen. Eki sudiya sybaylas jemqorlyqpen ainalysqany ýshin jauapqa tartyldy. Ókimet jyl ishinde qúqyq qorghau organdarynyng 61 qyzmetkerin sybaylas jemqorlyq ýshin júmystan shyghardy.

2009 jyly qyrkýiekte Preziydent N.Nazarbaev janadan qabyldanghan әr zandy «sybaylas jemqorlyqqa qarsy» saraptamadan ótkizip otyrudy, sóitip olardyng qarjyny jymqyru jәne qyzmet babyn asyra paydalanu әreketterine jol bermeytindey boluyn talap etti.

Zang boyynsha ýkimet, qoghamdyq birlestikter, memlekettik qyzmetkerler jәne aqparat qúraldary azamattargha qúqyqtary men mýddeleri turaly maghlúmat beruge mindetti, biraq is jýzinde azamattardyng aqparat súraghan ótinishteri uaqytynda oryndalmady. Ýkimettik emes úiymdar ótkizgen saualnamagha jauap bergenderding 70,7 payyzy ózderining memlekettik agenttikterden jauap ala almaghanyn, sheneunikterding negizsiz uaqyt sozghanyn, resmy sayttardyng mazmúnyna kónilderi tolmaytynyn jәne ýkimettik kenselerdegi úzaqqa sozylghan kezekterdi atap ótti. Parlament mýshelerin jәne olardyng júbaylaryn qosa alghanda, ýkimettik jәne qoghamdyq qyzmettegi adamdar ózderining qarjylyq jaghdayyn ashyq týrde mәlimdeuge tiyisti.

Parlament birneshe zang jobasyn, parlamenttik talqylaudy jәne keybir kezderi dauys beru jazbalaryn jariyalaghanymen, parlamentting kóptegen әreketteri júrtshylyqtyng nazarynan tys qalyp jatty. Akkreditasiyadan ótken jurnalister men qoghamdyq birlestikterding ókilderi beynebaylanys arqyly bólek bólmede otyryp parlamentting keybir mәjilisterin baqylay alady. Parlament mәjilisterining jazbalary júrtshylyqa berilgen joq. Ótken bir jyl boyy parlamentting dauly zannamalardy talqylauy júrtshylyq qauym men aqparat qúraldary ókilderi ýshin jabyq jaghdayda ótti.

5 Bólim. Adam qúqyqtaryn búzu jayttaryn halyqaralyq jәne ýkimettik emes úiymdardyng tekseruine qatysty ýkimetting pikiri

Birqatar jergilikti jәne halyqaralyq adam qúqyqtaryn qorghau úiymdary jalpy alghanda pәrmendi júmys istedi, olargha adam qúqyqtaryna qatysty isterdi zerttep, jaryqqa shygharuda salystyrmaly týrde erkindik berildi. Degenmen, ýkimet jergilikti jәne halyqaralyq adam qúqyqtaryn qorghau úiymdarynyng is-sharalaryna shekteu qoydy. Halyqaralyq adam qúqyqtaryn qorghau toptary ýkimetting shetin mәselelermen júmys isteytin ýkimettik emes úiymdardyng qyzmetin baqylaudy jalghastyrghanyn habarlady, sonyng ishinde olar kenselerine polisiya ókilderining kelgenin, kenseleri men qyzmetkerlerin qadaghalaghanyn jәne ózge qughyndau qimyldaryn jýrgizgenin atap aitty.

Eng belsendi jergilikti qoghamdyq úiymdardyng qataryna Almaty-Helisinky komiyteti, Tәuelsiz baqylaushylardyng respublikalyq jelisi, Adam qúqyqtarynyng hartiyasy, Halyqaralyq jaza reformasy (HJR) jәne «Ádil sóz» úiymdary kirdi. Búl úiymdar key kezderi tirkeu, kense jaldau, tehnikalyq baza qúru isterinde qiyndyqtargha tap boldy. Sonymen qatar biylik ókilderi olardyng qújattaryna tekseris jýrgizdi jәne olardyng ókilderi san aluan zannamalyq shekteuler kórgenin mәlimdedi. Halyqaralyq adam qúqyqtaryn qorghau burosynyng Qazaqstandyq basqarmasynyng (HAQQB) diyrektory qyzmetin uaqytsha atqarushy Roza Aqylbekovanyng aituynsha, jyl barysynda HAQQB belsendileri ýkimetting júmystaryna aralsqanyn mәlimdegen joq, jәne HAQQB mýsheleri ýkimet úiymdastyrghan adam qúqyqtaryna baylanysty kezdesu, seminar men pikir almasulargha belsendirek qatysty.

27 qyrkýiekte «Talmas» qoghamdyq úiymynyng basshysy Aynúr Qúrmanov ony 2009 jyly qyrkýiekte soqqygha jyghu oqighasyna baylanysty tergeu әli bitpegenin jariyalady. Polisiyanyng istep jatqan isinen habarsyz bolghanyna qaramastan, jyl basynda polisiya qyzmetkerleri ony súraqtargha jauap beruge shaqyrdy. 2009 jyldyng qyrkýieginde belgisiz bireuler oghan ýiining janynda shabuyl jasady. Qúrmanov pen «Azat» partiyasynyng ókilderi búl shabuyldyng onyng kәsipodaqtarmen birlesip atqaryp jýrgen júmysyna baylanysty ekenin jәne biylik organdarynyng oghan qatysty ekenin jariyalady.

Jalpy alghanda ýkimet adam qúqyqtaryn qorghaumen ainalysatyn halyqaralyq úiymdar men kópjaqty instituttar ókilderining elge kelip, jergilikti adam qúqyqtaryn qorghaushylar men ýkimet ókilderimen kezdesuine bóget jasaghan joq. Ýkimet EQYÚ men onyng ókiletti kensesimen yntymaqtastyq qarym-qatynasta boldy. BÚÚ, Halyqaralyq kóshi-qon úiymy jәne Halyqaralyq qyzyl krest qoghamy da elde erkin júmys istedi.

Últtyq qauipsizdik turaly zang sheteldikterdin, halyqaralyq úiymdardyn, ýkimettik emes úiymdardyng jәne basqa kommersiyalyq emes úiymdardyng sayasy istermen ainalysuyna tyiym salady. Zang kommersiyalyq emes úiymdardyng salyq organdaryna ózderining qúryltayshylary, júmys baghyty, sheteldik qarjy kózderi, kiris kólemi, menshigindegi mýlki, shyghyndary jәne qyzmetkerlerining sany turaly maghlúmat berip otyruyn mindetteydi. Halyqaralyq úiymdardyng tirkelmegen birlestikterdi qarjylandyruyna tyiym salynady.

Preziydent janyndaghy Adam qúqyqtary jónindegi komissiya Preziydent taghayyndaytyn qogham mýshelerinen túratyn konsulitativtik-kenesshi organ bolyp tabylady. Komissiya shaghymdardy qarap, zertteu jýrgizedi, týrli úsynystar jasaydy, halyqaralyq adam qúqyqtaryn qorghau jarghylarynyng oryndaluyn qadaghalaydy, adam qúqyqtarynyng ahualy turaly jyldyq esebin jariyalap otyrady. Komissiyanyng adam qúqyqtarynyng búzyluyn azaytugha nemese ózi bergen úsynystardy iske asyrugha zandy qúzireti joq.

