Sәrsenbi, 15 Mamyr 2024
Betbúrys 3993 1 pikir 21 Aqpan, 2019 saghat 11:46

Jana zamandaghy - Jibek joly hәm Qazaqstan

"Búl jol halyqtar arasyndaghy jahandyq ózara tauar ainalymy men ziyatkerlik yntymaqtastyqtyng qalyptasyp, damuy ýshin ornyqty platforma boldy".

Núrsúltan Nazarbaev

 

Týieli jәne arbaly keruenderding dәuirlep túrghan shaghynda, jahandyq tauar aiyrbasy men mәdeny almasulardyng deni, Úly Euraziya dalasyn endey ótetin, sonday-aq, negizgi bóligi bizding mekenimizdi boylap jatqan Jibek joly boyymen әm sol arqyly iske asqany belgili. Óndirgish kýshter mesheu, tauarly ekonomika damymaghan ol zamandardaghy qazirgi úghymdaghy halyqaralyq saudanyng bar mazmúnyn da osy Jibek joly aiyrbasy aiqyndaytyn.

Bar tynyshtyqty tenizge jortu tehnikasynyng ashyluy men qarqyndy damuy búzdy. Batys Europadaghy ashylghan ghylymy janalyqtar men tehnologiyalyq tapqyrlyqtar osyghan deyingi әlemdik ýrdister men daghdylardy mýlde ózgertip, әlemning geosayasi-ekonomikalyq kartasyn qayta tughanday janartyp berdi. Jana tehnikalyq tapqyrlyqtardyng qoldanyluy, óte-móte, osy tehnologiyalarmen qarulanghan jәne shiykizatqa susap otyrghan elderge tenizge shyghugha, bógde materikterding qoynauyn ashugha orasan mýmkindik berdi. Ózderi ornyqqan qart Europapadan jyraqtargha sharyqtaudyng múrsatyn qapysyz paydalanghan elder, әsirese, osy tenizde jortu tehnologiyasyn jetildiruge baryn saldy. Jelkenderi bu matoryna almasyp, aghash qauyrsyndary metallgha auystyrylghan kemeler kerueni payda boldy! Búl kemeler endigәri bógde qúrlyqtardan otarlar jaulaudyng qúraly ghana emes, olardan ónerkәsip shiykizatyn keri tasityn әm múnda óndirilgen búiymdardy solargha úsynudyng orny ógeysimes tasymaldaushysyna ainaldy.

“Ónerkәsip tónkerisi” atanghan osynau sekiris Batys Europa elderining óndirushilik quatyn qauyrt ósirip, syrtqa tasityn tauaryn orasan bayytyp qana qoymay, olardyng shiykizattyq tútynu tәbetin aiyryqsha kóterdi. Nәtiyjede, osy elderding syrtqy ekonomikalyq qimyldary әlemdik sauda ainalymynyng audanyn iygeruge jol aldy. Múrnaghy Jibek joly saudasy auqymy jaghynan da, tehnikalyq tegeuirini jaghynan da tenizýstilik saudagha jol bosatugha mәjbýr boldy. Conymen bir uaqytta, jana tehnika men tehnologiyalardyng kóbengi men Europadan basqa ónirlerge taraluy jahandyq geosayasattaghy aumaly-tókpeli jaghdaylargha úryndyrdy. Jibek jolynyng ana basynda túrghan, neshe ghasyrlap әlemdik saudanyng auanyn aiqyndap kelgen Qytay “baytal túrmaq bas qayghy kýige” týsip, múrnaghy meshel Resey Aziyanyng qolqaly túsyn qolyna aldy. Ejelgi ýndister mekeninde shyt jana memleket irge kóterip, ónerkәsiptenudi jyldam enserip, әlemdik sauda-sattyqta yryqty mejege qol artty. Osydan keyin baghzy Jibek joly qadymghy dәureninen airylyp, qúrlyqýstilik sauda men mәdeniy-ruhany almasular týbegeyli tenizge jol bosatty.

