Dýisenbi, 29 Sәuir 2024
Janalyqtar 6490 1 pikir 8 Mamyr, 2011 saghat 12:25

Serikbol Qondybay. Shejire degenimiz – dalbasa

Qazaqtyng rushyldyghy men jýzshildigi haqynda talay ret aitylyp, jazyldy. Ómir tәjiriybesi qazaqtyng rushyldyghy men jýzshildigining joyylmaytyn dert ekendigin kórsetip otyr. Tipti, jer betinde býkil qazaq joyylyp, tek eki qazaq qalghangha deyin rushyldyqtyng saqtala beretin týri bar.

Qazaqtyng rushyldyghy men jýzshildigi haqynda talay ret aitylyp, jazyldy. Ómir tәjiriybesi qazaqtyng rushyldyghy men jýzshildigining joyylmaytyn dert ekendigin kórsetip otyr. Tipti, jer betinde býkil qazaq joyylyp, tek eki qazaq qalghangha deyin rushyldyqtyng saqtala beretin týri bar.

Rushyldyqqa qarsy baspasóz arqyly jýrgizilgen ýgit-nasihat júmystary kenes zamanynda da, odan keyingi tәuelsiz bolghan on jylda da eshqanday nәtiyje bergen joq. Sol siyaqty qazaq ghúlamalary men daryn iyelerinin, qayratkerlerining «jýzge bólingenning jýzi kýisin» degen ýrdistegi aitqan aqyl-sózderi dalada qaldy. Óitkeni, olardyng aitqan sózi men istegen isining arasy jer men kóktey bolatyn. «Moldanyng aitqanyn isteme, istegenin iste» degen qaghidanyng ýzdik mysaly - osy. Almatygha, ne Astanagha jiberilgen, yaghny sol dengeyge jetken ghúlama jazushy da, ghalym da, sayasatshy da is jýzinde óz ruynyn, óz jýzining qamyn qamdaytyn «jaushy» siyaqty, «óz adamdaryna» kómek bere otyryp, jeme-jemge kelgende tek ózi ýshin ghana is-qimyl jasaydy. Jalpy, kenes dәuirindegi úrandar men ýndeulerding qadir-qasiyetining qúnsyzdanyp ketkeni sonshama, býgingi әli rushyldyqqa qarsy aitylghan sózder de eshkimdi tebirente almaytyn dәrejege jetken. Sebebi, sol sózdi aityp túrghan adamdardyng ózining is-әreketi is jýzinde kәdimgi rushyldyqqa negizdelgen qazaqy tirlik ekendigin júrt biletin. Mine, sondyqtan, rushyldyqqa qarsy baghyttalghan jalang sóz nauqanynyng qúny baqyr tiyn túrmaytyndyghyn moyyndaytyn uaqyt jetken siyaqty.

Rushylyq qazaq qoghamynyng barlyq salasyn, quys-tesigin jaylap alghan. Ghylym bolu ýshin de, jazushy bolu ýshin de, kez kelgen ataq alu ýshin de «ruyn» bingo shary siyaqty kerekti adamnyng ruymen sәikes keletin shart. Oghan tandanatyn eshtene joq. Óitkeni, sonau temir ghasyrymen bastalghan kóshpelilikting payda boluynan bergi 3000 jyl ishinde qazaqtyng da, onyng negizin jasaushy әr zamandyq kóshpeli ru-taypalardyng da barlyq bolmysy osy rushyldyq psihologiyagha negizdelgen bolatyn. Kóshpeli qoghamdardy biriktirgen de, artynan oiran etken de osy rushyldyq, yaghni, osy psihologiyanyng jasampazdyghy men joyympazdyghy, biriktirgishtigi men ydyratqyshtyghy qatar jýredi. Mine, ýsh myng jyldyq, yaghni, ýsh jýz úrpaqtyq rushyldyqtyng jýgin arqalap otyrghan qazaqtyng rushyldyghy joyylady degenge senu qiyn. Kezinde Ýndistandy jaulap alghan Babyr da, aghylshyndar da ýndi júrtyn óz kelbetine say beyimdep, ózgertpek boldy. Sol siyaqty qytaydy jaulap alghan monghol da, manijur da qytaylardy ózderining qajettiligine say ózgertpek boldy, biraq esh nәtiyje shyghara alghan joq.Ýndi men Qytaydyng eki-ýsh myng jyl boyyna qalyptasqan bolmysynyng iynersiyasy olardy ózgertuge mýmkindik bergen joq. Qazaq ta sol siyaqty, qazirgi kelbeti osydan ýsh-bes ghasyr búryn qalyptasqanyna qaramastan, qazaq osydan 3000 jyl búryn bastalghan kóshpelilik órkeniyetting jalghastyrushysy bolyp tabylady. Demek, búl qazaqtyng qanynda 3000 jyldyq rushyldyqtyng iynersiyasy bar. Rushyldyqtyng tikeley tarihy qajettiligi joyylghan tústa da osynday iynersiya qazaqty әli biraz uaqyt rushyl ete bermek degen sóz. Baghzy zamandaghy saqtar men sunnulerden, sarmattar men kóktýrikterden, noghaylar men altynordalyqtardan kele jatqan, yaghni, әldeqashan genetikalyq dengeyde qazaqtyng qasiyetining kórsetkish-genine ainalyp ketken rushyldyq psihologiyany nasihat sózben, eng bedeldi degen jazushy men ghalymnyng aqyl sózimen joyyp jiberemin dep oilaudyng ózi kýpirlik.

