Dýisenbi, 29 Sәuir 2024
Janalyqtar 4522 0 pikir 8 Mamyr, 2011 saghat 08:05

Dәuren Seyitjanúly. 90 shaqyrymdy shauyp ótken Aday jylqysy turaly birer sóz

Qazaqtyng kiyesi

Jer betinde aday jylqysynan ótken tózimdi jylqy joq dep anyz ghyp aitylatyn aqiqatqa taghy bir kóz jetti. Sәuirding 29-y kýni Týpqaraghan audany Aqshúqyr selolyq okrugining aumaghynda asyl túqymdy aday jylqylaryn memlekettik synaqtan ótkizdi. Bәigege alty komandadan (Týpqaraghan, Janaózen, Manqystau, Beyneu, Aqtau, Qaraghiya) 37 at qosylyp, onyng 23-i 90 shaqyrymdyq synaqtan sýrinbey shauyp shyqty.

Qazaqtyng kiyesi

Jer betinde aday jylqysynan ótken tózimdi jylqy joq dep anyz ghyp aitylatyn aqiqatqa taghy bir kóz jetti. Sәuirding 29-y kýni Týpqaraghan audany Aqshúqyr selolyq okrugining aumaghynda asyl túqymdy aday jylqylaryn memlekettik synaqtan ótkizdi. Bәigege alty komandadan (Týpqaraghan, Janaózen, Manqystau, Beyneu, Aqtau, Qaraghiya) 37 at qosylyp, onyng 23-i 90 shaqyrymdyq synaqtan sýrinbey shauyp shyqty.

Byltyr Manghystau oblysynyng әkimi Qyrymbek Kósherbaev «qazaqtyng aday jylqysynyng 3 geneologiyalyq atalyq jelisi tolyq jýielenip, tiyesili resmy qújattarmen negizdeldi, ol Ádilet ministrligining Ziyatkerlik menshik komiytetine joldanyp, memlekettik saraptama komissiyasynan ong baghasyn aldy», - degen edi. Mine, sodan keyin qoyylghan mindet aday jylqysyn memlekettik synaqtan ótkizu úiymdastyryldy. Endi alda halyqaralyq dengeydegi bәigeler kýtip túr.
Búghan deyin de, yaghny 1952 jyly jylqy mamandary, irikteushilerding nazaryna aday jylqysy iligipti. Arnayy 50 shaqyrymdyq tәjiriybede arab túqymdy aighyr 1 saghat 35 minut, 48 sekund, taza qandy jýrdek mingi aighyr 1 saghat, 56 minut, 48 sekund, aday túqymdy Qarakóz aighyr 1 saghat, 43 minut, 35 sekundta kelgen. Al, sol jylghy jeke synaqta aday túqymdy eki at bir tәulikte 301 shaqyrym qashyqtyqty jýrip ótken. Kónekóz qariyalar aday jylqysy tәuligine 360 shaqyrym shabady deydi.
Sodan bolar, san ghasyr bo-yy aday jylqysy dala men dana, jer men erding kórki boldy. «Jaugha minsem - aibarym, Toygha minsem - jaynaghym, Tóbemdegi - bayraghym, Janymdaghy serigim, Talys tanau - kórigim, Asylyng hayuan demeseng - Maldan bólek kelimin» («Kókmoynaqtyng ýiiri» jyrynan), - dep talay er qazaq aday jylqysyn jan serigi etti. Atap aitqanda, Sýiingharanyng Sary túlpary, Er Tólepting Narqúlasy, Baluaniyazdyng qoy moyyndy Qúlasy, Dosan batyrdyng Qaraburyly, Isa biyding Jaghalaty, Jary Qosjannyng Tasjiyreni, Bóken Qaziyding Jiyreni, Janay Baraqattyng Kókbaytaly, Tiney Sham-Talpaqtyng Raygeri de... Er Dosan qapyda qolgha týsip, aldyna kelgen orystyng әskerbasysyna: «Meni maydanda erlershe alghan joqsyn, tyghylyp kelip, qatyndarsha aldyn, men qatyngha baghynbaymyn. Baghyndyrghyng kelse, 500 soldatyndy qyryq qadamnan qoyyp, bes qaruymdy qolyma ber, Qaraburyl atymdy taqymyma tiygiz. Eger osylay ala alsan, onda saghan baghynamyn», - deydi. Biraq otarshyl qandybalaq qaraqshylardyng iman tәuekeli jetpedi. Sóitip, eniregen erlerding taqymyna bir tiymey, barmaghyn tistetken ózekti órtegen armany, qazaq ruhynyng qyrqylyp ketken qanaty ghoy búl túlparlar...
Býginde aday jylqysynyng sany azayyp ketti. Mamandar túqymyn asyldandyryp, sanyn kóbeytu ýshin baryn salyp jatyr. Al, erteden shapsa, keshke ozghan, yldidan salsa, tóske ozghan aday jyl-qysynyng azayyp ketuining birden-bir sebebi Kenes ýkimeti sayasaty bolatyn. Kezinde Goloshekiyn: «Eng birinshi qazaqtardy jylqysynan aiyru kerek, sonda olardan juas, beyshara halyq bolmaydy», - depti. Osydan keyin qolyna biylik tiygen ózimizding sholaq belsendiler aday jylqysyn qynaday qyrghan. Jelden jýirik jylqyny qyzgha aiyrbastamaghan qazaq qu jýgen ústap qala bergen. Aqyn Svetqaly Núrjan: «Qazir Qúlandyda túratyn, jasy toqsangha tayaghan Terekbay aqsaqal: «Atamyz Qalniyaz-Júbannyng úrpaghyna on myng jylqy bitken edi. Alty jasar bala edim, kәmpeske bolghanda ýkimet kelip, jylqymyzdyng qúiryghyn kesip, ózderine ótkizip alyp jatyr. Sonda әkemning alty kempiri shulap jylap túr, biz de balamyz ghoy, jylap túrmyz. Kesilgen qúiryqtyng ózi segiz qanat ýimen birdey boldy», - dep eske alady. Sonyng bәri kókmoynaqtyng ýiiri bolatyn», - deydi. Onyng aituynsha, Aday kóterilisi kezinde kenestik jendetter «búlardy atsyz qaldyrmasaq bolmaydy» dep jylqyny qyrdy, kerek deseniz, arnayy pulemetpen qyrghan da oqighalar bolghan. Odan keyin kóbisin Úly Otan soghysyna kýsh-kólik retinde alyp qúrtty. Sonymen birge soghysqa kýsh esebinde Manghystaudan ýsh myngha tarta jylqy alghan general D.IY.Gordovnikov aday jylqysynyng erekshe qadir-qasiyetin óte joghary baghalap, manghystaulyqtargha hat joldaghan da eken.