HIH-ghasyrdyng songhy jartysyna jetkende adamzat bayyrghy otarlandyrudan bas tartty, halyqaralyq óndiris bólisi men әleuetter tәjikelestigining tensheuinen jahandyq sauda-sattyq pen resurstar týzilisi әlem kartasynda jana sipatpen qayta ornalasty, geosayasy jana oiynshylar boy týzedi, neshe týrli jәne aluan auqymdaghy  ónirlik ekonomikalyq qauymdastyqtar payda boldy, osynyng barlyghy jersharyndyq tauar aiyrbasy men qyzmet almasudyn, ruhaniy-órkeniyettik bólisulerding tenizýstilik monopoliyasyna syn qoya bastady. Jan-jaqtyly quatty memleketterding múhittardaghy strategiyalyq manyzdy núqtalargha iyemdenushilik pighylynyng asqynuy men olar jaylasqan elderdi yqpalyna tartu úmtylysy tenizýstilik tauar tasymalyna, kerisinshe, qauip biline bastady. Ásirese, taghy da sol tehnikanyng damuy men tehnologiyalyq sekirister qúrlyqtaghy tasymal qúraldarynyng әleuetin meylinshe arttyryp, olardyng múhittaghy alyp laynermen bәsekelestigine dәrmen syilady.

Shoyynjol qarqynynyng eselep artuy jәne tasjol qúraldary syiymdylyghy men kóterimdiligining úlghangy tauar tasymalyn tenizge tәueldilikten aryltty. Tipti qarqyny men qolaylylyghy, iykemdiligi túrghysynan ol teniz tasymalynan әldeqayda tiyimdi de ónimdi ekenin kórsetti. Energiya búlaqtary jer asty qúbyrlary arqyly qúrlyqtan qúrlyqqa aqtaryldy. Aqparattyq tehnikanyng damuy zattyq aiyrbas pen aqparat, qyzmet, órkeniyet jetistikterin almasudyng jana núsqalaryn ómirge әkeldi. Búl da qúrlyqýstilik alym-berimning mazmúnyn ýstep, bәsiresin asyrugha septesti. Qúrlyqporty degen úghym payda bolyp, olar halyqaralyq saudadaghy manyzdy denderge ainalyp ýlgerdi. Qysqasy, adamzat balasy jer betimen sauda jasau men aqparat almasugha qaytadan den qoydy.

Europa men Aziyanyng ózara qauyshar úrymtal túsynan útymdy oryn alghan elimizdin, dәuirinde sonau jibekjolynyng dәurenining dýrkirep, baghynyng bayandanuyna aiyryqsha ýles qosqany tarihy aqiqat. Babalarymyz, tipti, sol kýre jol boyyndaghy sauda men órkeniyetter toghysuynyng úiymdastyrushysy әm qatysushysy bolghany belgili. Adamzat HHI-ghasyrgha ayaq basyp, әlemdik ekonomika-sauda, geosayasi, mәdeni, aqparattyq resurstar qayta bóliske týsip, halyqaralyq sauda jәne geosayasi-ekonomikalyq yqpaldylyqqa, energetikalyq yryqtylyqqa úmtylys bәske týsip jatqan almaghayyp tústaghy elimizding geosayasy manyzdylyghy sonau Jibek joly dәuirindegiden bir mysqal da kem soqpay túr. Óitkeni býginde Qazaqstan jersharyndaghy ekinshi iri ekonomika - Qytay men ýshinshi iri ekonomika - Euroodaq ornalasqan qart Europany jalghap jatyr.

Bir birimen sauda baylanysy jyl sanap artyp, әrqaysysynyng halyqaralyq saudadaghy ózaralyq salmaghy auqymdanyp kele jatqan taraptar, aragha ailar salyp qatynaytyn teniz laynerlerine telmirmey-aq, ózara jetkizilimdi eki aptada iske asyratyn shoyynjol tasymalyna qúlyqty bolatyn. Elimizding ashyq ekonomikalyq ústanymy, soghan sәikes, qos qúrlyq ara tranzittik dәlizdi aiqara ústap otyrghan pozisiyasy, osy әleuetti onan sayyn jetildirudegi qúlshynysy mýddeli taraptardyng yqylasyna bólenude. Qazaqstandaghy túraqtylyq atalmysh taraptardyng osy dәlizdi alansyz paydalanugha degen qúlyqyna jiger berude. Nәtiyjesinde, statistika olardyng elimiz arqyly jetkiziletin tauar ainalymynyng jyl sayyn artyp kele jatqanyn aighaqtap otyr. Elimizding ótkerme aqydan tabatyn tabysy da sәikesti týrde kóbei ýstinde. Búl baghyttaghy jetkizilim, әsirise, Qytaydyng “bir beldeu, bir jol” strategiyasy jolgha qoyylghannan keyin, tipten, qarqyn alghan. Qazaqstan osyndaghy Jibek joly ekonomikalyq beldeuining alghashqy deni, beldeu boyy 40-tan asa memleketti Qytaymen jalghaytyn túnghysh beket. Qasiyetti mekenimizding qadirining ózi osymen әigilenbek.