Rushyldyqqa tek auyl qazaghy ghana emes, әbden orystanyp ketti degen qazaqtyng ózi beyim túrady. Onyng qolyna biylik tizgini tiyse boldy, ol lezde rushyl bolyp shygha keledi. Osy orayda studenttik kezdegi ózim kuә bolghan bir jәitti aitqym keledi. Bizding fakulitette gidrologiya degen pәnnen sabaq bergen bir oqytushy bar edi. Familiyasy qazaq bolghanymen aty-jóni qazaqtikine kelinkiremeytin. Bes jyl ishinde birde-bir ret qazaqsha sóilegenin kórmegen osy múghalimimizding aty-jónin «Mingash Harisovich» deytin bolghandyqtan ne tatar ne shatys nәsildi bireu shyghar dep  oilaytynbyz. 1990-1991 jyldardyng birinde osy kisi fakulitetting dekany bolyp taghayyndaldy. Bir kýni keshke jataqhanada túryp jatqan aspiranttyng ýlken vatman bir kisining ata-tegining shtjiresin jazyp jatqanyn kórip, «mynau kimning shejiresi?» dep súraghanymyzda, «dekandiki» dep jauap berdi. Qolyna shaghyndau bolsa da mansap jýgeni tiygeni sol eken, әlgi qazaqsha bilmeytin qazaq ziyalymyz ýshin ru mәselesi aktualdy sharuagha ainaldy. Al, osynday metamorfozalar qazaq tarihynda az bolghan dep aita alamyz ba? Áriyne, joq.

Mine, osynday mәngilik qazaqy problemany sheshpese de, belgili bir órkeniyetti shekke keltiretin sharalardyng negizgisi retinde mektepte «Qazaq etnologiyasy men shejire tanymy» degen kóp satyly pәndi engizu qajet dep esepteymiz. Múnday úsynys jasaudyng eleuli sebepteri bar.

Birinshiden, rushyldyq degenimiz, barynsha qarapayymmysaldarmen aitqanda - jalpy adamzat balasyna tәn nashaqorlyq, shylym shegu siyaqty dert. Atalghan nәrselerding ziyan ekenin bilmeytin adam joq, biraq sony bile túra, ghasyrlar boyyna ishui men sheguin toqtatyp kórgen emes. Temeki qorabynyng syrtyndaghy shalalau da bolsa qazaqsha jazylghan «Densaulyq miyni shylym sheguding densaulyqqa ziyan keltiretinin» oqyp otyryp, temekini týtindete beretinimiz siyaqty, rushyldyqtyng ziyandyghyn tayaqqa sýiengen qarttan bastap, asyq oinaghan balagha deyingiler de, ziyalylar da, sauaty az bolar deytin qoyshy da jaqsy biledi. Orayy kelse, rushyldyqqa qarsy sóz saptaugha kelgende ziyaly da, әkim de, jay qazaq ta dayyn túrady, biraq is jýzinde ózi sol psihologiya auqymynda әreket etedi. Sondyqtan, osy tústa qazaqtyng «udyng betin u ghana qaytarady» nemese orystyng «klin klinom vyshybait» degen prinsipting ghana qolymyzda qalyp otyrghan jalghyz әdis ekendigin moyyndaugha tura keledi.

