(ghibratnama)

Bizding qoghamdaghy qazirgi epiydemiyagha ainalghan ruhany dertting atauy! Ár zamanda atauy ózgergenmen adamzattyng kóbi qyzyghyp, azy qarsy shyghyp kele jatqan emi tabylmaghan kesirding naq ózi. Asqan mansapqorlyq adamdardyng auruy da, armany da!

Fransuzdyng danyshpan jazushysy Viktor Gugo  birneshe romanynda osy taqyryptyng eki polusin de shegine jetkize kórsetip berdi. Jazushynyng otyz jasqa jetpey jazghan «Parijdegi әulieana sobary» romanynda, sheksiz biylikti qolyna jighan fransuz Koroli, kóshede әdemi eshkisimen sirk ónerin kórsetetin Esmeralida atty әsem boyjetkendi óltiruge búiryq beredi. On bes jyl boyy tas ýishikke qamalyp osy joghalghan qyzyn jana ghana tauyp, qas-qaghym sәt ghajap quanyshqa kenelgen sorly ananyng qolynan jauyz jasauyldar qyzdy tartyp әketip dargha asady. Qyzyna jan úshyra ara týsip, jasauyldardan saugha tilegen bishara sheshening jýregi jarylyp óledi. «Áulieana» sobarynyng qonyraushysy býkir, dýley, qúbyjyq pishindi bolsa da, asqan erjýrek, jany nәzik janashyr  Kvazimodo, qyzdy ústap bergen qaskýnem pop Klodti biyik soborden qúlatyp óltiredi. Mansapqor korolding aldynda sharasyz qalghan bisharalardy adamdar kórip túrsa da, qoghamnyng selt etpeytinin jazushy jerine jetkize jazghan. Ádilet ýshin kýresken bar-joghy eki-aq adam,  búl isten qalyng tobyr qalys qaluda.

Sebep, asqan mansapqorlyqtan tuyndaytyn әdiletsizdikke jaqtasu  yaky  kýsh kórsetu tobyrdyng da ishki armany bolu kerek...

Juyqta marqúm zamandasym Talasbek Ásemqúlovtyng «Bektorynyng qazynasy» degen tuyndysyn oqyp, osy taqyrypqa  jana qyrynan kelgenin bayqadym. Meyramhanada kýnkórispen ghana qyzmet etip jýrgen Qayyrboldy degen jomart peyildi jigit, ghayyptan-tayyp iri bankir bolysymen, adamdardyng ayanyshty haline býlk etpeytin  tasjýrek, qatigez mansapqorgha ainaldy. Sharasyz adamdardyng kredit ýshin kepilikke qoyghan ýi-jayyn ayamay tartyp ala beredi. Alayda, mәshiyne juyp kýnin kórip jýrgen qarshaday úldyng kólikke soghylyp jatqan ayanyshty qalin kórgende, Qayyrboldy ózining tarshylyqta ótken balalyq shaghy esine týsip, meyirimi oyanady. Oghan ayanbay kómek jasap jýrgende ózining bayaghy adamy júmsaq jýregi keudesine qaytady. Sóitip, bankirlikten taqyr kedeylike týsse de, adamshylyq qasiyetti tapqanynda jany jay tauyp, ózining eng baqytty adam bolghanyn sezinedi. Qiyaliy-pәlsapalyq tәsilmen surettegen osy oqighalar tizbegi supermansapqorlyq derti mendegen bizding qazirgi qazaq qoghamynyng  bet perdesin ayamay ashady.

Sebep, adamdar óz jýregin biyik mansap jolynda shaytany Bektorylargha satyp jiberip, keudesinde tek qana qan aidap túratyn nasos sekildi tas jýrek qalatyndyghynda bolsa kerek...

Al, bizding dana qazaq osy asqan mansapqorlyq qiyapatyn  shap-shaghyn әpsanagha sighyza bilgen eken:

Meymanasy tasyghan Samúryq degen qaghannyng biri-birinen ótken qyzyq pen shyjyqqa toly ghúmyrynyng bir kýni oiyn-toy, bir kýni sәn-saltanat, bir kýni jiyn-jinalys, keybir kýni sayatshylyqpen ótip jatady.

Qaghan yghay men syghay nókerlerin ertip taghy bir alys salburyn sayatqa shyghady. Sayyn dalanyng ýiir-ýiir kiyigin qua-qua tórt taraby birinen-biri aiyrghysyz saghym qughan betbaq dalagha shyqqanyn sayatshylar sezbey de qalady.

