Júma, 3 Mamyr 2024
Áriptesting әngimesi 3911 4 pikir 8 Qantar, 2019 saghat 11:15

Abay Mauqaraúly. Kim ziyaly?

(Diniy-pәlsapalyq esseden ýzindi)

Múnday saualdy el basshysy da ózine qoyy yqtimal. Óitkeni, ziyalylyq biyik lauazymmen ólshenbeydi. Tipti, osy saualdy tauyq soyatyn júmysshy da, ayaqkiyim jamaytyn etikshi de ózine qoygha qaqysy bar. Sebebi, ziyalylyq adamnyng kәsibimen baghalanbaydy. «Ghylymnyng shynyna shyqtym» degen akademik te osy saualmen jýzdespey túra almaydy. Nege deseniz, ziyalylyq tek bilimmen ghana belgilenbeydi. Keyde, búl saualdy qayyrshynyng da eske aluy әbden mýmkin. Óitkeni, ziyalylyqty – kýnkóristing kórsetkishi deu, әbestik. Aqshany shyr ainaldyrghan dәulet iyesining de ziyalylyqtan júrday boluy ghajap emes…

Gәpting bәri – osynau aluan týrli adamdargha búl saualdy ózge emes, ózi qoyatyndyqtan da, oghan «sen ziyalysyn» dep te, «sen ziyaly emessin» dep te eshkim aita almaydy. Búghan әrkimning óz ar-ojdany ghana tóreshi.

Sonymen, ziyaly kim? kim ziyaly? Ony da әrkim ózining óresimen ólshemek. Pende ózgening basynan sekirgenimen, óz basynan sekire almaydy. Mәsele, otbasyndaghy eki-ýsh balasyna ie bola almay otyryp esik kýzetshisi sayasatkerdi synap otyrady. Ministr sheneunikterdi jinap alyp, jerden alyp, jerge saludyng onsha qiyndyghy joq, al sol dókeyding ózin egin jinaushylardyng brigadiyri ete qoysa, ne isterin bilmey sasatyny sózsiz.

Sonda... ózgeni synau, óngeni mineu – eng onayy, ózindi synau eng qiyny bolghany ghoy. Olay bolghanda, ziyalylyghyndy bilu ýshin ózindi-ózing synau shart eken. Osyghan kelissek qana ziyalylyqty teksererlik súraqtardy tabu qiyn emes.

ZIYaLYLYQTYNG TÓRT  TÚGhYRY YaKI  TÓRT  ÓLShEM.

Eng әueli, óz ana tilindi bilesing be? Bilip qana qoymay, óz ana tilinde kýlesing be? Osy tilde múng keship, osy tilde týs kóresing be? Yaki, kýlli adamy bolmysyng osy tilde somdalghan bolsyn!

Ekinshi, ana tilin bilgen adam, sol til arqyly tughan halqynyng arghy-bergi tarihy men óz ata-tegin bilmey túrmaydy.

Ýshinshi, tarihy men tegin bilgen kisi - óz  júrtynyng ozyq dәstýr-saltyn, ónegeli óneri men qymbat qúndylyqtaryn boyyna siniredi.

Tórtinshi, tilin, tarihyn, dәstýr-saltyn, tól mәdeniyetin bilgen adam oqu-bilimge qúshtar bolyp, sanasy ashyq, oiy teren, aqyly alghyr bolghandyqtan, kәsiby bilimning shynyna jetpey qoymaydy. Olardy «kәsiby maman» dep ataydy. Qazirgi kýnning tilimen aitsaq, medisinada  Múhtar Áliyevten bastap, úshqysh-gharyshkerlikte Toqtar Áubәkirovti, matematikada Asqar Júmadildaevti, til biliminde Rabigha Syzdyqovany, jazushylyqta Asqar Sýleymenov pen Múhtar Maghauindi, әnshilikte Núrjamal Ýsenbaevany, kýishilikte qarshygha Ahmediyarov pen Aygýl Ýlkenbaevany, bizneste Bolat Ábilovti... aitsaq ta jetkilikti.