Ekinshiden, qazaq oryssha-qazaqsha sauatty bolghanymen osy shejire, etnologiya jәne halyqtanu mәselesine kelgende eshqanday bilim joq, «ýngirdegi taghy adamnan» esh aiyrmaymyz. Rushyldyqtyng býgingi otyryqshy, kapitalistik jәne aqparattyq qoghamymyzda azaidyng ornyna órshy týsuining eng basty sebebi de - osy bilimsizdik. Jay, ortasha statistikalyq qazaqty aitpay-aq, kemi bir institutty bitirgen, ghylym men ónerde, sayasatta, ekonomika men medisinada, basqaru isinde ýlken sharua bitirip jýrgenderi әngimeler bolsaq, olardyng shejire jónindegi jәne etnologiya, yaghni, halyqtardyng payda boluy jónindegi bilimi shala-sharpy. Eng bilgir degen shejireshining sol shejirelerding qalay jasalatyndyghy jóninde biletini shamaly. Shejirening búrynghy zamandaghy adamdardy toptastyrugha, sol arqyly basqa toptarmen ne kelisuge, ne soghysugha iytermeleytin qoldan jasalghan iydeologiyalyq dalbasa ekendigin týsine de, týsindire almaydy.

Sonau HIH ghasyrdyng ayaghynan bastalghan qazaq shejire ýlgilerin jinau ýrdisi HH ghasyrda da qarqyndy týrde jýrgizilgenimen, ghylymy sala dengeyine kóterilgen joq. Kimnen kimning taraytyndyghyn anyqtaytyn, yaghni, sheksiz adam attarynyng tizbeginen túratyn jәne әrbir realdy qazaq ruynyng әldebir tarihy taypadan taralu mýmkindigin dәleldeuge talpynghan shejireler «shejire qalay qalyptasady jәne rular qalay payda bolady» degen irgeli ghylymy mәseleler dengeyine óte almaghan.

Ótken ghasyrdyng songhy on jylynda jariya bolghan shejirelerding esebin, sirә, eshkim alyp kórmegen shyghar. Qazaqtyng shejiresi, jekelegen jýzderding shejireleri, ýlkendi-kishili rular men olardyng jeke atalarynyng shejireleri deysiz be, әiteuir, jazghyshtar qúdayy berip, ýsti-ýstine topyrlatyp jatyr. Olardyng kópshiligimen tanys emespiz. Sebep - tirajy 1-2 mynnan, asyp ketkende 3 mynnan asa qoymaytyn osynday shejire-kitaptan sol kitapty qúrastyrushynyng ainalasyna, aghayyndary men tanystaryna, auyldastaryna jәne sol kitapta shejirelengen rudyng keybir «kózi ashyqtaryna» taraydy. Sondyqtan, osynday shejire-kitaptardyng býkil qazaqqa tiygizer әseri bolmashy deuge bolady. Az tirajdyq - mәselening bir qyry ghana, al basqa qyry - osy shejirelerding birde-bireuining shejiretanu degen ghylymnyng aulyna jaqyn jatpauynda bolyp otyr. Sol shejirelerding tirajy az bolghany óte jaqsy bolghan, eger olar barlyq qazaqqa taralyp, milliondaghan tirajben shyqsa qanday bolar edi? Osynday dalbasa shejireler halyqtyng onsyz da su bolghan miyn aghyzyp jiberer edi. Áuesqoy, jergilikti auyl-aymaq dengeyindegi shejire qúrastyrushylardyng bilim-tanym sapasy men jauapkershiligin aitpay-aq qoyghannyng ózinde, osy saladaghy kәsipqoy deuge bolarlyq, mysaly, M. Múqanov, V. Vostrov, Amanjolov, Arghynbaev jәne t.b. sol siyaqty avtorlardyng shejire men qazaq halqynyng shyghu tegi jónindegi enbekterining nәtiyjeleri kónil kónshitpeydi. Osylargha qarap otyryp, «shejire mәselesimen ainalysqan, ainalasyp jýrgen ghúlamalarymyzdyng ózi kelistire almay túrghan uaqytta jay qazaqtyng shejire men etnologiya jónindegi tanymy qanday dәrejede bolsyn» dep aitpasqa shara qalmaydy.