Álemdik BAQ shyghysymyzdaghy eksport imperiyasynan Europagha bet alghan qúramalardyng Qazaqstan arqyly toqtausyz jýitkip jatqanyn, Batys Qytay - Batys Europa tas jolynyng yqtimal әleuetin, Qazaqstanmen ótetin múnay jәne gaz qúbyrlarynyng Qytaydyng energetikalyq importyn kóptaraptandyrudaghy rólin әspettey jazuy jәne oghan, ylghy da, qaytalay soghuy elimizding Euraziyalyq jana Jibek jolyndaghy dara bógenayyn asha týskeni bolmaq. Osy sipatymen Qazaqstannyng geoornalasuy atalmysh jobanyng avtory Qytay ýshin tipten qúndy. Óitkeni, ol әu bastan Qytaydyng әlemdegi ekinshi iri ekonomikany túlghalaghannan keyin, osy túrpatymen әlemdik ekonomikada yqpalyn ótkizu, dauysyn shygharu, búryndary AQSh belgilep kelgen halyqaralaq sauda erejelerine óz sharttaryn engizu, jahandyq sharualardaghy AQSh-tyng monopoliyasyn joi ambisiyasynan tuyndaghan jobasy bolatyn.

Kapitaly shaghyn  bir elding budjetine parapar Aziya infraqúrylymdyq bankin qúryp, sonymen sýiemel jasaudy kózdegen búl joba, byltyrdan beri ishinara kedergilerge úshyraghanymen, әli kýshinde. Biylik basyna Tramp kelgeli AQSh Qytaydyng ónirlik ekspansiyasy men ghalamdyq tәbetin tejeuge, әsirese ontýstik-shyghys múhit alanynda, myqtap kirisip jatqany bar. Demek, jobanyng “tenizdegi Jibek joly” qanaty kedergige ilikken sayyn, qúrlyqtaghy “Jibek joly beldeui” qanatynyng manyzy arta týsetini anyq. Qytay biyligining atalmysh jobamen bizding “núrly jol” baghdarlamasyn qatar atap, ekeuin ózara óbisken jobalar dep әspettep, eki el aralyq ekonomika-biznes әriptestikterinde osy eki baghdarlamany qabystyra órbitudi jany qalmay dәripteui beker emes.

Qazba baylyqtarymyzdyng qadirin biluge shaqyrghan Sherhan aghamyzdyng kózi tirisinde altyn sandyqtyng ýstinde otyrghanymyzdy beyneley eskertkeni bar-dy. Dәuirimizdegi geosayasi-ekonomikalyq túrghydan baghamdasaq, elimiz altyn ótkelding de jaghasynda otyr. “Dala beldeui Qytay, Ýndi, Parsy, Jerorta tenizi, tayau shyghys jәne slavyan órkeniyetterin baylanystyrghan” (N.Nazarbaev) qalpyn qayta tauyp qana qoymay, Tynyq múhittyng batys jiyegi men sonau batystaghy Anglo-sakson órkeniyetterin de astastyratyn altyn kópirge ainalyp otyr. Aldymyzda osynau tarihy mýmkindikti qalay iygeru, ony eldik mýddege qalay qyzmet jasatu, onan paydalanyp halyqaralyq sauda jýiesindegi әleuetimizdi aiqyndau men bekemdeu mindeti túr. “Keruen joldaryn minsiz úiymdastyryp, qauipsizdigin qamtamasyz etken” babalar dәstýrin eske salghan “Úly Jibek joly” taqyryby, ekonomist-ghalymdarymyz ben isker top buynyn býgingi qayta tirilgen Jibek jolyna qalay ýles salu, ondaghy geosayasi-ekonomikalyq ústanymymyzdy qalay aiqyndau, qazirgi halyqaralyq sauda jýiesindegi mýddelerimizdi qalay qorghau baghytynda júmylugha úiystyrsa iygi.

(jalghasy bar)

Qúrmet Qabylghazyúly

Abai.kz

 

 

1 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2041
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2474
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2054
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1595