Kәsiby biliktilikke maman-gharyshkerden isker dayashy, ne bolmasa yspar sypyrushygha deyingi aralyqtaghylar týgel kiredi. Iskerlik dәrejemen emes, sheberlikpen baghalanady. Keyde bilimsiz ministrden góri bilikti jýrgizushining elding yqylasyna bólenetini sodan. Osy mysaldyng ishinen bir qayshy pikir tuady: «Toqtar men Bolat óz ana tiline jetik emes...» degen. Rasynda, olar alghashynda óz ana tiline jetik emes-ti. Az uaqytta-aq ýirenip, qazir tәp-tәuir sóilep ketti. Arly azamattar orys tiline jetik ekenin kóldeneng tartyp, óz tiline qyryn qaraghan joq. Al, Oljas aghamyz qazaq tilining ózin qoyyp, týrkining týbin zerttegen jan bola túra, ana tilin ashyq kemsitip,  «qazaqshanyng orys tilinsiz kýni joq» degen pikirinen tanbay keledi. Mine, ziyalylyqtyng bir syngha týser kezi osylay últ mýddesine kimning qalay qaraytyndyghymen de ólshenedi.

Osy tórt ólshemdi ziyalylyq túghyrynyng tórttaghany dese de bolady: biri kem bolsa, aqsaydy. Ekeui joq bolsa – qúlaydy. Ýsheui bolmasa – ornynan túrmaydy.

Yaghni, ziyaly adam syn saghatta da, jay saghatta da halqyn satpaydy. Últyn shyn sýy – elbasyna da, etikshige de ortaq qasiyet bolsa, múnyng ekeui de – ziyaly. Ziyalylyqtyng jalang bilimmen de, paydasyz lauazymmen de ólshenbeytini sodan. Ziyalylyqqa jetken elbasy qara basynyng qamyn úmytyp, halqy ýshin kýnirenedi, ziyaly etikshi óz otbasynyng tirshiligi ýshin nege de kýiedi. Óitkeni, bireui ýlken Otannyng iyesi bolsa, bireui kishi Otannyng iyesi. Ýlken otan men kishi otannyng iyeleri ziyalylyqqa qatar jetkende Eldik ornaydy, eldik ornaghan jerde Otan degen ortaq namystyng tuy jelbireydi. Onday elde otaghasy otbasynyng әr mýshesining tilin, dәstýrin, dilin tәrbiyeleudi basty mindetim dep týsinse, elbasy әr otbasynyng osylay boluyna әleumettik jaghday jasaudy ózimning basty maqsatym dep, bilmek. Búl eng qarapayym, eng tabighy ólshem ghana.

IYә, endi әrkim osy tórt ólshemning aldynda jauap berip kórsin!

 

ZIYaLYLYQTYNG KEMELDENUI

Kemeldik pen kemeldenu degen ne? Ózin-ózi tolyq tanu, ózin-ózi tanugha ýzdiksiz úmtylu. Ózin tanu degen ne? Árkim óz tumysyna, óz shama-sharqyna kóz jetkizu degen sóz. Múnyng sharttary tómengidey:

Birinshi, el basqarushylar yaky әkimder halqyna biyikten nemqúraylyqpen emes, ishine enip janashyrlyqpen kóz salady. Elding túrmysyn baydyng emes, jarlynyng sanymen baghalaydy.

Ekinshi, maqtansýigish emes. Maqtaushyny dos, synaushyny jau demeydi. Óz minin bilgen - әuliye.

Ýshinshi, danqqúmarlyghy joq. Ózin-ózi jarnamalaudy ar kóredi. Dilgir mәselening tóbesine shyghyp alyp, ózining atyn shygharudy aqymaqtyq sanaydy. Býkil isi – riyasyz.

Tórtinshi, ataqqúmarlyqtan ada. Akademikti – arman, Halyq jazushysyn maqtan etpeydi. Ondaydyng qaghaz tәj, jalghan janghyryq ekenin biledi.

Besinshi, syilyqqúmarlyqtan sau. Memlekettik marapattan aty syzylghanda jýrek talmasy ústap, azapty kýige týsudi qorlyq sanaydy.

Altynshy, mansapqorlyqtan alys. Lauazymgha jetudi dosyna jetistik, dúshpanyna qysastyq etip kórsetudi topastyq dep biledi. Lauazym – halyqqa qyzmet kórsetu qúraly ghana.

