Sәrsenbi, 8 Mamyr 2024
ShOLU 6422 31 pikir 20 Nauryz, 2019 saghat 17:49

Sholu. "Ortalyq Aziya liyderleri әdette taqtan tiridey ketpeytin"...

Býgin 20-nauryz. Tәuelsiz Qazaqstan tarihyndaghy ekinshi preziydent ant qabyldady. Ol – Qasym-Jomart Toqaev.  Ony júrt tikeley efirde kórdi. Kózderine jas alghandar da boldy. Álbette, siz ben biz tarihy sәtting kuәsi boldyq. Ant qabyldap, Qazaqstannyng Preziydenti atanghan Qasym-Jomart Kemelúly Núrsúltan Nazarbaevtyng keudesine «Altyn Júldyz» ordenin taqty. «Halyq Qaharmany» ataghyn berdi. Sóitip, shygharyp saldy.

Endi preziydent – Toqaev. Al Qazaqstandaghy ekinshi adam – Darigha Núrsúltanqyzy. IYә, Darigha Nazarbaeva Senat spiykeri bolyp taghayyndaldy.

Al Aqordany bosatyp bergen Núrsúltan Nazarbaev endi Qauipsizdik Kenesin hәm "Núr Otan" partiyasyn basqarady.

Aytpaqshy, 2018 jyldyng mausymynda preziydent Qasym-Jomart Toqaevtyng ózi (ol kezde Senat spiykeri edi) VVS agenttigine súhbat berip, Nazarbaevtyng 2020 jyly saylaugha týspeytinin aityp qalghan edi. Ol kezde spiykerding sózderi qazaq qoghamynda qyzu talqy bolghan.

Al keshe keshki uaqta endigi eks-preziydent Nazarbaev mәlimdeme jasap, óz qyzmetin toqtatatynyn, el tizginin Toqaevqa tapsyryp beretinin habarlady.

Nazarbaevtyng keshegi mәlimdemesi men býgingi preziydentting ant qabyldauy Qazaqstannyng ishki aqparatynda ghana emes, әlemdik medianyng talqysynda boldy. Aghylshyn tildi aqparat Qazaqstandaghy biylik auysuy turaly az jazghan joq. Washington post, Financial times, Bloomberg qatarly aqparattyq agenttikter Nazarbaev otstavkasyn jarysa jazyp jatyr. Sonymen aghylshyn aqparaty ne deydi? Biz sholyp shyghamyz, býgin...

Nazarbaev saylauda Toqaevtyng kandidaturasyn alyp shyghuy mýmkin

Euronews.com

Euronews sayty Nazarbaevtyng qyzmetten ketui men biylik auysuyna qatysty Central Asian Analytical Network (CAAN) sayytynyng redaktory Aytolqyn Qúrmanovanyng pikirin alghan eken.

«Sarapshylardyng pikirinshe, Nazarbaevtyng otstavkagha ketui 2020 jylghy preziydenttik saylaugha týsuden bas tartuynan. Alayda búl Nazarbaev eldi baqylauda ústauyn toqtatady degen sóz emes» dep jazady.

Tipti preziydent Qasym-Jomart Toqaevty dәl osy Nazarbaevtyng ózi qoldap, keler bolatyn saylauda biylik partiyasy atynan ýmitker etui de mýmkin degen boljam jasaydy.

«Nazarbaevtyng otstavkasy kóptegen adamdargha kýtpegen janalyq boldy. Múnday sheshim qabyldanatynyn sanauly ghana adamdar bilgen boluy kerek. Kremliding taratqan aqparatyna sýiensek, Resey preziydenti Vladimir Putin seysenbi kýni Nazarbaevpen telefon arqyly sóilesken edi. Ekeu ara әngimening mazmúny turaly Resey preziydentining baspasóz hatshysy Dmitriy Peskov aitqan joq» deydi.

Nazarbaev 30 jyl boyy Qazaqstandy basqarghan jalghyz adam

BBC

«Qazaqstannyng kóshbasshysy Nazarbaev 3 dekadadan song otstavkagha ketti». Búl ataqty BBC agenttigi jazghan maqalanyng taqyryby.