Preziydent taghayyndaytyn adam qúqyqtarynyng saqtaluyn qadaghalaytyn ombudsmen azamattardyng memlekettik organdardyng óz qúqyqtaryn búzghany jónindegi shaghymdaryn tergeydi. Degenmen, ombudsmenge preziydentke, ýkimettik vedomstvo basshylaryna, parlamentke, ýkimetke, Konstitusiyalyq keneske, Bas prokuraturagha, Ortalyq saylau komissiyasyna nemese sotqa qatysty shaghymdardy qarastyru qúzireti berilmegen. Ombudsmen kensesi azamattardyng shaghymdaryn qanaghattandyru maqsatynda preziydentke, ýkimetke yaky parlamentke jýginuge, halyqaralyq adam qúqyqtaryn qorghaytyn birlestikter men ýkimettik emes úiymdarmen yntymaqtasugha, adam qúqyqtaryn búzu mәselesi boyynsha ýkimet qyzmetkerlerimen kezdesuge, әskery bólimder men týrmeler sekildi keybir mekemelerge kiruge jәne tergeu nәtiyjelerin aqparat qúraldarynda jariyalaugha qúziretti. Ombudsmen kensesi, sonday-aq, adam qúqyqtarynyng saqtaluy turaly jyldyq esebin jariyalaydy. Bir jyl ishinde ombudsmen birneshe baspasóz mәslihatyn ótkizdi, sonday-aq tekserilip jatqan shaghymdardy taldaytyn bayandamalar jariyalap túrdy. 2009 jyly 29 mamyrda jariyalanghan esepte 2009 jyl ishinde ombudsmenning atyna 1348 shaghym týskenin, búnyng 2008 jylmen salystyrghanda 273 shaghymgha artyq ekenin mәlimdedi. Shaghymdardyng 20 payyzy qúqyq qorghau organdaryn, al 17,3 payyzy sot jýiesin syngha aldy. Dey túrghanmen, ombudsmen qúzireti jýrmeytin sot jýiesine qatysty shaghymdardy qaytaryp tastady.

Jergilikti adam qúqyqtaryn baqylaushylar adam qúqyqtarynyng búzylu oqighalaryn tergeytin ýkimettik mekemelerding maqtaugha túrarlyq júmys atqarghanyn, naqtyraq aitqanda, asa ózekti emes әleumettik problemalar men biylik jýiesining tómengi satylaryna qatysty mәselelerdi sheshe alghanyn atap ótti. Alayda olar ombudsmen mekemesi men adam qúqyqtary jónindegi komissiyasynyng adam qúqyqtarynyng búzyluyn toqtatu ne bolmasa kinәlilerdi jazalau mýmkindigining shektelgenin aitty. Sonymen birge, baqylaushylar atalghan komissiya men ombudsmenning adam qúqyqtaryn búzushylyqqa әkep soqqan qúrylymdyq problemalargha aralasudan aulaq bolghanyn atap aitty.

6. Bólim. Kemsitu, qoghamdyq qorlau jәne adam saudasy

Zang azamattardy últyna, jynysyna, mýgedektigine, tiline nemese әleumettik mәrtebesine baylanysty kemsituge tyiym salady, degenmen, ýkimet búl zandy pәrmendi týrde jýzege asyrghan joq. Áyelderge zorlyq-zombylyq kórsetu, adam saudasy, mýgedekterdi, gomoseksualisterdi jәne ýkimette qyzmet isteytin qazaq emes últ ókilderin kemsitu sheshilmegen mәsele kýiinde qaldy.

Áyelder

Zorlau zang boyynsha qylmys bolyp esepteledi. Kisi zorlau, onyng ishinde ózining júbayyn zorlau qylmysy ýshin 3 jyldan 15 jylgha deyin bas bostandyghynan aiyru jazasy berilui mýmkin. Ýkimet «kisi zorlau» qylmysy boyynsha resmy tirkelgen 1234 zorlau isi boyynsha 540 adamgha qarsy qylmystyq is qozghap, 372 adamnyng sottalghanyn mәlimdedi. Zangha sәikes, eger toptalyp zorlau siyaqty qylmysty auyrlatatyn jaghdaylar bolmasa, jәbirlenushi shaghym bermeyinshe, prokuratura «kisi zorlau» qylmysy boyynsha is qozghay almaydy. Shaghym týskennen keyin jәbirlenushi bastapqy pikirinen tanyp, tergeuge odan әri kómektesuden bas tartqan kýnning ózinde qylmystyq isti jabugha bolmaydy. Búl ereje jәbirlenushilerdi basqa taraptyng mәjbýrleuinen qorghau ýshin jasalghan. Kisi zorlau jәne óz júbayyn zorlau qylmystary turaly isterdi qarauda polisiya men sudiyalardyng qúlyqsyzdyq tanytqany jayly oqighalar tirkeldi.

Áyelderge zorlyq-zombylyq kórsetu, onyng ishinde әielderding óz otbasynda qorlyq kóru mәselesi sheshilmedi. Preziydent Nazarbaev 2009 jyly jeltoqsanda «Otbasyndaghy zorlyq-zombylyq turaly» jana zangha qol qoydy. Osy zanda alghashqy ret «otbasyndaghy zorlyq-zombylyq» jәne «jәbirlenushi» úghymdarynyng anyqtamasy berilgen. Zorlyq-zombylyqtyng fizikalyq, psihologiyalyq, jynystyq, ekonomikalyq sekildi týrleri qarastyrylghan, jergilikti jәne respublikalyq biyliktin, ýkimettik emes úiymdardyng zorlyq-zombylyq qúrbandaryna kómek kórsetu mindetteri qarastyrylghan. Sonymen qatar zang zorlyq jasaushyny oqshaulaugha pәrmen beru mehanizmderin belgiledi jәne ony 24 saghatqa qamaugha alugha rúqsat berdi. Qylmystyq-prosessualdyq kodeks boyynsha júbayyna zorlyq-zombylyq jasaghany ne ony úryp-soqqany ýshin zang búzushy 10 jylgha deyin bas bostandyghynan aiyryluy mýmkin. Búl basqa kez kelgen úryp-soghu qylmysy ýshin kesiletin jazamen birdey.

Ýkimettik emes úiymdardyng pikirinshe, otbasyndaghy zorlyq-zombylyqqa qarsy zannyng pәrmendi oryndalu mehanizmderi belgilengen joq. Olardyng habarlauynsha, otbasyndaghy zorlyq-zombylyq eleuli mәsele bolyp qala berdi. Jetkilikti resmy statistikalyq aqparat bolmaghanymen, qogham belsendileri әrbir tórtinshi otbasy zorlyq-zombylyq jayttaryn bastan keshirdi dep otyr. Ýkimetting habarlauynsha, bir jyl ishinde 16 197 janúyada zorlyq-zombylyq qylmysy tirkeldi, olardyng 1311-i tergeuge jiberildi. Qoghamdyq úiymdar otbasyndaghy qorlau qylmysynyng 40 payyzy polisiyagha habarlanbaytynyn aitty. Mamyrdyng 5-de «Kazahstanskaya pravda» gazetine bergen súhbatynda Mәjilis deputaty jәne Ádilet ministrining búrynghy orynbasary Jaqyp Asanov polisiyanyng jyl sayyn 10 000 otbasyndaghy zorlyq-zombylyq isin tirkeytinin, jәne olardyng birazynyng kisi ólimimen ayaqtalatynyn aitty. Asanovtyng mәlimdeuinshe, 2008 jyly otbasyndaghy zorlyq-zombylyq kesirinen bolghan 715 әiel men 129 balanyng ólimi tirkeldi. Daghdarys ortalyqtarynyng odaghy jyl sayyn otbasyndaghy qaqtyghystarda 500 әielding qaza tabatynyn jariyalady.