Moyyndaugha tiyisti taghy bir aqiqat - qazaqtyng ortaq, últtyq etnologiyany bilmese de, auyl aimaqtyq ortada eshqanday arnayy shejire kitabynsyz-aq qalyptasqan, ómirding ózi ýiretken «óz ruy jәne basqalar» turaly jergilikti, dәstýrli, qarabayyr tanymnyng túraqty boluy. Rushyldyqtyng auyzdanu bazasynyng qazaq auyly ekendigin aituymyz kerek. Qazaq jerining «ana shetinen myna shetine deyingi» aralyqta shashylyp jatqan qazaq auyldarynyng osynday mәselede bir-birinen aiyrmashylyghy joq. Batystaghysy bolsyn, ontýstigi men shyghysyndaghysy bolsyn, osy rushyldyqtyng qozdyrghyshtyq pәrmendiligining úqsastyghymen kózge týsedi. Tipti, oryspen de, nemispen de kóp aralasyp túrugha taghdyr jazghan soltýstik dalalardaghy qazaq auyldarynyng da osynday rushyldyq qozdyrghyshtyq potensiyalyn saqtauy da tandanarlyqtay. Yaghni, qanshama «orystyndyq, tilimizden, dinimizden, keybir últtyq qasiyetterimizden aiyrylyp qaldyq, poligondar men synaqtar nәtiyjesinde densaulghymyz nasharlap ketti» desek te, osy rushyldyq psihologiyanyng eshqanday ózgeriske úshyramaghanyn kóruge bolady. Ol - qansha ulasa da qyrylmaytyn taraqan jandy siri dýniye.

Ár auyl, audan, oblystyng qazaghy eshkim arnayy ýiretpese de, óz ruy men jýzin, sonday-aq, ózi ómir sýrip otyrghan realdy kenistiktegi basqa rular jóninde bilip ósedi. Toy-tomalaqtardaghy, sadaqa-qonaghasylardaghy ýlken kisilerding bir-birining ruyna qarap, qúrdastyq pen naghashyly-jiyendikke, t.b. arqa sýiep әzildesu, qaghytu, renjisip ne aitysyp qalghan sәtterde ózine qosa ruyna da til tiygizu jii bolyp túrady. Osynyng bәrin bala qazaq shal qazaqqa ainalghangha sheyin kórip, estip, bilip ósedi. Eki qazaq kezdese qalsa, aldymen aty-jónin, sosyn qay jerden ekendigin súraydy. Sodan keyin ruyn súraydy ne shama-sharqyna qaray kelgen jerine qarap, ruynyng kim ekendigin ózi anyqtaydy. Búl ýrdis jana taghayyndalghan bastyqqa qatysty da qaytalanady. Mine, osynday kýndelikti kýibeng tirlikte qazaq balasy óz ruy men jýzi, basqa rular men jýzder jóninde tanym-týsinikter men stereotipter kompleksin qalyptastyrady. Balagha rushyldyqtyng tikeley yqpaly bolmashy ghana tiyedi, biraq sol bala institut bitiredi, júmysqa túrady, rushyldyqtyng «kókesi» osy kezde bastalady. Ózi qanday da bolmasyn biylik tetigine qol jetkizse, ainalasyna jay tuystary men rulastaryn emes (bir adamda onday rulastar sany óte kóp bolady ghoy), eng aldymen ózining aitqanyn isteytin, úrlyghy men ótirigin, qylmysyn kórse de kórmegen bolatyn «tuystary men tulastaryn» jinaqtay bastaydy. Al, eger onday mansapqa qol jetkize almasa, basqany «rushyl» dep aitpaugha dayyn túrady. Mayly jerden ýles jetpey qalsa - basqany «rushyl dep syrtynan kýnkildeydi, qolyna tiyse - ýndemey qalady. Búl  auyldaghy shaghyn fermanyng agronomynan bastap, el preziydentine deyingi satylardy tolyq qamtyghan uniyversal psihologiyalyq әreket.

