Býgingi keybir ýlken-kishi gazetterimizdi sholyp otyrsan, «orystyng úly demokraty», «orys әdebiyetining klassiygi» Soljenisyndy saghynyp jýrgen qazekemder baryn kóresin. Byltyrlar: Taraz qalasynan bir múghalim Sasha kókesining «qazaq jerinde on jyl bolghanyn maqtan etemin!» (on emes, eki jarym jyl boldy), «ol bizding Jambyl oblysynyng Kókterek auylynda jýrgeninde kópshilikting qúrmettisi bolypty» dese, Astana qalasynan bir jurnalshy «orys oishyly Aleksandr Isaevichin» tili jetkeninshe әspettedi, almatylyq ýshtildi jazushy-audarmashy qazaqtyng kókirek kózin ashu ýshin onyng kitaptaryn «qazaq tilinde mindetti  týrde shygharu kerektigin» júlqyna jazdy, bir dosent...

«Bir... bir.. bir...» - bilmeytinin «bilem!» deushi búlardyng aty-jónderin ataudy obalsyndym. Oqyrmangha mensiz de mәlim shyghar. Alayda búl jazghyshtargha, olargha senip jýrgenderge «kókelerinin» kim bolghanyn qysqasha eskertu qajet dep týidim.

Biz onyng nyspysyn alghash qashan estidik? «Reseydi qaytsek kógertemiz» degen maqalasymaghy odaqtyq gazetke shyghyp, respublikalyq gazetter sol tústaghy dәstýr boyynsha audaryp basqanda. «Orystyng úly tarihshysy» Aleksandr Isaevichting (shyndyghynda Isaaevichtin) ondaghy bir «ghajap janalyghyn» týpnúsqasynan keltireyin (kóbiniz bilsenizder de):

«O Kazahstane. Segodnyashnyaya ogromnaya ego territoriya narezana byla kommunistamy bez razuma, kak popadya: esly gde kochevye stada raz v god prohodyat,  - to y Kazahstan. Da vedi v te gody schitalosi: eto sovsem nevajno, gde granisy provoditi, - eshyo nemnojko, vot-vot, y vse nasiy soliutsya v   odnu. Pronisatelinyy Iliich-pervyy nazyval vopros granis «daje desyatistepennym»...  Da, do 1936 goda Kazahstan eshyo schitalsya avtonomnoy  respublikoy  v  RSFSR, potom vozvely ego v  soyznuy. A sostavlen-to on - iz yujnoy Sibiri, yujnogo Priuraliya da pustynnyh sentralinyh prostorov, s teh por preobrajennyh y vosstroennyh - russkimi, zekamy da ssylinymy narodami. Y segodnya vo vsem razdutom Kazahstane   kazahov -  zametno  menishe  poloviny. Ih splotka, ih ustoychivaya otechestvennaya chasti  -  eto bolishaya yujnaya duga oblastey, ohvatyvayshaya s  kraynego vostoka na  zapad pochty do Kaspiya, deystviytelino naselennaya preimushestvenno kazahami. Y koli  v etom    ohvate  oni  zahotyat   otdelitisya  -  to  i  s  Bogom».

«Danyshpannyn»:  «... to s Bogom» dep múrnyn shýiirgenin qaytersin!

Ghúlama babamyz Mahmúd Qashqaridyng «Álemning domalaq kartasy»  atty enbegi bar. Onda Kóne Shyghystyng shekarasy, qala, dala, jer-su attary anyq kórsetilgen. Sol dәuirde qazaq jerin aralaghan sheteldik jaghrafiyashy-sayahatshylardyng da kartalarynda jazuly. Al tarihty timiskilegen mynau reseylik  «ghúlama»  olardy «bilmepti».

Ol: «...nazyval vopros granis «daje desyatistepennym» dep әjualay qaghytqan V. Leninning qazaq jerining shekarasyn qazaqtar úsynghan qalpynda bekitip bergeninen de habar-osharsyz «bolypty».

Kókterek audanynyng S.Kirov atyndaghy mektebinde, keyinde ózi jazghanday: «alghashqy jabayy adamdargha úqsastardyng úrpaghyna bilim sәulesin shashyp», qazaqtyng jomarttyghymen alansyz jan saqtaghan «Sasha aghay» sony «tamaghyn iship, tabaghyn teuip ketumen aqtady».