 

Qazirgi tanda aday jylqy-sy Manghystau, Atyrau, Oral, Aqtóbe oblystarynda ósiriledi. Osy asyl túqymdy Manghystau óniri saqtap, sanyn kóbeytip, últtyq qúndylyqtyng biri - brend etip, әlemge pash etpekshi. Manghystau oblysynyng әkimi Qyrymbek Kósherbaev: «Býkil dýniyejýzine belgili aghylshyn jylqysy, arab jylqysynyng joghary dengeyine aday jylqysy da kóteriledi degen ýmitimiz bar. Tarihiy-mәdeny eskertkishter siyaqty aday jylqysy da babadan bizge jetken asyl múra», - deydi.
Sayystyng diyrektory - QR At sporty federasiyasynyng viyse-preziydenti Sergey Buykevich: «Eki maqsat bar, birinshisi - aday jylqylaryn memlekettik synaqtan ótkizu. Búl songhy 60 jylda bolmaghan. Búl osy jerde tuyp-ósken erekshe jylqy. Jylqy saqtalyp qaldy. Onymen birge tariyh, dәstýr saqtalyp qaldy. Onyng shydamdylyghy, eng bastysy kez-kelgen jaghdaygha beyimdele alatyndyghymen erekshe. Áriyne, aday jylqysy әuelden-aq belgili. Biraq synaqty ótkizudegi ekinshi maqsat - osy túqymnyng halyqaralyq mәrtebe aluy», - dep atap ótti.
«Bizding jylqylarymyz, yaghny qazaqstandyq brend halyqara-lyq at sportynda, at bәigilerinde tózimdiligimen tanghaldyratyn bolady. Manghystaudaghy osy distansiyalyq bәigi bolashaqta tanymal bolady dep oilaymyn. Yaghni, 160 shaqyrymgha sozylghan bәigi. Ata-babalarymyz ýshin búl tansyq emes. Biraq býgingi kórermender, býgingi úrpaq múnday at bәigilerin kórgen joq. Kez-kelgen halyqaralyq sport halyqtyq jarystardan bastalady. Al, at sportynda últtyq naqysh erekshe bayqalady. Eger biz ózimizding aday jylqylaryn asyldandyra týssek, sportshylarymyz ýshin de, halyq ýshin de ýlken mәrtebe bolar edi. Osy jylqyny saqtap qalghan ata-babalarymyzdyng enbegin esh qaldyrmay, ony kórsete biluimiz kerek», - deydi Sergey Buykevich.
Naqtyraq toqtala keteyik, 90 shaqyrymdyq bәigi 4 satygha - 30, 30, 20 jәne 10 shaqyrymgha bólindi. Búl - halyqaralyq standartqa sәikes, jalpy qashyqtyghy 160 shaqyrymdy qúraytyn memlekettik sayystyng birinshi kezeni. Bәigining әr satysynan keyin ayaldaghan kezde veterinarlar men sarapshylar attyng jay-kýiin, jarysty jalghastyru mýmkindigin tekserip otyrdy. At pen shabandozdyng tynyghuyna 40 minut beriledi. Memlekettik synaq sharty boyynsha shabandoz auysa almaydy jәne onyng kiyim-keshegi 70 keliden kem bolmauy tiyis. Sonday-aq, qamshy paydalanugha rúqsat etilmeydi.
Oblystyq veterinarlyq labo-ratoriyanyng veterinar-dәrigeri Júmabay Qúsayynov: «Jylqynyng jýrek soghysyn, qan qysymyn, jylqynyng syrtqy kelbetin, densaulyghyn, ókpe tynystaryn tekserip otyrdyq. Jylqylardyng jaghdayy jaqsy», - deydi.