Qazaqtyng rular men jýzder jónindegi tabighy tanymy tek qana jergilikti jerding rulyq tanymy men stereotiypinen bastau alatyndyqtan tym qarabayyr, júpyny bolyp qalyptasady. Qazaq jalpy últtyng da, jekelegen rulardyng da qalyptasu joldarynyng realdy tarihta shejiredegiden mýlde basqasha bolyp shyghatyndyghyn bilmeydi. Bir atadan taraghan ru turaly dәstýrli shejirelik tanym - onyng bar bilgeni osy ghana. Ol jeke kitap bolyp shyghyp jatqan jalpy qazaqtyng da, jekelegen jýzder men rulardyng da shejiresin oqymaq týgili óz ruynyng shejiresine de ýnilip qaramaydy. Halyq pen rudyng realdy bolmysta qanday jolmen qalyptasatyndyghyn, yaghni, etnogenez ben etnologiyanyng eng qarapayym qaghidalaryn bilmegendikten shejireni týsine de almaydy.

Mine, tabighy qalyptasqan jergilikti shejirelik dәstýr men rushyldyqqa tosqauyl bolarlyqtay qauqary bar shara - oghan mektep arqyly oqytylatyn ghylymi, sauatty, úghynyqty «Halyqtanu jәne shejiretanu» pәni bola alady. Eng aldymen, qazaq balasy mektep qabyrghasyna jýieli, ghylymi, iydeologiyalyq túrghyda, qajetti dengeyde atalmysh mәselelerden bilim alyp shyghady. Rushyldyqqa qarsy jalang nasihattaudyng esh nәtiyje bermeytindigin kórip otyrmyz. Gazet betinde osynday úrandatqan maqala jazudyng da, shejire kitap jazudyng da qoghamgha tiygizer yqpaly joqtyng qasy. Tirajy ýsh mynnan 100 myngha jetetin gazetterdi de, 1-2 myng dana shejire kitaptardy da jýz qazaqtyn, tipti, myng qazaqtyng bireui ghana oqidy. Onyng ózinde de birdene oqugha daghdylanghandary. Al, býkil sanaly ghúmyrynda mektepti bitirgennen keyin esh uaqytta gazetke jәne kitapqa ýnilip kórmegen qazaq qanshama? Býkil últtyng 99%-i demey-aq, 90-95%-i eshtene oqymaydy desek, ótirik aitpaghan bolar edik. Ony arnayy sanaq nemese súrau jýrgizbey-aq elimizdegi 8,5 million qazaqqa arnalghan eng ýlken gazet tirajynyng 100 myngha jetpeytindigine, al ktaptyng ortasha tirajynyng 1-3 myng dana bolatyndyghyna qarap esepteuge bolady. Al, mektepte bir mezgilde milliondaghan bala standartty, ortaq últtyq shejire men etnologiya jóninde tanyp-biletin bolady. Mektep bitirgenderding basym kópshiligining sodan keyingi býkil ghúmyrynda gazetke ýnilmey, kitap betin ashpay, sol mektepte qalyptastyrghan dýniyetanymymen birge búl pәniyden ótip ketetindigin mәimónklemey-aq moyyndayyq. Qazaqtyng oqyghysy kelmese de, múghalimning digirleuimen birdeme oqugha mәjbýr bolatyn shaghy - mektep qabyrghasynda osy etnologiya ghylymy shejiretanudyng oqytyluy zamany túrghydan alghanda aqtalghan bolyp shyghady.

Birinshiden, bala mektep qabyrghasynan ýsh myng jylgha sozylghan kóshpelik dәuirde ózining jasampazdyq ta rólin atqarghan rushyldyq pen shejire dәstýrining býgingi postindustriyaldyq-aqparattyq qoghamdaghy ziyandylyghyn, rushyldyqtyng últ birligine, mәdeni-ekonomikalyq damuyna kedergi bolyp otyrghandyghyn jalang qyzyl sóz arqyly emes, naqty tarihi, ghúmyrbayandyq mysaldary arqyly týsinip shyghuy tiyis.