...1942-jyly maydangha shaqyrylghan radiobaylanysshy Soljenisyn 1945-jyly 25-shildede tútqyndaldy. Ne ýshin? Meninshe: soghys Kenes Odaghynyng jenisimen ayaqtalugha jaqyn, endeshe saqtanu kerek, oqysta oqqa úshuyng mýmkin degen «oyshyl» kapitan mektepte klastasy bolghan Nikolay Vitkevichke «Stalinning soghys mәselesindegi keybir qatelikteri» turaly hat jazghan. Maydandaghylardyng hattaryn oqityn arnauly qúpiya bólim baryn ol bilmedi emes, bildi, biraq oqys ólimnen sol haty arqyly aman qaludy jobalaghan. Sóitip, ómirine eshqanday qauip-qater tónbeytin týrmege qamaldy, tergeldi, sottaldy. 8 jylgha. Al onyng hatyn alghan «dosy» Vitkevich 10 jylgha kete bardy. Aradaghy aiyrma 2 jyldy «kózi ashyq maydanger» qay enbegi   ýshin «ýnemdey aldy»? Áu basta-aq Ishki ister halyq komissariatynyng (NKVD) «Vetrov» nyspyly qúpiya qyzmetshisi (seksot) bolghany ýshin. Sol qyzmetining arqasynda 8 jyldy óteui de elden erek. Onymen Ekibastúz lagerinde birge bolghan Semen Badash oghan 2003-jyly joldaghan ashyq hatynda lagerilesining sol jyldary turaly jazghan kitaptarynyng ózegi – shirik, ótirik ekenin; onyng qara júmysqa jolamaghanyn; qysta dalagha shyghyp kórmegenin, al shyqpasqa bolmaghan kezde lageri auruhanasyna jata qalatynyn;  qaterli isik otasynyng qiytúrqylyq ekenin;  Ishki ister bólimining ókilimen әmpey bolyp jýrgenin; ózinen ózgeni kembaghal deytinin; ózine sol jyldary jaqsylyq jasaghandardy keyin, «ataqty jazushy» bolghan kezinde, tanymay qoyghanyn, qysqasy: «dosy Soljenisyn-Vetrovtyn» úyattan júrday sayqaldyghyn sanap-sanap aityp beripti. Al N.Vitkevichting úly A.Vitkevichting әkesimen eshqashan dos bolmaghan jalaqordyng atyn estuden jiyirkenetinin aitqany bar.

Bir jyl anda, eki jyl múnda degendey, Kókterekke deyin 5 lageride múghalim, esepshi, brigadiyr, t.b. bolghan «Vetrovtyn» lagerilerding biri – Morfinoda qanday  «qorlyq-zorlyq» kórgenin ózinin  kýndeliginen oqylyq:

«...Chetyresta grammov belogo hleba (chernyy lejit na stolah po potrebnostiy). Sorok grammov masla dlya professorov y dvadsati dlya injenerov... Obshejitiye: polukruglaya komnata s vysokim svodchatym potolkom, v ney mnogo vozduha, dvuhetajnye krovati. Na prikrovatnoy tumbochke - nastolinaya lampa. Do 12 chasov chital. A v pyati minut pervogo nadeval naushniki, gasil svet y slushal nochnoy konsert... Pisimennyy stol, ryadom okno, otkrytoe kruglye sutki. Radioprovodka pryamo u rabochego    mesta. U stola rozetky dlya vklucheniya udobnoy nastolinoy lampy, sobstvennoy elektricheskoy plitki, polizovatisya kotoroy mojno neogranichenno. Perenosnaya lampa dlya osvesheniya  knijnyh  polok...  Po radio  v gody, provedyonnye  v «sharashke», s udovolistviyem proslushal 2-iy chasti 2-go konserta Shopena, «Dumku» Chaykovskogo, «Valipurgiyevu nochi», sikl Rahmaninovskiyh  simfoniy... Neplohaya biblioteka. Krome togo, mojno poluchiti vsyo jelaemoe  po zakazu iz Leninskoy biblioteki, mojno poluchiti lubuu knigu iz obshirnyh fondov sovetskih nauchnyh y uniyversiytetskih bibliotek. Chto kasaetsya hudojestvennoy liyteratury, to chital  ya  «s jestkim vyborom», toliko ocheni bolishih masterov: «Voynu y miyr», eshyo Dostoevskiy,  A. K. Tolstoy, Tutchev, Fet, Maykov, Polonskiy, Blok, Anatoli Frans... Tretiy tom slovarya Dalya v ego lichnom vladeniiy... So vremenem obitatelyam «sharashki» nachinait po voskreseniyam demonstrirovati kinokartiny, pervyy filim «Skazanie o zemle  Sibirskoy» prosmotrel  2 seansa  podryad».