Polisiya qorlyq bireuding ómirine qauip tóndiretindey bolghanda ghana janúyadaghy dau-damaylargha aralasty. Qoghamdyq úiymdardyng esepteui boyynsha, polisiya múnday jayttardyng tek 10 payyzdayyn ghana tergegen. ÝEÚ-dar polisiya qyzmetkerlerine arnap zorlyq-zombylyq qúrbandaryna qalaysha kómek kórsetu jóninde seminarlar ótkizdi.

Ýkimettik emes úiymdardardyng habarlauynsha, әielder kóbine ekonomikalyq túrghydan dәrmensiz bolghandyqtan, shaghymdaryn keri qaytaryp alyp otyrghan. Key kezderi polisiya әlimjettik jasaghany nemese zorlaghany ýshin júbayynyng ýstinen shaghymdanghan jәbirlenushilerdi isti әri qaray jalghastyrmaugha kóndiruge tyrysqan. Sotqa jetken otbasyndaghy zorlyq-zombylyq isterining kópshiligi jenil úryp-soghugha qatysty bolyp keledi. Búl isterde sot jәbirleushilerdi jalpy rejimdegi enbekpen týzeu koloniyalaryna jabu ne bolmasa 120 saghattan 180 saghatqa deyin júmys istetu jazasyna kesken. Úryp-soghu, sonyng ishinde júbayyn úru qylmysy ýshin adam ýsh aidan ýsh jylgha deyin bas bostandyghynan aiyrylsa, eng auyr soqqygha beriletin eng ýlken jaza - 10 jylgha bas bostandyghynan aiyru.

Ýkimetting mәlimetteri boyynsha, Qazaqstanda әielderge kómek kórsetetin 25, al erlerge kómek kórsetetin 2 daghdardys ortalyghy bar. Daghdarys ortalyqtarynyng barlyghy ýkimettik emes úiymdargha el ýkimetinen jәne halyqaralyq úiymdardan bólinetin granttyq qarajat arqyly qarjylandyrylghan. Sonymen birge, zorlyq-zombylyq qúrbandaryna jәrdem beretin biraz shaghyn qoghamdyq úiym bar. Daghdarys ortalyqtarynyng altauy zorlyq-zombylyq kórgenderdi panalatady.

Seksualdyq alymsaqtyq ta ýlken mәsele kýiinde qaldy. Zang seksualdyq alymsaqtyqtyng tek keybir týrlerine ghana tyiym salady. Al zangerler men genderlik sala mamandary qolda bar zannamany búl mәseleni sheshuge qauqarsyz dep sanaydy. Seksualdyq alymsaqtyq oqighalary turaly mәlimdemeler boldy, biraq olardyng eshbireuinde jәbirlenushi zang boyynsha qorghalghan joq jәne de әldekimning zanmen qudalanghany turaly habarlama bolghan joq.

Halyqtyng qonystanuy jónindegi buro mәlimetterine sәikes eldegi bala tuu koeffisiyenti - әr 1000 adamgha 23 sәbiyden keldi, tuylghan әr 1000 balanyng 26-sy shetinegen, 2009 jyly búl kórsetkish әr myng balagha 32 sәbiyden bolghan edi.

Júptar men jeke adamdar balalardyng sanyna, dýniyege keletin orny men uaqytyna qatysty erkin sheshim qabyldaugha qúqyly, jәne sol qúqyqtaryn esh qysymsyz, ýrkitu nemese zorlyqsyz jýzege asyrugha tolyq mýmkinshilikteri bar. Zamangha say kontrasepsiya qúraldaryna qol jetkizu onay. 2007 jәne 2009 jyldar aralyghynda jasy 15 pen 24 aralyghyndaghy әielderding 1 payyzynan azy jәne 15 pen 49 jas aralyghyndaghy eresekterding 1 payyzynan azy VICh/SPID dertine shaldyqqan, nemese sol aurumen ómir sýrip keldi. Halyqtyng qonystanuy jónindegi buronyng mәlimetine sensek, bosanghandardyng 100 payyzyna arnayy bilim alghan mamandar kómek kórsetedi, jәne әielderding 100 payyzy bosanghan song kem degende bir ret dәrigerding qarauynda boldy. BÚÚ-nyng halyqtyng qonystanuy jónindegi qorynyng mәlimdeuinshe 2009 jyly elde әr 100 000 tiri tuylghan balagha 36,9 ana ólimi boldy.

Konstitusiya men zang erkekter men әielderding teng qúqyqtary men bostandyqtaryna kepildik beredi. 2009 jyly jeltoqsanda preziydent genderlik tendik turaly jana zangha qol qoydy, zang «gender», «genderlik tendik», «jynysy boyynsha kemsitu» jәne «birynghay jaghday jasau» sekildi týsinikterdi engizip, genderge negizdelgen kemsitulerge tyiym salady. Qarjylyq jәne ekonomikalyq daghdarys erkekterge qaraghanda әielderge kóbirek әser etti, erlerge qaraghanda әielder kóbirek júmys oryndarynan aiyryldy. Baqylaushylardyng aituynsha, auyldyq jerdegi әielder qalalyq әielderge qaraghanda kemsituge kóbirek úshyraydy, otbasyndaghy zorlyq-zombylyqtyng jii qúrbany bolady, olardyng bilim alugha jәne júmys tabugha mýmkinshilikteri shekteuli, aqparatqa qoldary jetpeydi jәne jer men mýlik qúqyqtaryn keninen paydalana almaydy.

Balalar

Balagha azamattyq onyng el aumaghynda dýniyege keluine jәne ata-anasynyng bireuining Qazaqstan azamaty boluyna negizdelgen. Ýkimet bala tuu faktilerin dereu tirkeudi talap etedi.

Balalardyng qúqyqtary «Bala qúqyghy, ýilenu jәne otbasy turaly», «Kәmeletke tolmaghan balalardyng zang búzushylyghynyng aldyn alu turaly», «Mýgedek balalargha әleumettik jәne medisinalyq kómek kórsetu turaly» zandar men el qol qoyghan osy saladaghy BÚÚ konvensiyalaryna sәikes qamtamasyz etiledi. Ýkimet 2006 jyly Bilim jәne ghylym ministrligining janynan Balalardyng qúqyqtaryn qorghau komiytetin qúrdy.