Ekinshiden, bala shejirening qalay jasalatynyn, onyng ishindegi tarih pen miftin, aqiqat pen anyzdyng qalay atysyp jatqandyghyn, shejirening jasalu prinsipterining nege sýienetindigin, jalpy shejirege qatysty terminalogiya men ghylymiy-teoriyalyq erejeler men tújyrymdardy, qorytyndylardy mektep dengeyinde mengerip shyghuy tiyis. Yaghni, bala qazaq halqy men onyng qúramyna kirgen rulardyng qalyptasuynyng tarihy jýrisin ghylymy túrghydan tanyp-bilip, ony shejirelik «aqiqattan» ózgeshe bop túrghandyghyn ajyratatynday halge jetui kerek. Shejirening shyndyghy men tarih shyndyghynyng eki týrli ekendigin týsine bilui shart.

Ýshinshiden, oqushy býgingi qazaqtyng sonau saqtar men skifterden, ghúndardan bergi Evraziyalyq Dalany meken etken sansyz kóshpeli taypalardyng әr zamandaghy sansyz qosyluy, yaghni, qauymdasu - tarap ketu - qaytadan qauymdasu siyaqty ýnemi qaytalanyp otyrghan etnogenezdik prosess nәtiyjesinde payda bolghandyghyn ghylymi, tarihy mysaldyq dengeyde mengerui qajet. Qazaq balasynyng óz halqynyng payda boluy jónindegi mifologiyalyq-tarihy shejireleri men anyzdarynyn, shejirelerding qalyptasu «tehnologiyasyn», yaghni, olardyng qoldan jasalatyndyghyn oqyp-bilgeni de kerekti sharua boluy tiyis.

Tórtinshiden, qazaq balasy etnos, subetnos, superetnos, etnologiya, konsorsiya, konviksiya, traybalizm, klanshyldyq, últ, halyq, fratriya siyaqty terminderdi, rulyq-territoriyalyq bólinu men onyng shejiredegi kórinisi, kórshilik qauym, territoriyalyq qauym siyaqty t.b. úghymdardy tek qana qazaq mysaldary arqyly ghana emes, basqa kóshpelilerdin, týrki halyqtarynyn, Evropa, Aziya, Afrika halyqtarynyng etnogenezine qatysty tarihy mysaldar arqyly sauatty dengeyde týsine biletin jaghdaygha jetui tiyis.

Qazaq shejire turaly, shejirelik Alash, Qondyker, Qotan, Mayqy, Alau, Ýisin, Qanly, Nayman, Jayylhan, Sozaq, Qalsha, Ánes, Yafes turaly dәstýrli shejirelik anyzdardy bilip qana qoymay, olardyng tarihy jәne mifologiyalyq astaryn, beynenin  qalyptasuynyng joldaryn ghylymy túrghydan da mengerip shyghuy tiyis. Tek sonda ghana anyzdaghy aqiqat pen mifti ajyratyp, býgingi rushyldyqtyng eshbir dәiegi joq, qajettiligi joq, qoldan jasalynghan, el basqaru men shygharmashylyq júmysqa kedergi keltirip otyrghan dert ekendigin týsinetin bolady. Áriyne, búl da qangha singen rushyldyqtyng tamyryna balta shaba almaydy. Degenmen, qazirgi dýmshe tanymgha arqa sýiegen aimaqtyq rushyldyqtyng ekpinin basugha mýmkindik beredi dep ýmittenuge bolady.

Eng bastysy, Shejire degenimiz - dalbasa. Ony ómirde «qajetine jaratyp» jýrgen adam - artta qalghan adam. Mine, jana oqu pәnining negizgi leytmotiyvi osynday boluy shart. Yaghni, oqushy óz ruynyng shejiresining dalbasa ekendigin bilip shyghuy kerek. Kez kelgen erkek (eger sonday bolmasa) ózin bireu «beyshara, sorly» dese qalaysha renjiytin bolsa, «rushyl» dese sonday dәrejede qysylyp qalatyn dengeydegi búqaralyq psihologiya payda boluy tiyis.