Al, bәigige bes aday jylqysyn qosqan Janaózen qalalyq auyl-sharuashylyq jәne vetirinariya bólimining bastyghy Baqyt Núrjauov Janaózen qalasynda at sportyna degen qyzyghushylyq joghary ekenin aitady. «Sonyng bir kórinisi qantar aiynda Janaózen últtyq at sporty federasiyasy qúryldy», - deydi. «Aday jylqysyn basqa jylqydan qalay ajyratamyz?» degen saualymyzgha Baqyt Núrjauov onyng birneshe belgisin atap ótti. «Bir týstes bolady, qara-ala aralas kelmeydi. Shydamdy, alys, auyr joldargha tózimdi. Tenizding túzdy suyn iship, shól qandyra alatyn әlemdegi jalghyz jylqy - aday jylqysy. Qanday asharshylyq, qiyn kez bolsa da, qúlynyn tastamaydy. Túrqy erekshe, basy kishkentay, qúiryq-jaly qalyn, moyny qysqa, omyrauly, arqasy týzu, sauyry salynqy, juan jilinshigi etsiz, kózi kishkentay, janary mol, myqty qúima túyaqty keledi. Qysy-jazy jayylymda jýrip, kýtim talghamaydy. Ayryqsha bir jaghday bolmasa qosymsha azyqty qajet etpeytin, qúbylmaly aua rayyna tózimdi keledi. Eng keremet qasiyeti ózinen tughan balany janylystyrmaydy, óz ýiirine qospaydy», - dep jylqynyng ereksheligin tizip berdi. Onyng aituynsha, Janaózen qalasynda 1300-ge juyq jylqy bar, onyng jartysynan astamy aday jylqysy eken.
Sonymen, sayys sonynda bәigi-ge qosylghan әrbir atqa elimizding At sporty federasiyasynyng tól-qújaty tapsyryldy. Jenimpaz - Manghystau oblysy әkimining kubogyn iyelense, jýldegerler memlekettik qashyqtyq synaghy sayysynyng medalidarymen jәne diplomdarymen marapattaldy.
Al, endi At sporty federasiyasynyng viyse-preziydenti Sergey Buykevich aday jylqylary mamyr aiynda Almatyda ótetin sportakiadagha, sonday-aq mausym aiynda Reseyde ótetin halyqaralyq jarysqa qatysady dep otyr. «2014 jyly Fransiyada әlem chempionatynda da aday jyl-qylary jahandy tanqaldyrady dep senemin», - deydi ol.
Áygili «Kókmoynaqtyng ýiiri» jyry:
Eger qatyn qalsa bir
tuar mendey balany, -
Sizdi qaydan tabady?
Qamyqpa, janym, qamyqpa -
Ár asqangha bir tosqan -
Myna alapat basylyp,
Júldyzyng erteng janady, - dep óksikti armanmen ayaqtalmaushy ma edi?! Mine, sóitip, Qúday sol armanda ketken babalardyng tilegin berip, Kókmoynaqtyng ýiirining júldyzy әlem aspanynda janatyn kýn jaqyn qalghan synayly.

1-oryn - Múnaybasov Amangeldi (shabandoz), Aqqanat (jylqynyng aty), Janaózen qalasy;
2-oryn - Sayat Erik, Aytóbel, Manqystau audany;
3-oryn - Esetov Bolat, Súnqar, Týpqaraghan audany;
4-oryn - Janaev Aydyn, Oily, Janaózen qalasy;
5-oryn - Beysenbergenov Bolatbek, Jadyra, Týpqaraghan audany
6-oryn - Nayzabekov Asylbek, Qúlager, Týpqaraghan audany;
7-oryn - Kenesbaev Qarshygha, Qúlaker, Janaózen qalasy.

«Ýsh qiyan» gazeti

 

0 pikir