Azamattar 16 jasqa deyin, ne orta mektepti bitirgenge deyin bilim alugha mindetti; balalar bastauysh mektepke kóbine 6 jasynda barady. Bastauysh jәne jalpy orta bilim alu tegin jәne jalpygha birdey. Zang boyynsha úldar men qyzdardyng bilim alugha tendey qúqyghy bar. Zang boyynsha bosqyn jәne zansyz kóship kelgen balalar memlekettik mektepterge bara alady. Key jaghdaylarda múnday balalardy mektepter qabyldamay qoyghan nemese olardyng ata-analary ústalyp qaludan jәne elden quyludan qorqyp, mektepke bermegen. Bilim ministrligining esebine sәikes, bir jyl ishinde 10000-nan astam bala «qanghybas» retinde tirkelgen. Baspasózding habarlauynsha, polisiya qolgha týsirgen qanghybas balalardy uaqytsha qamaugha alu ortalyqtaryna jetkizdi, búl jerde olar medisinalyq jәne psihologiyalyq kómek alyp, sosyn bostandyqqa jiberilgen nemese balalar ýiine ornalastyrylghan. 17 tamyzda Preziydent N.Nazarbaev Qúqyq qorghau jýiesin reformalau jóninde qauly shyghardy, onyng shenberinde zang búzushy jәne qanghybas balalargha arnalghan uaqytsha qamaugha alu ortalyqtary polisiyanyng qúzyretinen bosatylyp, Bilim beru ministrligining qaramaghyna auystyryldy.

Balalardy qorlau turaly mәlimdemeler boldy, biraq olar qoghamda qalyptasqan әdetke ainalmaghan. Ýkimettik emes úiymdar 14 jasqa deyingi balalardyng jartysynan kóbi ýlkenderden kem degende bir ret fizikalyq nemese psihologiyalyq jәbir kórgenin aitty. Balalardy jәbirleu auyldyq aimaqtarda kóbirek oryn aldy. Ishki ister ministrligi ótken jyl ishinde balalaryna jәbir kórsetken 1054 adamdy ata-analyq qúqyqtarynan mýldem aiyrdy. Jasy 16-gha tolghan ne odan ýlken balalar óz mýddelerin qorghap, tikeley sotqa shaghymdana alady.

Ýkimettik emes úiymdar jetimder ýilerindegi, internattardaghy, jasy kәmeletke tolmaghan zang búzushylargha arnalghan qamau oryndaryndaghy balalardyng zorlyq-zombylyq kóru jayttarynyng kóp bolghanyn mәlimdedi. BAQ-tyng habarlauynsha zang búzghan balalardy arnayy

týzetu oryndaryna (kәmelettik jasqa tolmaghandargha arnalghan týrmelerge) jәne aqyl-esi kem balalargha arnalghan oryndargha zansyz ornalastyru oryn aldy.

2009 jyldyng mausym aiynda Zyryanovskidegi aqyl-esi kem balalargha arnalghan mektep-internattyng ústazy D.Seyitqanov «kәmeletke tolmaghan balalargha bilim beru mindetin layyqty atqarmaghany jәne olargha kýsh qoldanghany» ýshin jauapqa tartyldy. Sot Seyitqanovty bir jylgha jýrip-túru bostandyghynan aiyryp, onyng eki jyl bilim beru salasynda júmys isteuine tyiym salu jóninde ýkim shyghardy.

Qylmystyq kodekste jynystyq qatynas bastaugha rúqsat etilgen jas belgilenbegen, degenmen onyng bir tarauynda kәmeletke tolmaghan (18 jasqa jetpegen) balany sonday qatynasqa kýshteu ýshin besten on jylgha deyin bas bostandyghynan aiyru jazasy belgilengen.

Jyl ishinde memleket bala pornografiyasyn shygharu, taratu әreketterining qylmystyq anyqtamasyn belgiledi jәne pornografiyalyq materialdardy jastary kәmeletke jetpegenderge satu ýshin әkimshilik jazany qataytty. Elde bala pornografisy ýshin әkimshilik jazalar saqtalghan.

Memleket 1980 jyly qabyldanghan halyqaralyq bala úrlaudyng azamattyq aspektilerin qamtityn Gaaga konvensiyasyna qosylghan joq. Memlekettik departamentting Ata-analardyng balalaryn úrlap әketu boyynsha halyqaralyq jaghday jónindegi jyl sayynghy esebin myna jerden taba alasyz: http://travel.state.gov/abduction/resources/congressreport/congressreport_4308.html .

Antiysemitizm

El aumaghynda shamamen 30 000 - 40 000 evrey meken etedi. «Hizb-ut-Tahriyr» úiymynyng antiysemittik әdebiyet taratqanynan basqa antiysemitizm jóninde mәlimdemeler bolghan joq. Evrey qauymdastyghy jetekshilerining aituynsha ýkimet tarapynan nemese qoghamda antiysemittik is-әreketter bolghan joq.

Adam saudasy

Adam saudasyna baylanysty mәlimet alu ýshin Memlekettik departamentting Adam saudasy jónindegi jyl sayynghy esepbin oqynyz: www.state.gov/g/tip

Mýgedek adamdar

Enbek jәne әleumettik qorghau ministrligining mәlimetine sýiensek, elde 455 600 mýmkinshiligi shekteuli adam boldy (olar el túrghyndarynyng 3 payyzyn qúraydy), alayda saraptaushylardyng pikirinshe mýgedekterding shynayy sany búdan әldeqayda joghary. Zang enbek, bilim, densaulyq saqtau jәne ózge memlekettik qyzmettermen qamtamasyz etude mýgedek azamattardy kemsituge jol bermeydi.

Mýgedekterdi әleumettik qorghau zany mýgedekterding aqparat alu qúqyghyn qorghaydy. Ýkimet merzimdi basylymdar, ghylymy jurnal men silteme jәne kórkem әdebiyetti diskige jazyp, nemese Breyli tilinde shyghardy. Zang bir respublikalyq televiziyalyq kanaldyng janalyqtardy surdoaudarma qosyp jýrgizuin talap etti. Ýkimettik emes úiymdar zannyng jýzege asuy, jәne «Núr Otan» partiyasynyng Parlamenttik damu instituty mýgedekterding aqparatqa jәne aqparat almasu jýielerine qol jetkizui jetkiliksiz dengeyde bolghanyn atap ótti.

Zang kompaniyalardan júmys oryndarynyng ýsh payyzyn mýgedek adamdargha berudi talap etedi. Halyqaralyq jәne jergilikti baqylaushylar mýgedek adamdardyng qúqyqtaryn qorghaudyng sapasy biraz jaqsarghanyn atap aitty. Dese de, mýgedekterding qoghamgha etene aralasyp, júmysqa ornalasuda qiyndyqtargha tap bolghany turaly aqparattar boldy. Zang mýgedek adamdardyng ghimarattargha kirip-shyghu mýmkindigine kepildik beredi. Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministrining orynbasary Ásel Nýsipovanyng aituynsha, mýgedekterding kórgen eng ýlken qiynshylyqtarynyng biri - infraqúrylymnyng jetispeushiligi bolsa, ekinshisi - bilim alugha qoldarynyng jetpeui. Mýgedek adamdar qoghamdyq kólikti paydalanuda qiyndyq kórdi. Búl mәselelerdi sheshuge ýkimet aitarlyqtay kýsh salghan joq.

Aqyl-esi kem azamattar ózining kelisiminsiz ne sottyng sheshiminsiz memlekettik emdeu oryndaryna jatqyzyluy mýmkin. Dey túrghanmen, is jýzinde, ýkimet aqyl-esi kem jas balalardy otbasy mýshelerining kelisimimen ghana arnayy mekemelerge ornalastyrdy.

Búnday mekemeler nashar úiymdastyrylghan әri tiyisti dengeyde qarjylandyrylmaghan.