«1990-jyldardan beri eldi basqaryp kele jatqan jalghyz adam Qazaqstan preziydenti Núrsúltan Nazarbaev otstavkagha ketti. Tele-ýndeude ol búl sheshimdi qabyldau onaygha soqpaghanyn, alayda jas buyn kóshbasshylargha kómekteskisi keletinin aitty.

78 jastaghy Nazarbaev myrza 1989 jyly múnaygha bay memleketting negizgi kóshbasshysy boldy. Ol eldegi biylik partiyasynyng jetekshisi retinde óz yqpalyn saqtap qalady. Nazarbaev myrza eldegi eng yqpaldy Qauipsizdik kenesining tizginin ústady jәne «Últ Kóshbasshysy» degen ataghy saqtaldy» dep jazady atalghan agenttik.

(Kazakhstan's President Nursultan Nazarbayev, the only man to lead the country since it emerged from the collapse of the Soviet Union in the early 1990s, has resigned. In a televised address, he said the decision was "not easy" but he wanted to help "a new generation of leaders". Mr Nazarbayev, 78, has been largely unchallenged as leader of the oil-rich nation since 1989. He will retain much of his influence as head of the governing party. Mr Nazarbayev will remain at the helm of the influential security council and will hold the formal title Leader of the Nation)

Aqordanyng resmy aqparattary men eks-preziydent Nazarbaevtyng ýndeuinde aitylghan aqparattardy taldaghan agenttik ótkendegi Ýkimet otstavkasyn da tilge tiyek etipti.

«Búrynghy temirshi qayta saylaugha týsuge tyrysady dep kýtilgen edi jәne ol eshqashan óz múragerin kórsetpegen. Búl jolghy ýndeui el ekonomikasyn kótere almaghan Ýkimetti otstavkagha jibergennen keyin birneshe aptadan song jariyalandy» deydi.

(The former steel worker had been widely expected to seek re-election and has never indicated a successor. The announcement comes just weeks after the leader sacked the country's government, citing failures to improve the economy)

«Songhy birneshe aidan, tipti birneshe jyldan beri Nazarbaevtyng otstavkasy turaly sybystar aityla bastaghan. Juyq aradan beri búl sybystar shyngha ainala bastady da. Ol ózi Konstitusiyalyq sottan preziydentting otstavkasy turaly súraghan edi. Sot onyng otastavkagha ketuge qúqysy baryn aitqan. Alayda onyng búl jolghy ýndeuin kópshilik kýtpegen bolatyn.

Nazarbaev myrza Tәuelsiz Qazaqstan kórgen jalghyz preziydent edi. Kóp júrt ony Ortalyq Aziyanyng avtoritarly elderine tәn tәjirbiyege sap, óle-ólgenshe preziydent bolady dep oilaghan.

Ol tipti eldegi әdil әri erkin saylausyz-aq, keng tanymaldylyqqa ie boldy. Degenmen, ekonomikalyq daghdarys kesirinen elde oghan kónili tolmaytyndar kóbeydi» deydi.

(In the past few months and even years, there has been speculation about Mr Nazarbayev's imminent resignation. These rumours reached a new level recently when he formally requested the Constitutional Court to clarify the process of a presidential resignation. The court confirmed that the president had a right to resign. However, his announcement today still caught many by surprise.

Mr Nazarbayev is the only president independent Kazakhstan has known. Many regarded him as a president for life, a common practice for authoritarian states in Central Asia.

He enjoyed great popularity, although it was never possible to independently measure it due to the lack of free and fair elections. Yet, because of the economic crisis, he has faced growing discontent from some of the population)

Nazarbaev Qazaqstandy taqsyz otyryp basqarmaq

TheGuardian.com

«Biyliktegi 30 jyldan song Preziydent Núrsúltan Nazarbaev otstavkagha ketti». Búl TheGuardian basylymy jariyalaghan maqalanyng atauy.

«Ortalyq Aziyadaghy memleketting kóshbasshysy retinde 30 jyl biylikte bolghan Qazaqstan preziydenti otastavkagha ketti. Alayda ol el taghyn qolynan jibergen joq. Sebebi ol Qazaqstannyng әskeriy-sayasy burokratiyalyq tetikteri sanalatyn negizgi yqpaldy kýshterge ie bolyp qaldy» dep jazady  әngimening әlqissasyn.