Qaytar jolda aptapqa úshyraghan  qaghan tobynyn  auyz suy tausyla bastaydy. Qaghandy shólden aman alyp ótu ýshin aldymen qosshylar, onan keyin atshylar, odan keyin bapshylar... degendey ýlken toptaghylar óz-óz dәrejesimen ýles susyndarynan bas tartyp jolda qala beredi. Ýshinshi kýni qaghannyng bas uәziri ózinde qalghan jarty torsyq suyn qaghan iyesining qolyna ústatyp, kebersigen erinimen bir meziret aityp  ol da aidala qalady. Taghy bir kýn ótkende nebir shólden júldyzday aghyp óte shyghatyn qaghannyng aq túlpary da qaynaghan aptaptan jer sýze qúlaydy. Eng sonynda qaghannyng senimdi kýzetshisi ilbis pishindi kók tazy da úzyn qyzyl tili odan әri úzara salaqtap, bir tóbede shoqighan kýiinde ol da iyesine qosh aitysady.

IYen týzde japadan-jalghyz qalghan qaghan eng songhy sarqyn suyn qaqalyp-shashala jútyp, baghytyn da úmytyp ilbip kele jatsa, sekseuil týbinde otyrghan bireudi kóredi. Qútqarushysy aldynan shyqqanday quanyshtan esi shyghap, sendele basyp әlgi jalghyz adamnyng alyna kelse, basyna baqyrday ghyp sәlde oraghan, jalanash etine shekpen kiygen, jalanayaq tabany kónterige ainalghan dәruish otyr eken.

Kelgen adamdy kórse de kórmegendey kókjiyekke kózin sýz..e...ep jaybaraqat otyr. Qaghan qarlyqqan dauyspen:

«Men osy elding hanymyn, izet-sәleming qayda!?» dep, aqyrdy. Ol qonyr dauyspen ýn qatty:

«IYә, kórip otyrmyn, handyq degen sarayda ghana bolatyn nәrse ghoy, saharada qaydaghy handyq?» dep, tandandy.

Qaghan osy kezde ainalagha bir sәt kóz saldy da «a, myna dәruish ras aitady-ey, anau aspandaghy aq búlt basqa jaqqa jauugha óz jayymen kóship barady, myna tas tóbeden kýidirgen Kýn de meni tyndamaydy, mine eshteneden alansyz úshyp jýrgen boztorghay da maghan jalynyshty emes... mynau dәruish kólenkelep otyrghan sekseuil de menen eshtene súramaydy ghoy... sonda búl dәruish te mening handyghymdy ne qylsyn!?» dep oilanyp, alghash ret qaghandyqtyng týkke túrghyzyz ekenin moyyndap, juasy qaldy.

Dәruishting moyynyndaghy asyp alghan teri torsyq pen kónqapqa kózi týskende qúrghap qalghan tamaghyn jútynyp:

«Suynnan bershi, ey beytanys jan!» dedi, han júp-júmsaq dauyspen. Dәruish:

«Saharada su óte qymbat ekenin bilesing be, adasqan adam. Men týni boyy kýzetip otyryp tamshyjapyraqtan kýni boyy ishetin suymdy jinap alamyn. Bir tostaq sudyng aqysyna ne beresin?» dedi. Han kózinen ýmit oty jylt etip:

«Býkil baylyghymdy!» dedi. Dәruish:

«Oghan kepildik kerek!» dedi. Han beldiginen mórin shygharyp, altyn kisesinen qaghaz alyp qolhat berdi.

Dәruish móltildegen bir tostaq sudy hangha úsyndy. Han maldas qúra otyryp, tostaqtaghy sudy auyzyna tayatqanda ómiri bastan keshpegen ghajap kýige bólendi. Sudyng iyisin sezdi, sonday pәk, taza osy jasynda esh týisinbegen ghalamat iyis! Tostaqtaghy sugha kózi týskende onyng móldirligine tәnti boldy, sansyz tamshy jinalyp әrbiri ózine móldirey, mýsirkey qarap túrghanday kóringende, ayanysh sezimi keudesinde jas  baladay ingalap, sonau perishte balalyq shaghyna oralghanday kózi jasqa shylandy.