Aqyl-esi kem adamdargha arnalghan auruhanalardaghy emdelushilerding qúqyqtaryn retteytin qújat joq; adam qúqyqtaryn qorghaushylardyng aituynsha, múnday erejening joqtyghynan emdelushiler kemsituge kóp úshyrap jatady. Ýkimettik emes úiymdardyng bayandauynsha, aurulargha kishigirim búzaqylyq jasaghany ýshin artyq dәri beru ne qamap tastau oqighalary jii bolghan, sonymen qatar olargha dúrys jaghday jasalmaghan, olardyng jeke ómirleri qorghalmaghan. Mýgedek jәne aqyl-esi kem balalar túratyn jetimder ýilerinde balalar shekten tys kóp toghytylghan jәne olardyng tazalyghy nashar, әri balalargha tiyisti kýtim kórsetetin qyzmetkerler jetkiliksiz dep habarlaydy ýkimettik emes úiymdar ókilderi. HAQQB ýkimet aqyl-esi kem adamdargha mýldem derlik kómek kórsetpeydi degen qorytyndy jasady.

Ýkimet mýgedek adamdardyng dauys beru qúqyqtaryna shekteu qoyghan joq jәne mýgedektigining kesirinen saylau bólimshelerine bara almaghan adamdargha óz ýilerinde dauys berudi úiymdastyrdy.

Enbek jәne әleumettik qorghau ministrligi - mýgedek adamdardyng qúqyqtaryn qorghaugha jauap beretin basty memlekettik organ. Densaulyq saqtau jәne Bilim ministrlikteri de mýgedekterdi qorghaugha atsalysady. 2009 jyly Adam qúqyqtary jónindegi ombudsmen aqyl-esi kemderding auruhanalarynda jatqan bes adamnan shaghym aldy, olar ózderining sonday auruhanagha jatqyzylghanymen nemese ondaghy alyp jatqan emimen kelispey, narazylyq bildirdi. Ombudsmen osy isterding qalay sheshilgeni jóninde habar bergen joq.

Últtyq, nәsildik nemese etnikalyq azshylyq ókilderi

Ýkimet joghary lauazymdy memlekettik qyzmetterge ornalastyrtyruda qazaqtargha basymdyq berip, basqalardy kemsituin jalghastyrdy. Azshylyq ókilderi etnikalyq qate týsinikter men jaushyldyqty sezindi; qorlau men kemsitushilikti bastan keshirdi, key jaghdaylarda kemsitushilik kiykiljinge úlasyp jatty; júmysqa túru jәne júmys ornyn saqtap qalu barysynda kemsituge úshyrady.

Shetelderden elge oralghan últy qazaq migranttar (oralmandar) el ishinde kemsitushilik kórdi; sonday sheshilmegen mәselelerding arasynda baspana alu, júmysqa túru jәne әleumettik qyzmetterge qol jetkizu sekildi qiynshylyqtar ataldy.

Qazaq tili - resmy memlekettik til, degenmen, úiymdar men jergilikti ózin-ózi basqaru organdary orys tilin qazaq tilimen teng qoldana alady. Til turaly zang azamattardyng ózge tilderde sóileu qúqyqtaryna shekteu qoymastan, qazaq tilining qoldanylu ayasyn keneytudi kózdeydi. Zang boyynsha memlekettik qyzmetke ornalasu ýshin qazaq tilin bilu talap etilmeydi, degenmen, memlekettik organdardyng kópshiligi isterin qazaq tilinde jýrgizuge kóshti, búl qazaq tilinde sóilemeytinderding tildik kemsitushilikke jol berildi degen narazylyghyn tudyrdy. Saylau turaly zang preziydenttikke ýmitkerden qazaq tilin jetik biludi talap etedi.

Syny pikir bildirushiler kemsitushilikting ózge týrlerining qatarynda ýkimet qúramynda últy qazaq emes adamdar sanynyng azdyghyn, 20 kabiynet mýshesining tek ekeuining ghana ózge últ ókili ekenin jәne orys mektepteri sanynyng azayghanyn aitty.

Adamdy jynystyq oriyentasiyasy jәne jynystyq daralyghy ýshin qoghamdyq qorlau, kemsitu jәne zorlyq-zombylyq

Azamattardy jynystyq oriyentasiyasyna qarap kemsitu turaly resmy statistikalyq aqparat bolmaghanymen, búnday kemsitushilikting oryn alghany turaly mәlimdemeler týsip jatty. Halyqaralyq úiymdar ókilderining aituynsha, oqshaulanghan toptar, sonyng ishinde lesbiyandar, geyler, biyseksualdar men transseksualdar (LGBT) ókilderine qatysty jaghymsyz qoghamdyq pikir osy toptardyng qoghamgha aralasuyn qiyndatty, sonyng saldarynan olar VICh/SPID baghdarlamalaryna qatysuda kedergiler kórdi.

Elde gomoseksualdyq әreketter zansyz dep tanylmaghanymen, LGBT toptaryna jatatyndar, әsirese gomoseksualist erler, qysymdy bәrinen de kóp kórdi. 2009 jyly «Soros - Qazaqstan» qory ótkizgen zertteuge sәikes, LGBT tobyndaghy jauap berushilerding 64,1 payyzy ózining júmys ornynda ashyq kemsitushilikke úshyramaghanyn aitty, degenmen olar sonday kemsitushilikke úshyramau ýshin óz oriyentasiyasyn jasyryp qalghan. Dәstýrli emes jynystyq oriyentasiyasy jariya bolghan adamdargha soqqygha jyghylu, auyr balaghat sóz estu, júmysynan aiyrylu nemese polisiya jәne biylik organdarynyng tarapynan tym kóp mazalau qaupi tónip túrady. Elde júmys isteytin kóptegen LGBT úiymdarynyng mәlimdeuinshe, ýkimet qarjylandyratyn VICh auruhanalary key kezderde aqparattyng qúpiyalyghy erejesin búzyp, emdelushilerining jynystyq oriyentasiyasyn olardyng otbasylaryna jәne júmys oryndaryna habarlaghan. Gomoseksualist erler, әielder jәne transgenderlik azamattargha qarsy kórsetilgen zorlyq-zombylyq jóninde polisiyagha shaghym týsiru әreketteri әdette qarsylyq pen óshpendilik tudyrdy.

Qoghamdyq qorlau men kemsituding ózge týrleri

Zang VICh/SPIYD-pen auyratyn adamdardy kemsituge tyiym salady. Alayda, baqylaushylar nashaqorlar men osy tektes qater tobyndaghylargha qatysty qoghamda qalyptasqan jaghymsyz kózqaras olardyng aqparat alu, qyzmet týrlerin paydalanu, em qabyldau jәne sauyqtyru mekemelerine tirkelu qúqyqtaryna keri yqpalyn tiygizude dep habarlaydy.