Osylaysha «qajyp-qaljyrap, sorlap jýrgen» ol 1950-jyly Ekibastúz manyndaghy «Dala lagerine» jiberilip, brigadir bolyp jýrip, qaterli isikke (rakqa) «úshyraydy» da, oghan lageri auruhanasynda ota jasalady. 1953-jyly  Kókterekte sol pәleketke taghyda «tap bolyp», Tashkentke baryp, ekinshi ret ota jasatyp, sauyghyp keledi. Qal-l-lay eken?!. Ol jyldary adamdy qaterli isikten arashalap qalu dýnie jýzining medisiansynda bolghan joq. Ásirese, eki otasynyng birinshisi dóy daladaghy tútqyndar lagerining auruhanasynda jasalghandy!

Onyng sottalu, 8 jylyn óteu joldarynda qulyq-súmdyq-«qasiyetinin» taghyda nendey týrleri bolghanyn kim bilsin, al sayqaldyq-satqyndyghynan, mysaly, maghan belgilisi:

1. Eger Soljenisyngha ómirinde bir kisi jaqsylyq jasaghan bolsa, ol – «Novyy miyr» jurnalynyng Bas redaktory, әigili aqyn Aleksandr Trifonovich Tvardovskiy. «Jazyqsyz japa shekkenin» aita kelgen beytanys bireuding qoljazbasyn oqyp shyghyp, sodan song onymen Hrushevtyng tanysuyn dúrys kórip qana qoymay («jýgerishil kósemnin» sovet baspasózine Stalindi «әshkereleytin» materialdy kóptep jariyalaudy tapsyrghany keyinde mәlim boldy), avtoryn ertip aparyp tanystyryp, ýlken әdebiyetke jol ashyp berdi (sol әredikte aqyn Evgeniy Evtushenko (Gangnus): «Kremlide HH-ghasyrdyng eki Qaharmany: Nikita Sergeevich Hrushev pen Aleksandr Isaevich Soljenisyn kezdesti!» dep sanyn shapalaqtady). Sóitip, Tvardovskiy «Qaharmannyn» sayasi  qanqasy bar  әngime-hikayalaryn jurnalyna  basty. Sol qamqorlyghy ýshin, әlbette, jana avtory oghan: «Sizdi janynday jaqsy kórushi...  Sizge sheksiz  riza Soljenisynynyz» dep hat joldap  túrdy. Alayda, Lenindik silyqtan qaghylghannan keyin, onyng «Emenmen sýzisken baspaq» hikayasyn taldap oqyghan synshy  A. Fedorov  jazghanday, ol KSRO Jazushylar odaghynyn, әdeby gәzet-jurnal men baspalardyng basshylaryn iske alghysyz  etip ekilene jamandaghan. «Sol  tobyrdyn  ishinde  deni  dúrystau  bireu  ghana  boldy, Tvardovskiy  degen, biraq ol da óle  ishetin  maskýnem edi» depti.

Hrushev  baspasózde Stalinge ish tartqan eshtene jazylmauyn  talap  etse de, keyinirekte A. Tvardovskiy  «Bir qiyrdan - bir qiyr» dastanynda   stalindik dәuir turaly jyly lebiz bildirdi de, sol ýshin  qudalanyp, ornynan alyndy. Sony estigende búryn oghan tabynyp jýrgen Isaaevich endi shabynyp: «Qabiletsiz qyzmetshilding ornynan týskeni tragediya emes, búrynghy  rahatyna say ómir sýrip, zeynetaqysyn alyp jýre beredi» dep  shygha keldi. Al Tvardovskiyding qaytys bolghanyn estigende, esesi ketkendey kijinip: «ol KGB-nyng meni túnshyqtyruyna kómektesken!» dep kóiitipti.

Sayqaldyq-satqyndyq  pa? Áriyne!