Sugha erini tiyigeni sol edi, sóz jetkizsiz shәrbat dәmnen tili ghana emes, býkil óneboyy lәzzatqa bólenip, qúlaghaly túrghan denesine kýsh bitti. Han dýr silkingen qyranday serpilip, endi bir tostaq su ishse eline jetetindey senimmen:

«Ey, qayyrymdy jan, taghy bir tostaq su bershi!» dedi, ótinishpen. Dәruish:

«Onyng da aqysy bar» dedi. Han:

«Býkil súlu әielderim men bala-shaghamdy týgeldey!» dedi de, aitqyzbay-aq, mór basylghan qolhatynyn úsyndy. Ekinshi tostaq su handy ayaghynan túrghyzdy. Endi, ýshinshi tostaq sudy ishse, tipti qanat bitip úshyp ta ketetin siyaqtandy. Han:

«Ey, mәrtebelim! Taghy bir tostaq su qayyrym etshi!» dedi, jalynyshty ýnmen. Dәruish:

«IYә, sende endi beretin nәrse qaldy ma?!» dedi. Hannyng dauysy dirildep, amalsyzdyq pishinde:

«Altyn taghym men býkil biyligimdi de saghan qidym!» dedi.

Han dәruishting kepildik súraghan sózin estir-estimes kýide, qaltyrghan qolymen songhy qolhatyn da jazyp úsyndy... Jany men altyn taghy tarazygha týskende, altyn taqtyng ýstinde mәngi jasaytynday jaysang bolyp jýrgen asqaq han, tirishilik kózi bir tostaghan sudyng aldynda eng mýsәpir kepke týsti...

Tordan bosaghan qústay asqan mansapqorlyqtyng tútqynynan bosanghan sәtte Qaghan dәruishting kóz aldynda qara qarghagha ainalyp aspanday úshyp kózden tasa boldy...

Dәruish ózine hannyng qaldyrghan ýsh qolhatyn saharada soghatyn keshki samalagha úshyryp otyryp, rahattana kýldi. «Apyray-ay! Adamdardyng eng qymbat sanaghan ýsh nәrsesi ýsh-aq tostaghan sudyng qúnynday eken ghoy! Sonda da, altyn taqtyng mәnsaby baylyq pen әielden de artyq bolyp túrghany, adamnyng asqan mәnsapqor ekenin әshkerelep túr-au! Men búl qasiretten qútylatyn joldy ózimshe tapqan ekenmin ghoy, mine, Qúday soghan kózimdi jetkizdi...» dedi, múnaya oilanyp.

Al, dәruishting ózi osy mansapqorlyqtan qashyp jýrgen kórshi elding hanynyng ýlken úly edi. Saharada adasyp óldi, degen jeleumen el esinen úmytylghan-dy.  Erkin dalada kiyik sauyp, býkil tirlikting tilin tauyp, jaratylystyng Jaratushysyn tanyp, jalghyzdyqtan jany jay tapqan jan bolatyn...

Asylynda, adamzat tarihynda mansapty әdilet jolyna qyzmet etuge júmsay bilgen adam, jer jýzindegi ang men qúsqa deyin biylik jýrgizgen Sýleymen әleyhsәlam ghana.

Odan keyin, Haq dindi jer betine taratudyng jolyn salghan Hazreti Omar halqy ne ishse sony iship, ne kiyse solay kiyinip, saray salmay, taqqa otyrmay, kemshiligin aitqandargha syilyq berip, ózin maqtaghandargha aiyp salyp, mansapty mansapqorlyqqa emes, halyqqa qyzmetke ainaldyrghan payghambardan keyingi adamzattyng ústazy edi...

Al, biz mansapty әdildikke emes ayarlyqqa ainaldyrghan, ayarlyqty aqyldylyq sanaghan, mansaptyn  halyqqa qyzmet etushi jay qúral ekenin úmytyp, halyqtyng ózi sol mansapqa qúl bolatyn masqarlyqty tandaghan,  sóitip, «supermansapqorlyq» degen dertti bәrimiz jabyla ózimiz qoldan jasaghan, endi sonyng bәleketinen qútyludyng jolyn taba almay, Aygha alaqan jayghan sandalbay degen tobyrgha ainalyp baramyz...

Óitkeni, әdildik jolyndaghy kýres degen bizding «jendi, jenildi» dep, aityp jýrgen nәtiyjemen emes, sol әdildikke jaqtasaudyng ózi naghyz jenis ekenin bilmey shatastyq...

Abay Mauqaraúly

Abai.kz