7 Bólim. Júmysshylardyng qúqyqtary

a. Úiymdargha kiru qúqyghy

Zanda azamattardyng óz kәsipodaqtaryn erkin qúryp, úiymdastyru qúqyghy berilgen. Ýkimetting 1 mamyrda bergen esebine sәikes aqparat qúraldarynda keninen sóz bolghan Sәtbaev ken ornyndaghy oqigha men 2008 jyldyng qantar aiyndaghy sonyng saldarynan bolghan ereuilden song kәsipodaqtardy qoldau nauqanynyng nәtiyjesinde elde 47 362 újymdyq kelisimge qol qoyyldy. Enbekshilerding qúqyqtaryn pәrmendirek qorghay aluyn kózdegen nauqan kelisim sanyn 2008 jylmen salystyrghanda 2,4 payzygha kóbeytti. Tәuelsiz kәsipodaq qúrushylar múny osy baghyttaghy eleuli ózgeris dep baghalady. Jyl ishinde ýkimet kәsipodaqtardy qoldau maqsatynda ózara týsinushilik memorandumdaryna (ÓTM) qol qoygha shaqyrdy. Qәsipodaqtar federasiyasy tóraghasynyng mәlimdeuinshe, mamyr aiyna deyin elding bir millionnan astam azamatyn júmyspen qamtamasyz etip otyrghan 8000-nan astam iri jәne shaghyn biznes kәsiporyny júmysshylargha túraqty júmys oryn men qúqyqtaryn qorghau maqsatynda ÓTM-dargha qol qoydy. Degenmen, kәsipodaq úiymdastyrushylar ýkimetting úiymdargha mýshe bolyp kiru qúqyghyn shektegenin jәne enbekshilerding basym bóligining ózderi qalaghan kәsipodaq úiymdaryn qúrugha, ne sonday úiymdargha kiruge mýmkindigi bolmaghanyn mәlimdedi.

Ýkimet enbekkerlerding úiymdasuyna eleuli yqpal etip otyrdy jәne tәuelsiz kәsipodaqtardan góri ýkimetke jaqyn kәsipodaqtargha basymdyq berdi. El júmysshylarynyng kem degende ýshten biri kәsipodaqtargha mýshe. Kenes zamanyndaghy memleket qarjylandyryp kelgen enbekshiler úiymynyng múrageri әri eldegi eng iri kәsipodaq birlestigi bolyp tabylatyn Kәsipodaqtar federasiyasy is jýzinde ýkimetpen baylanysty mekeme bolyp qala berdi. Federasiya 25 respublikalyq jәne 13 aimaqtyq kәsipodaqtyng basyn biriktiredi. Ónerkәsip odaqtary múnay-gaz, qúrylys, jenil ónerkәsip, bilim beru, densaulyq saqtau sekildi kóptegen ónerkәsip júmysshylarynyng mýddelerin qorghady. Ár kәsipodaq óz basshysyn saylaydy jәne Bas keneske óz ókilin jiberedi, kenes 14 mýsheden túratyn atqarushy komiytetti saylaydy. Komiytet federasiyanyng kýndelikti júmysyn jýrgizedi jәne әleumettik-ekonomikalyq qorghau, júmys ornyndaghy qauipsizdik, úiymdastyru jәne halyqaralyq yntymaqtastyq mәselelerimen ainalysady.

Belgili bir kәsipodaq zandy mәrtebe alu ýshin Ádilet ministrligine tirkeuge alu jóninde ótinish tapsyruy tiyis. Tirkelu tәrtibi negizinen ózge mýshelik úiymdardyng tirkelu tәrtibine úqsaydy.

Zang sheteldik kәsipodaqtardyng elde júmys isteuine tyiym salady, sheteldik zandy birlestikterding jәne jeke túlghalardyn, shet memleketterdin, halyqaralyq úiymdardyng qazaqstandyq kәsipodaqtardy qarjylandyruyna rúqsat etpeydi. Shetel júmysshylary kәsipodaq qúru qúqyghyna iye.

Kәsipodaqtardy kemsituge tyiym salatyn zang talaptary boyynsha enbekshilerding qúqyqtary qorghalady, biraq is jýzinde búl qúqyq búzylyp túrdy. Múnday qúqyq búzushylyqtardyng qataryna júmystan shygharyp jiberemiz dep qorqytu, qoqan-loqqy jasau jәne úryp-soghu siyaqty jayttar kiredi. Júmysynan aiyrylghan adam әleumettik jәrdemden aiyrylady.

Zang júmysshylargha ereuil úiymdastyrugha qúqyq beredi, alayda sol qúqyqty jýzege asyruda zanda kóptegen shekteuler qoyylghan. Ýkimet temirjol, azamattyq aviasiya, әskery qyzmet, órt sóndiru, densaulyq saqtau sekildi mekemelerdi ómir sýruge asa manyzdy qyzmet kórsetetin ónerkәsip pen kәsiporyndar tizimine kirgizip, olargha ereuil ótkizude kóptegen shekteuler qoydy. Jalpy alghanda júmysshylar tek mindettelgen kelistiru әreketterinen ótip, mәselelerin sheshe almaghan jaghdayda ghana ereuilge shygha alady. Ereuil ótkizetin júmysshylar óz júmys berushisin 15 kýn búryn eskertui kerek. Zansyz ereuilge qatysqany ýshin júmystan shygharu nemese shygharmau erejesi zanda belgilenbegen. Is jýzinde júmys berushelerding júmysshyny ereuilge qatysqany ýshin júmystan shygharghany ýshin kelistirushige týsinikteme bergeni jóninde habarlamalar boldy.

Dәstýrli kәsipodaq mindetterin atqaryp kele jatqan shahterlar jesirlerining birlestigi - «Shahterlar otbasy» qoghamdyq úiymy jyl boyy birneshe qysym jasau әreketine úshyrady. 7 mausymda úiym Qaraghandydaghy kensesinde ótkizu josparlanghan enbekkerlerding jaghdayyn talqylaugha arnalghan júmys berushiler men júmysshylar arasyndaghy kezdesudi ótkizbey tastaugha mәjbýr boldy, sebebi birneshe kýn búryn qalalyq prokuror úiym jetekshisi Nataliya Tamilovagha kezdesudi ótkizbeu jóninde eskertu jibergen. Qyrkýiekting 12-sinde ýy iyesi Tamilovany jaldap jýrgen pәterinen shygharyp jibergen, bireulerding aituynsha, búl oqigha ókimetting ýy iyesin qorqytyp, sudy, elektr jaryghyn jәne telefondy kesip tastaghanynan song oryn aldy. 11 qazanda úiym jetekshisining orynbasary kóligin qoyyp jýrgen garaj órtenip, ishinde túrghan kólik jaramsyz bolyp qaldy, búl kólikti úiym mýsheleri júmys ornyndaghy apat qúrbandarynyng ýilerin aralau, qúrbandar otbasylarynyng atynan sot otyrystaryna qatysu maqsattaryna paydalanghan edi. Qazan jәne qarasha ailarynda jergilikti ókimet ókilderi úiymnyng kensesleri ornalasqan ghimarattar iyelerin qorqytyp, atalghan úiymdy jaldamaly ghimarattan shygharyp jiberudi talap etken, sonyng nәtiyjesinde úiym ol jerden kóshuge mәjbýr boldy.

Mausymnyng 15-inde «CNPC-Aqtobemúnaygaz» birikken Qazaqstan - Qytay kәsipornynyng 300 júmysshysy jalaqylaryn kóterudi jәne qúral-jabdyq pen kólik sapasyn jetildirudi talap etip, ereuilge shyqty. CNPC ereuilshilerge qarsy sotqa shaghymdanyp, búl isti jenip shyqty, sebebi sot ereuildi zansyz dep tapty. Kompaniya basshylyghy Qarlybay Tolybaev, Qúsayyn Qúlmúratov jәne Serik Bitikbaev esimdi ýsh júmysshyny júmystan shyghardy.