2. Esepke jýirik «matematiyk» Soljenisyn Tvardovskiyding eteginen ústap jýrgen kýnderining birinde Veshenskaya stanisasyndaghy Mihail Aleksandrovich Sholohovqa bylay dep hat jiberipti: «Asa qúrmetti Mihail Aleksandrovich! Maghan mýlde tosyn bolghan 17-jeltoqsandaghy sәtter (Tvardovskiyding kabiynetinde jolyqqan, - Gh.Q.) jәne sonyng aldynda ghana Nikita Sergeevichke  aparyp tanystyrghandary meni qatty tolqytyp, Sizge - mәngilik «Tynyq Donnyn» avtoryna - ózimning shynayy qúrmetteu sezimimdi bildiruime bóget boldy.    Sizding enbeginizding jemisti bola beruine, eng  bastysy:  densaulyghynyz  myqty boluyna men jan-tәnimmen tilektespin!  Sizdin  A. Soljenisynynyz».

Arada birneshe jyl ótti. M.Sholohov baqilyq boldy. Parijding «Imka- Press» baspasynan IY.Medvedeva-Tomashevskayanyng «Stremya «Tihogo Dona» (Zagadka romana)» degen kitaby shyqty. Onda «Tynyq Dondy» Sholohovtyn  jazbaghany, basqadan  úrlap  alghany, romannyng shyn  avtory  Fedor Dmitriyevich Kruchkov ekeni «dәleldengen». Ol kitaptyng jaryq kóruine   janygha  kirisken, alasúra alghysóz jazghan... – Soljenisyn! Ol ol ma, ózining «Qyzyl donghalaq» romanynda: «...Poema v proze, y nazvaniem, navernoe, samym prostym - «Tihiy Don», potomu chto cherezo vse rastekaytsya - Don, da kormyashie zapahy lubushkiy-zemli. Da pervaya chasti y gotova, no Fedya po robosty ne osmelivaetsya predlojiti publiyke: vedi eshe chto iz togo vyidet?..»  depti  (A. Flegon. «Soljenisyn  prorok?!.).

Sayqaldyq-satqyndyq  pa? Áriyne!

Mihail Aleksandrovichting aruaghyna júdyryq týigen Isaaevich, sirә, «Sholohovty әdebiyettegi  úry etip atyn óshirsem,  onyng ornyn men baspaghanda kim basady?!» dep  esekdәmeli bolsa kerek. Ol aramzanyng jәne onyng sybaylas súrqyltaylar tobynyng soryna qaray, múraghattan romannyn  sholohovtyq  tolyq  qoljazbasy  tabyldy!

3. Ekibastúz múraghatyndaghy bir qújattyng týpnúsqasynan ýzindi:

«Sov.sekretno.

Doneseniye  ot 20/1 -52 g.

V svoe vremya mne udalosi, po vashemu zadanii, sblizitisya s Ivanom Megelem. Segodnya utrom Megeli vstretil menya u poshivochnoy masterskoy y poluzagadochno skazal: «Nu, vse, skoro sbudutsya prorochestva gimna, «kto byl nichem, tot stanet vsem!». Iz dalineyshego razgovora s Megelem vyyasnilosi, chto 22 yanvarya z/k Malkush, Koverchenko y Romanovich sobiraitsya podnyati vosstaniye... Zatem Megeli rasskazal, chto 3 y 4 gruppy doljny blokirovati prohodnui y vorota y otkluchiti zapasnoy elektrodvijok v zone.

Ranee ya uje soobshal, chto byvshiy polkovnik poliskoy armiy Kenzirskiy y voenlet Tiyshenko sumely dostati geograficheskui kartu Kazahstana, raspisanie dviyjeniya passajirskih samoletov y sobirait denigi. Teperi ya okonchatelino ubejden v tom, chto ony ranishe znaly o gotovyashemsya vosstaniy i, po-vidimomu, hotyat ispolizovati ego dlya pobega. Eto predpolojenie podtverjdaetsya y slovamy Megelya: «...a polyachishka-to, vrode  umnee  vseh  hochet byti, nu, posmotriym!».

Eshe raz napominai v otnosheniy moey prosiby obezopasiti menya           ot raspravy ugolovnikov, kotorye v poslednee vremya donimait podozriytelinymi  rassprosamiy.  Vetrov. 20.1.52».

Na doneseniy otchetlivo vidny slujebnye pometki. V levom verhnem uglu: «Dolojeno v GULAG MVD SSSR. Usiliti naryady ohrany avtomatchikami. Nach. otdela rejima y operraboty Stojarov».