Búl jerde әli kýnge sheshilmegen mәseleler turaly da aita ketuge tiyistimiz. Aldymen osynday pәndi oqyta alatyn múghalimderdi dayarlau mәselesi sheshilu kerek. Býgingi qazaq mektebindegi gumanitarlyq pәnderdi, yaghni, tariyh, әdebiyet pәnderin oqytatyn múghalimderding basym kópshiligining bilimi tym júpyny. Sondyqtyn, zerdesi tómen tarih pәnining jәne әdebiyet pәnining múghalimining aldyn-ala dayyndyqtan ótpey jatyp, jana pәndi qosalqy pәn retinde oqytuy jaqsy niyetti kerisinshe etip shygharuy da yqtimal. Din búzatyn dýmshe molda siyaqty, búl pәndi shala bilimdi múghalim oqytatyn bolsa, rushyldyqty bәsensituding ornyna búrynghydan da beter órshitui mýmkin. Búl ýshin jeke jauapkershilik te qajet, oqytugha qajetti teoriyalyq-praktikalyq bazanyng da jasaqtaluy shart. Eng aldymen, qazaqta etnologiya men ghylymy shejiretanu әli qalyptasyp bolmaghandyghyn úmytpaghan jón. Sol sebepti, osyghan qajetti әr synyptyq oqulyqtar men hrestomatiyalar jazu, әdistemelik qúraldar jasau men kitaptar jazu isining qanday bolu kerektigin kózge elestetuding ózi qiyn. Sansyz shejireden ghylymy qisyn izdeushiler kóp bolghanymen, sol qisyndy tapqan әli eshkim joq. Sonau Aristov pen Shәkәrimnen bergi jazylyp kele jatqan qazaq shejirelerining eshqaysysy da osynday mәselelerdi sheship kórmegen. Shejire jasau jәne rular etnogenezi jóninde jýielengen teoriyalyq izdenister de shamaly. Barynyng ózi negizgi saualdargha jauap beruden góri jeke tarihy mәselelerdi qarastyrudan aspaydy. Búl tek býgingi jariya bolyp jatqan shejirelerge ghana emes, osy kýni ghylymy shejiretanudyng etalony retinde úsynylyp jýrgen Múqanov pen Vostrovtyn, Arghynbaevtyn, Tynyshbaevtyn, t.b. enbekterine de qatysty aitylyp otyrghan sóz. Olar da - payghambarlar emes. Jalpy alghanda, Eshkimde búl iste payghambar bola almaydy.

Etnologiya jәne shejiretanu oqulyqtaryn jasau bir adamnyng nemese astanalyq ortalyqty at tóbelindey az zertteushining ghana sharuasy emes. Óitkeni zertteushining de «zertteushisi» bar. Búl - belgili bir ortalyq qúru arqyly jәne barlyq aimaqtyq dengeydegi  zertteushilerding de sanyn qamtityn shygharmashylyq-ghylymy top bolugha tiyis. Sonday-aq, osynday manyzdy sharuany jasy jetken tarihshylar men filologtardyng qarauyna tapsyryp qongdyng da qajettiligi joq. Payghambar jasynan asqansha osy mәselelerge býkil ghúmyryn arnay otyryp, 20-40 jylday uaqyt boyyna eleuli, aitugha túrarlyq nәtiyjege qol jetkize almaghan adamdardyng endigi qalghan ómirinde birdene tyndyra qonynan ýmit kýtuding ózi jónsiz bolar edi. Etnologiya men shejiretanu oqulyghyn jazghanda aimaqtyq, jýzdik, rulyq kózqarastyng últtyq kózqarastan ozyp ketpegenin, oqulyqtyng jeke adam,  ru, jýz, oblys mýddesine ynghaylanbaghanyn, birizdi әdistemening boluy qajettiligin esten shygharmaghan jón. Óitpegen kýnde eski, daghdyly bylyqtyng ornyna jana, odan zor bylyqtyng shyghyp ketui әbden mýmkin. Osy is jasampazdardan eng aldymen adamgershilik pen jauapkershilikti, parasattylyqty kýtedi. Tek sonda ghana qazaq óz elinin, júrtynyn, Ruhynyng tәuelsizdigining 20 jyldyghyn da, 50 jyldyghy men 100 jyldyghyn da aman-esen qarsy alatyndyghynan ýmitenuge bolady.

2002 jyl.

www.otuken.kz sayty

1 pikir