Birinshi mausymda polisiya kәsipodaq jetekshisi Asylhan Musiyn, adam qúqyqtaryn belsendi qorghaushy M. Boqaev jәne taghy basqa bes belsendini zansyz ereuilge shyqqandary ýshin qamaugha aldy, ereuil barysynda últtyq «Qazmúnaygaz» kompaniyasynyng bólimsheleri «Dossormúnaygaz» ben «Embimúnaygaz» kompaniyalarynyng 200 júmysshysy Atyrau men Manghystau múnay shygharu oryndarynda júmysty toqtatqan. Sot Musin men Boqaevty jeti kýnge әkimshilik jaza retinde qamaugha aludy úighardy, basqalargha eskertu jasalyp, olar qamaudan bosatyldy. Keyinnen kompaniya Musindi júmystan shyghardy. Musin júmysqa qayta oralu maqsatynda sotqa shaghym jiberdi, búl is jyl ayaghyna deyin bitken joq.

18 tamyzda ýkimettik emes úiymdar koalisiyasy men erkin kәsipodaqtar Qazaqstannyng tәuelsiz júmysshylar qozghalysyna jasalyp jatqan qysymnyng kýshengine narazylyq bildirip, birikken ýndeu jariyalady. Ýndeude belsendi júmysshylar qúqyghyn qorghaushylargha jasalghan qysymgha ýkimetting qatysy bar delingen. Ýkimettik emes úiymdar kәsipodaq júmysyna qatysqany ýshin júmystan shygharylghan enbekkerlerding sany óskenine jәne BAQ-ta jýrgizilip jatqan kәsipodaq jetekshilerin qaralau nauqanyna alandaushylyq bildirdi.

Qyrkýiekte Almaty elektr kólik jóndeu zauyty Esenbek Ýtkeshbaevty 30 mausym men 2 shilde aralyghynda oryn alghan, jalaqy mólsherin kóteru men kәsiporyndy ýkimetting qaramaghyna qaytarudy talap etken kólemdi ereuil úiymdastyrghany ýshin júmystan shyghardy.

Jyldyng ayaghyna deyin ýkimet 2008 jyly oryn alghan Erkin kәsipodaqtar konfederasiyasynyng viyse-preziydenti Múhtar Ýmbetovti qatty soqqygha jyghu oqighasyn tergeu nәtiyjelerin jariyalaghan joq. Kóptegen enbekkerlerding qúqyqtaryna baylanysty talqylaulargha belsendi qatysyp jýrgen Ýmbetovti әldekimder aldymen telefon arqyly qorqytqan, sonynan ol basyna maska kiygen belgisiz eki adam ony soqqygha jyqqan.

ә. Úiymdasu jәne újymdyq ymyralasu qúqyghy

Zang kәsipodaqtardyng óz is-sharalaryn kedergisiz jýrgizu qúqyqtaryn qorghady, jәne kәsipodaqtar is jýzinde qataryna jana mýshe alu, jinalys ótkizu jәne enbekkerlermen újymdyq ymyralasuda erkin әreket etti. Zang újymdyq ymyralasugha jәne újymdyq kelisimderge otyrugha rúqsat etedi; kәsipodaqtar men birlestikter is jýzinde búl qúqyqty paydalana aldy. Jyl barysynda ýkimet újymdyq ymyralasugha yntalandyru sharalaryn jalghastyrdy. Ýkimet qol qoyylghan 47 362 kelisim-shart jayly resmy mәlimet berdi. Belsendiler múnday kelisimderding jedel ayaqtaluyna sayasy qysymnyng sebepker bolatynyn aitty.

Kәsipodaqtar kompaniya basshylary oryndaugha kelispegen talap-aryzdaryn ýkimet, júmys berushi jaq jәne kәsipodaq ókilderinen túratyn ýshjaqty komissiyagha tapsyrady. Búl komissiyada ýkimet beytarap bitistirushi rólin atqaruy kerek, biraq keyde onyng kәsipodaq nemese júmys berushining mýddesin qorghaghan kezderi boldy. Ýshjaqty komissiya enbek qatynastarynyng kóp túsyna basshylyq etetin jyldyq kelisimder jasap, qol qonggha mindetti. Osy mehanizmning arqasynda jyl ishinde kәsipodaqtar keybir ónerkәsip júmysshylarynyn, atap aitqanda tau-ken jәne metallurgiya salasyndaghylardyng eng tómengi jalaqy mólsherin ósiruge jәne jyl barysynda birneshe ónerkәsip ornynda júmys berushilerden jalaqy qaryzyn óndirip alugha qol jetkizdi.

Enbek turaly zang boyynsha júmys berushi men qyzmetker júmysqa túrushynyng jalaqy mólsherin jәne eki jaqtyng qúqyqtary men mindetterin belgileytin jeke kelisim-shartqa otyrady. Júmys berushiler osynday jeke kelisim-sharttardy újymdyq ymyralasudyng kýshin bәsendetu ýshin paydalandy.

Elde eksporttyq maqsatta bajsyz shiykizat óndeu aimaqtary joq.

b. Kýshtelgen nemese mindettelgen enbekke tyiym salu

Sot ýkimimen, otbasy zanyna sәikes, ne tótenshe jaghdaylarda ghana bolmasa enbekke kýshteu nemese mindetteu zangha qayshy keledi. Biraq oryn alghan múnday jayttar turaly habarlamalar boldy. Keybir júmys berushilerding migrant júmysshylardyng tólqújattaryn tartyp alu ne bolmasa qaryzgha otyrghyzu, zorlyq-zombylyq kórsetu jәne kýshtep júmys istetu maqsatynda qorqytu amaldaryn paydalanu arqyly olardy qorlaghany turaly mәlimdemeler boldy. Migrant júmysshylardyng kóbi Qyrghyzstan, Tәjikstan men Ózbekstannan kelgen jәne olar kóbine auyl sharuashylyghynda nemese qúrylys salasynda enbek etedi. Enbek jәne әleumettik qorghau ministrligi migranttardyng mәselelerimen ainalysugha mindetti.

Qosymsha aqparat alu ýshin Memlekettik departamentting Adam saudasy jónindegi jyl sayynghy esebin myna jerden kóre alasyz: www.state.gov/g/tip

v. Bala enbegine tyiym salu jәne júmysqa túrugha qajetti eng tómengi jas mólsheri

Zang balalardy júmysqa jegiluden qorghaydy. Júmysqa túru ýshin adamnyng jasy kem degende 16-da boluy tiyis; 14 pen 16 jas aralyghyndaghy balalargha ata-analarynyng rúqsatymen densaulyghyna ziyandy emes nemese bilim aluyna kedergi bolmaytyn jenil júmys isteuge rúqsat etiledi. Zan, sonday-aq, jasy 18-ge jetpegen júmyskerlerding júmys kýnining mólsherin de shekteydi. Ýkimet jasy 16-dan asqan adamdardyng ghana júmysqa ornalasuyn qamtamasyz etu ýshin tekserister jýrgizdi, biraq zang talaby birkelki jýzege asqan joq.