Sledstviyem donosa stal rasstrel gruppy zakluchennyh 22 yanvarya 1952 g., posle kotorogo «Vetrov», on je Soljenisyn, byl upryatan v lagernyy lazaret, a zatem pereveden v drugoy lageri (O. Davydov, «Demon Soljenisyna»).

Soljenisyndy saghynyp jýrgenderding kóziri – «Arhiypelag GULAG». Roman. Ol jayynda AQSh-tyng Kenes Odaghyndaghy elshisi bolghan Djeykob Bim estelikterinde bylay depti:

«Birde saqaly sapsighan әldekim bizge júqa qaghazgha mәshinkemen basylghan qobyraghan jazbalardy alyp keldi. Onysynyng ne ekenin, kimge keregin týsine almay anyrdyq. Sonsong sholyp otyrsam, tútqyndar lagerilerinde aityla beretin alypqashty ósek-ayandar. Derek bolar birde- bir  sifr joq. Oilandym da, ol kódiy-sódiydi Ortalyq barlau basqarmamyzgha tapsyrdym. Ondaghy mamandarymyz ony iske jaratugha kóp ter tókti. Sóitip, «Arhiypelag GULAG» dep atalghan shytyrmandy shygharma payda boldy. Barlau basqarmamyzdyng qarjysyna shygharyldy. Basqarma júmsaghan qarjysynyng ótemine kitap aldy da, qalghan taralymy baspany paydagha keneltti. Barlau basqarmamyz ol kitapty shet elderge kelip-ketip jýretin sovettik turisterge, artisterge, diplomattargha tegin taratty».

Kenes Odaghyna, sosialistik elderge qarsy pighyldy әngimeleri, «V kruge pervom», «Krasnoe koleso», «Rakovyy korpus» romandary AQSh-ta kóp taralymmen basylghan, birneshe tilge audarylghan, sol ýshin 1970-jyly Nobeli silyghy alyp berilgen Soljenisynnyng endi «Arhiypelag GULAG» romany (ol jazbasa da) 1973-jyly AQSh-ta shyghyp, iydeologiyalyq bomba bolyp,  әdeyilep sheksiz dәripteu bastaldy. Al sovet әdebiyetining amerikandyq «klassiygi ózinin  romanynyng qoljazbasyn» oqymapty da. Oghan V.Bushinning «Aleksandr Soljenisyn. Birinshi týkirgen kemenger» degen kitaby dәlel (avtor «úly oishyldyn»: «Kerek sәtinde birinshi bop tez týkire bil. Týkirikten tazalana qon qiyn» degen «naqylyn» menzegen).  Romannan alynghan eki  ýzindi mynany aitady:  «3-4 myng kisige arnalghan týrmede 40  myng kisi,  20  kisilik kamerasynda 323 kisi otyrdy»!  «Avtor» týgendegen týrmelerding sanyn, olarda qamauly kisilerding sanyn orta eseppen shygharghanda, mysaly, poyyzdyng tórtkisilik kupesinde 80 adam otyrghan bolady eken! Eger Soljenisyn ózin qoljaulyq ete mazaqtaghan qoljazbany oqyghan bolsa,    esuas ta senbes mynau sifrlardan shoshuy mýmkin edi. IYә, eger týisigi bolsa.

Sayqal-súghanaq «ghúlamanyn» shygharmalaryn orys jәne ózge últ әdebiyetterining kórnekti ókilderining bәri derlik ong baghalaghan joq. Mәselen: Yu.Bondarev, S.Mihalkov, K.Simonov, R.Ghamzatov, M.Shaginyan, Sh.Aytmatov, M.Shalomov jәne basqalar.

Orys әdebiyetining kórnekti jazushysy Yu.Bondarevtin pikirinen: «...onyng jazbalarynda orys halqyn jalpylap jamandau baryn aituym kerek. Slavyandyqqa óshpendiligi nelikten? Onysyna jauap izdegenimde nemisterding «Ost» josparyndaghy súrqiyalyq sóilemder esime týsti...    Sonday-aq, ol HH-ghasyrdyng asa kórnekti jazushysy Ivan Bunindi shet elge ketkeni jәne ómirden orys qalpynda ótkeni ýshin, sypayylap aitsam, -   jauygha jazghyrdy».