(Kazakhstan’s president has announced his retirement after nearly 30 years as leader of the central Asian nation – but he will likely remain a power behind the throne, analysts said, as he retains key posts in Kazakhstan’s military and political bureaucracy)

«Núrsúltan Nazarbaev Sәbet odaghy ydyraghan song múnaygha bay memleketti basqardy. Áueli onyng kommunist liyderi boldy. Tәuelsizdik alghan son, preziydenti atandy» depti saraptamada.

Nazarbaev post-kenestik avtokrattargha shegine otyryp jenimpaz boludyng ýlgisin kórsetti

Keyt Mallison deytin sarapshy Nazarbaevtyng otstavkasy turaly pikir aityp, bylay depti: «Nazarbaevtyng otstavkasy kýtpegen janalyq bolghanymen, ol sayasatta aitarlyqtay ózgeristerding bolatynyn menzemeydi. Onyng elding ishki sayasaty men qauipsizdik sayasatyn baqylaytyn Qauipsizdik kenesindegi bedeli – oghan Qazaqstandy taqsyz otyryp basqarugha mýmkindik beredi» deydi.

(While Nazarbayev’s resignation “comes as a surprise, it does not signal any immediate major policy shifts,” said Kate Mallinson of Chatham House. His control of the security council, which sets guidelines for foreign and security policies, would enable him to “continue to rule Kazakhstan as the power behind the throne”)

Ári qaray Nazarbaevtyng ornyn jas sayasatkerlerge beretini turaly óz sózderin mysal ete otyryp, onyng búl sheshimin Qazaqstanmen kórshiles ornalasqan memleketterge ýlgi retinde úsynady.

«Onyng el kýtpegen búl jýrisi Vladimir Putindi qosa aitqanda qartayyp bara jatqan post-kenestik elderding avtokrattaryna ózi qúrghan sayasy jýie men biylikten qauipsiz jolmen bas tarta otyryp, jenilmey shyghudyng shyn ýlgisin kórsetti. Nәtiyjede – jenimpaz bәrine ie boldy».

(The manoeuvre may answer a key question for ageing post-Soviet autocrats, including Vladimir Putin: how to safely relinquish power in the winner-takes-all political systems that they have created)

Toqaev preziydentting leytenanty

Búdan әri Nazarbaevtyng 1990-jyldan bergi eldegi sayasy qadamdary men eldegi saylaular turaly az-kem sóz etken. Sóitip, janaghy Keyt Mallison degen sarapshynyng Toqaev turaly pikirin beripti.

«Toqaev – eng senimdi qol. Ol preziydentting leytenanty. Qazaqstanda preziydenttik saylau 2020 jyly ótui tiyis. Alayda múragerdi anyqtau ýshin onyng uaqyty ózgerui mýmkin» depti Malisson.

(“Tokayev is a safe pair of hands; he is a loyal presidential lieutenant,” Mallinson said. Presidential elections are set for 2020 but could be moved up to install a successor sooner, she added)

Maqalanyng týiinine taman atalghan basylym Qazaqstannyng territoriyalyq ornalasuyn, onyng Qytay jәne Reseymen shekeralasyp jatqanyn, múnay men gazgha bay memleket ekenin sóz etip, sol múnay men gazdyng arqasynda ghana Qazaqstan starategiyalyq әri ekonomikalyq manyzgha shyghyp otyr deydi.

Nazarbaev turaly sóz ete otyryp, Ol Qazaqstan preziydenti bolyp túrghanda elde júmsaq avtoritarizm ornatqanyn aitady. Alayda ol ózining týrkimen kórshisi Saparmúrat Niyazov sekildi altynnan eskertkish ornatqan joq. Nemese ózbek kórshisi Islam Karimov sekildi qatal sayasat ústanghan joq dep jazady.

Nazarbaev ssenariyin Putin de qaytalay ma?

«Kremli ókilining aituynsha, Nazarbaev otstavkagha ketu turaly aitpas búryn, Putinmen telefon arqyly sóilesken. Olardyng ne turaly sóileskeni belgisiz. «Bizge Putin turaly sóilesu kerek» kitabynyng avtory Mark Galeotty Nazarbaevtyng búl ketisi Kremlde de qaytalanuy mýmkin deydi. «Putin qazir ózining jәne dәuletining qauipsizdigin qamtamasyz etu kerek. Múragersiz oghan konstitusiyalyq pozisiya izdeuge tura keledi. Ne ýshin? Ózine qauipsizdikdi qamtamasyz etu jәne sayasatqa aralasu ýshin. Eger ózine  jauapkershilik jýkteuden qashatyn bolsa, ol osynday qadamgha barady» deydi Galeottiy».