Ýkimet júmys berushilerding últtyq qauymdastyqtarymen kýshtep enbekke jegudi jәne bala enbegining eng auyr týrlerin jongdy, balalar men olardyng janúyalaryna balamaly júmys týrlerin qalyptastyrudy mindetteytin kelisimge otyrdy. Bilim ministrligining 2007-2011 jyldargha arnalghan «Qazaqstan balalary» atty baghdarlamasy bala enbegin qanau mәselelerin qamtydy. Dey túrghanmen, qoghamdyq úiymdar ýkimetting búl sharalary bala enbegi mәselesin tolyq sheshuge jetkiliksiz dep mәlimdedi.

Ýkimet bala enbegi jóninde statistikalyq aqparat jýrgizgen joq. Ýkimettik emes úiymdar men belsendiler bala enbegining auylsharuashylyq aimaqtarda, әsirese egin nauqany kezinde jii qoldanylghanyn habarlady. Balalar maqta jәne temeki ósirumen shúghyldanghan. Ýkimettik emes úiymdardyng búrynghy zertteuleri osy júmysqa aralasqan balalardyng 70 payyzy Ózbekstan men Qyrghyzstannan kelgen migranttar otbasylarynan shyqqan balalar dep tapty. Enbek jaghdaylary balalardyng densaulyghyna jii qater tóndirdi, jәne keybir balalar dúrys tynystanyp, tamaqtana almaghan. Enbek etetin balalardyng kóbining auylsharuashylyq isinde paydalanylatyn ziyandy himiyalyq zattar men auyr klimattyq jaghdaylardan qorghaytyn dúrys kiyimi bolmaghan. Al qalalyq jerlerde zandastyrylghan enbek naryghynyng ósui bala enbegi týrlerining azangyna әkep soqtyrdy. Degenmen, balalardyng qayyr súraytyny, bazarlarda jýk týsirip-tasityny, kólik juatyny jәne janarmay qúy oryndarynda júmys isteytini turaly habarlamalar boldy.

Enbek ministrligi bala enbegi turaly zan-erejelerding saqtaluyna jәne aiyppúl arqyly jazalanatyn әkimshilik zanbúzushylyqpen kýresuge jauapty. Ishki ister ministrligi qylmystyq isterdi tergeuge mindetti. Ýkimet jyl ishinde zansyz bala enbegine qatysty qylmys bolmaghanyn mәlimdedi. Ýkimet bala enbegining aldyn aluda halyqqa maghlúmat berip, mekemeler arasyndaghy yntymaqtastyqty ilgeriletu ýshin kәsipodaqtarmen, júmys berushilermen jәne qoghamdyq úiymdarmen tize qosyp júmys istedi.

Qosymsha aqparat alu ýshin Memlekettik departamentting Adam saudasy jónindegi jyl sayynghy esebin myna jerden kóre alasyz: www.state.gov/g/tip

g. Layyqty enbek jaghdayy

Resmy týrde bekitilgen ailyq jalaqynyng eng tómengi mólsheri - 14 952 tengeni (shamamen 102 AQSh dollary) qúrady, búl qarjy júmysshy men onyng otbasynyng ómir sýruine jetkiliksiz. Ádette júmysshy otbasylarynda birden astam adam jalaqy alady, al qalalyq jerlerdegi júmysshylardyng kóbining jalaqysy eng tómengi jalaqy mólsherinen joghary boldy.

Zanda aptalyq enbek uaqyty 40 saghattan, al auyr dene enbegi nemese qauipti júmys 36 saghattan aspauy kerek delingen. Zang bir kýntizbelik kýnde eki saghattan artyq nemese auyr júmysta isteytinder ýshin bir saghattan artyq qosymsha júmys isteuge tyiym salady jәne

belgilengen uaqyttan artyq júmysqa tólenetin aqy aptalyq jalaqynyng bir jarym ese kóleminen tómen bolmauyn talap etedi. Ziyandy jaghdaylarda enbek etetinderge belgilengen uaqyttan artyq júmys isteuge tyiym salynghan. Zang boyynsha enbek kelisim-sharttarynda әr júmysshynyng júmys jәne demalys, meyram kýnderining úzaqtyghy jәne jyl sayynghy aqyly demalys uaqytyn kórsetuge bolady.

Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministrligi eng tómengi jalaqynyn, shekteuli enbek uaqytynyng jәne belgilengen uaqyttan artyq júmys merzimining enbek zanyna sәikes boluyn qamtamasyz etedi. Ministrlik tekserushileri anda-sanda júmys berushilerdi tekseruden ótkizip túrdy. Enbekti qorghau salasyndaghy belsendiler keybir júmys berushilerding búl zan-erejelerdi jii búzghanyn aitty.

Zang boyynsha azamattar qauipsizdik jәne tazalyq talaptaryna say enbek jaghdayynda júmys isteuge qaqyly, biraq ónerkәsip, auylsharuashylyq jәne qúrylys salalaryndaghy enbek jәne qauipsizdik jaghdaylary kóbine standarttargha say bolmady. Zauyt júmysshylary әdette qorghanysh kiyimin kiymey, qaranghy jәne auasy tazartylmaytyn jerlerde júmys istedi.

Basshylardyng júmys oryndarynda densaulyq jәne qauipsizdik erejelerine mәn bermegeni turaly mәlimdemeler boldy. Ministrlik ótken jyldyng alghashqy 11 aiynda 16 883 tekseris jýrgizip, 68 283 densaulyq jәne qauipsizdik standarttaryn búzu jayttaryn anyqtaghanyn habarlady. Atalmysh ministrlik jýrgizgen tekseristermen qosa, kәsipodaqtar júmysshylary kәsipodaqqa birikken óndiris oryndaryn tekserip, nәtiyjelerin biylik organdarynyng qarauyna berdi. Zang júmys berushilerden júmysshylardyng ómiri nemese densaulyghyna qauipti júmysty toqtatudy, júmysshylargha ziyandy jәne qauipti enbek jaghdayy men yqtimal kәsiby syrqattar turaly eskertu jasaudy talap etedi. Zang júmysshylardyng júmystan shyghyp qaludan qauiptenbesten júmys isteuine, ómiri men densaulyghyna qater tóndiretin jaghdaylardan aulaq boluyna erekshe kepildik beredi. Júmystarynan airylyp qalu qaupi bolghandyqtan, keybir júmysshylar, әsirese qúrylys salasyndaghy enbekshiler búl qúqyqtaryn erkin paydalana alghan joq.

Ýkimet jyldyng alghashqy 11 aiynda 1918 adamnyng júmys ornynda jaraqat alghanyn mәlimdedi; al 2009 jyldyng alghashqy 11 aiynda júmys ornynda jaraqat alghan 1811 adam tirkelgen bolatyn. Ýkimet jyldyng alghashqy 11 aiynda 319 adamnyng júmys ornynda qaza tapqanyn habarlady. Al 2009 jyldyng alghashqy 11 aiynda 298 adam qaza tapqan. Kәsipodaqtar federasiyasy basshylyghynyng aituynsha, osy ólimderding kópshiligine eskirgen qúral-jabdyq, kenes zamanynan qalghan infraqúrylym, ken jәne metallurgiya salalarynda qauipsizdik erejelerine kóp kónil bólinbeui sebepker bolghan.

AQSh-tyng Qazaqstan Respublikasyndaghy elshiligi

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1911
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2013
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1685
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1515