Jetinshi, óz otbasyna qamqor, bireui auyrsa janyn alyp jýgiredi, sharshasa kómek qolyn sozady. Otbasy – janynyng jartysy.

Segizinshi, tughan-tuystaryna bauyrmal. Olargha tek, paydam tiysin, ziyanym bolmasyn degen niyette jýredi. Tuysshyldyq – basqa halyqtan bólek eldigimizding bir eren belgisi.

Toghyzynshy, kemshilik kezikse sózben emes, ispen týzegish. «Auzymen egin orghannyng beli auyrmaydy» degendi biledi.

Onynshy, topshyl emes, kópshil. Ár mýddeni, azdyng emes, kópting kózimen qaraydy.

On birinshi, sóilegish emes, tyndaghysh. Yaki, sózimen emes, isimen ýlgi.

On ekinshi, ózgening emes, óz minin izdegish.

On ýshinshi, ózgening syrtynan dattamaydy, ózin-ózi maqtamaydy.

On tórtinshi,  bilim men ónerin jetildiruden sharshamaydy. Óz shamasyn bilimsizdermen emes, bilimdi-danalarmen ólsheydi.

On besinshi, artyq dәuletin toyshyldyqqa emes, kemshin-miskinderge arnaydy.

On altynshy, qúmarlyqtyng bәrinen qashyq jýredi. Araqty – haram dep, nasybay-temekini – nastyq dep, ondaydan boyyn aulaq ústaydy.

On jetinshi, tәn saulyghy ýshin eng jaqsy ýlgini ústanady.

On segizinshi, adamdardy lauazym, baylyghymen emes, adamshylyghymen baghalaydy.

On toghyzynshy, ózin ózgelerden joghary da, tómen de emes teng ústaydy. Yaki, tәkapparlyq pen bisharalyqty min sanaydy.

«Osy kisilik qasiyetter mening boyymda bar ma? Bar bolsa, qanshasy bar, qanshasy joq?»

Osy saualdardyng jauaby sizding boyynyzdan tolyq tabylsa, onda Abay hakim aitqanday «tolyq adamsyz», Shәkәrim eskertkendey «kemel kisisiz», Mәshhýr Jýsip bilgendey «kәmil músylmansyz», zamanymyzdyng ghúlamasy Aqjan Mashany jazghanday «dana babalar amanatyn jalghaghan ardagersiz».

Osynyng bәri týgendelgen túlgha bolsa, ol jalpaq júrtty әdildikpen basqarugha layyq әkim bolar edi. Eng az degende, osy qasiyetterding ýshten biri bolghanda, óz otbasyna ózi iye, azamat degen atqa say bolmaq.

Onday biyikke jetuding qanday joly, qanday amaly bar? Osy adamshylyq qasiyetting bәrining týp-tamyry imandylyqtan bastau alatynyn bayqaymyz. Úly Jaratushynyng barlyghy men daralyghyna sengen, pәny dýniyening ótip, mәngi dýniyede  Úly soty bolatynyna jýregimen ilanghan adam osy qasiyetterdi boyyna darytugha úmtylmay qoymaydy. Maqtan ýshin emes, kýlli ghalam men ózin jaratqan Qúdiret iyesining razylyghyn alu ýshin. Olay bolghanda, ziyalylyq degenimiz – kemel ziyalylyq pen azamattyq ziyalylyqtyng arasyn qamtityn ýlken ruhany ólshem eken.

Imandylyqqa jetpey, shyn adamshylyq qasiyetke jetu qiyn. Adamshylyq qasiyetke jetpese, últtyq sananyng jetilui ekitalay.

Ziyalylyqtyng týp-tamyry – imandylyq bolsa, túghyry – últtyq sana, tiregi – adamdyq qasiyetter. Birinsiz biri joq yaky birinsiz biri kem.

Mysaly, Qúdaysyz akademik biyik ataq jolynda ana tilin satuy, ana tilin bilmeytin «belgili bilgir» el-júrtyn balaghattauy bek, mýmkin. Osylay desek, kemel ziyaly eli ýshin, shyn ziyaly otbasy ýshin janym qúrban demek. Árbir azamaty osynday bolghan el de ósken órkendi el bolmay qoymaydy.

Abai.kz

 

4 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 951
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 803
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 624
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 661