(Putin spoke with Nazarbayev by phone shortly before he announced his resignation, a Kremlin spokesman said. He declined to release details of the call. Mark Galeotti, a security analyst and the author of We Need to Talk About Putin, said that Nazarbayev’s exit strategy could provide a preview of a similar plan in the Kremlin. “[Putin] needs to guarantee the security of his person but also his legacy,” Galeotti said. Without a successor, he would seek a “constitutional position giving him both protection and the scope to intervene in politics if he feels he has to, without keeping him responsible for the tedious duties of day to day governance.”)

OA liyderleri әdette taqtan tiridey ketpeytin...

Aljazeera.com

Ál-jazira agenttigi de Nazarbaevtyng otstavkasy turaly úzyn-sonar maqala jazypty.

«Búnday sheshimge kelu – ekonomikasy shiykizat tauarlaryna tәueldi, 2014 jylghy múnay baghasynyng týsuinen keyin tyghyryqtan barynsha shyghugha tyrysqan jәne negizgi sauda seriktesi Reseyge qarsy salynghan batys sanksiyasynan shyghyngha batqan Qazaqstandaghy jappay narazylyqtan keyin qabyldandy» dep jazady.

(That decision stemmed from rising dissatisfaction in Kazakhstan, where the commodity-dependent economy has struggled to recover from a 2014 plunge in oil prices and Western sanctions against Russia, a key trading partner).

Búl Nazarbaevtyng Baqytjan Saghyntaev Ýkimetin otstavkagha jiberu turaly sheshimine qatysty pikir bosla kerek.

Ári qaray Qazaqstan júrtshylyghynyng Nazarbaev otstavkasyna qatysty әlemjelidegi jәne aqparat qúraldaryndaghy pikirlerin toptapty.

Ál-jaziragha pikir bildirgen sarapshy Robin Forestie Uoker Nazarbaevtyng búl qadamy OA liyderine tәn emestigin aitqan

«Búl memleketterdi basqaratyn adamdar әdette eng aqyrghy demi ýzilgenge deyin taqty bosatpaydy. Meninshe, Nazarbaev әr kez biylik auysuynyng tynysh ótkenine mýddeli boldy.

Eger ol taghynda otyryp qaytys bolghanda, onda elde taqqa talas bastalyp keter edi. Jәne Nazarbaev osydan saqtansa kerek. Endi onyng biylik tranziytin qalay tapsyryp beretinin baqylaytyn bolamyz. Desek te, ol biylikten birjolata ketpeydi» depti.

(People who lead these countries tend to like to cling on to power until the very last minute if they can, and usually it's succumbing to mortality that brings them down ... I think what [Nazarbayev] always wanted was an orderly transition of power.

If he had died then, there might have been a power struggle and I think he always wanted to avoid that. So now, we'll be looking to see how exactly he intends to hand over the reins. He will continue very much to be at the seat of power, even though he's taken this rather exceptional step)

Sóz týiininde Ál-jazira agenttigi Qazaqstandaghy endigi preziydenttik saylauda AQSh pen Reseyding talasy bastalatynyn boljaydy.

«Nazarbaevtyng otstavkasy kelesi biylikti taghayyndauda AQSh pen Resey arasynda jana shayqasty bastauy mýmkin» dep jazady.

(Nazarbayev's resignation will set the stage for a potential battle between Russia and the United States for influence over the successive government).

Týiin.

Qosh! Rasynda, "Ortalyq Aziya liyderleri әdette taqtan tiridey ketpeytin"... Nazarbaev osy sendi búzdy. Búl bir. Ekinshiden, Qazaq elinde biylik tranziyti bastaldy. Búl sayasy qadamnyng tynysh ótuine qara halyq pen biylik te mýddeli. Sol sebepti de, "syrt kóz - synshy" ekenin eskerip, әlemdik aqparat qúraldarynda jazylghan birneshe maqalagha erkin audarma jasap otyrmyz. Olardyng auyz ynghayyna qarap qazaqtyng bolashaghyn boljaytyn zaman tuyp keledi. 

Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz

31 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1673
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 1624
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1356
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1290