Qart qalamger R.Guli: «Ne skroi, chto yazyk Soljenisyna zastavil menya skorbeti... neumestnyy dialektizm, nepryatnyy vuligarizm... muchiyteliny y razdrajiyteliny chitatelu ety slovovydumky y slovozagadky s vykrutasamiy», degen bolsa, әdebiyetshi-tarihshy N.Uliyanov: «Proizvedeniya Soljenisyna ne napisany odnim perom. Ony nosyat na sebe sledy trudov mnogih liys  raznogo pisateliskogo vkusa y sklada, raznyh intelektualinyh urovney y raznyh spesialinostey» degen avtor lageri jataqhanasynda sayasy tútqyn emes, qadirli meymansha jalghyz, erkin jatqan (ózi bayandaghanday) ailarynda onyng taghyda nemen shúghyldanghanyn  anghartqan.

Isaaevichting «shygharmashylyq talantyn» kórnekti jazushy emes, kórnekti әskery adam – Marshal V.Chuykov ta anyq bayqap, 1974-jyly oghan bylay dep jazypty:

«...býkil әlem halyqtary asa zor shayqasqa kóz tigip: gitlershilder jer jýzin shynynda jaulap alyp, biylep-tóster me eken, әlde tosqauylgha tirelip, tauy shaghylar ma eken dep órepkigenin, siz jәne sizdi jetektegender, úmytqannan sausyzdar ma?!. Siz, Soljenisyn, dýnie jýzi, progresshil adamzat qoshemettegen maydangerlerimiz turaly ósek-ótirikti qaulatyp, zymiyandana til tiygizdiniz».

Zymiyandyghy sheksiz bolghan Soljenisyn Frankonyng fashistik biyligin qolday Ispaniyagha barghanynda: «Stalindik sosializm 110 million adamymyzdy qúrtty!» dep, sol jyldary 168 million halqy bar Kenes Odaghynyng týtinin óshire jazdaghan.

Oyyna kelgendi oilanbay oqyranyp aityp, jalaulatyp jazyp, kópke topyraq shashyp toytanday bastaghan sumaqay Soljenisynnyng KSRO azamattyghynan alastalyp, elden quylghany, Amerikanyng Vermontynda túrghany, «klassiktigi»  sonda bastalghany belgili. Al Kenes ókimeti qúlatylyp, SOKP ydyratylghannan keyin  Reseyding preziydenti B. Elisin AQSh-ta túratyn Soljenisyndy elge shaqyryp alyp, erekshe qúrmet kórsetti. Sayajay berip, ordenmen marapattady, biraq aghasy ordendi almady. Sebebi ol «KSRO  kósemderine»  dep  hat  jazyp: - Býgingi  ýkimet, shirkeu, - bәri de keshegi kenestik jýiege jol bergenderi ýshin halyqtan keshirim  súrasyn! - dep  qisynsyz qighylyq saldy da, elisinder  dalbasasyna  mәn bermegen son  ózinshe qyr  kórsetip, ordendi almay qoydy. Biylikke  narazylar: «Mine,   batyr!  Mine, úly  jazushy!» dep shashbaulap, onyng shygharmalaryn jer-kókke sighyzbay maqtap jóneldi. Jazushylardan әsirese V.Rasputin ayanbady. Oghan «tarihy enbegi» ýshin sol kezende jarnamalana qalghan «A.Soljenisyn silyghy» berildi (V.Rasputin - qanqúily ataman Ermakty «Orys halqynyng Qaharmany» dep roman jazghan «klassiyk»). Madaqtaushylargha men de bir sәt senip, onyng romandaryn oqudy oiladym. «Ontórtinshining tamyzy» atty shygharmasyn qolgha alyp, biraq jetinshi betinen keyin tastadym. Sebebin kórnekti orys jazushysy A. Zinovievting sózimen aitayyn: «Reseyde birde-bireu býginde Soljenisynnyng tilimen sóilemeydi. Onyng tili - orys tilining damuyn tejeuge tyrashtanu, qaydaghybir óli sózdermen jabulap, feodaldyq qúrylys kezindegi tilge telu. Býgingilerge týsiniktisi – boghauyz sózderi ghana. Onyng dolbarynsha, «orys tili pushkindik, tipti pushkinge deyingi zamannyng tili bolugha tiyis». Ózining tili orys tilining býgingi sipaty men qalybyna say emesin ol biledi, biraq ózinshe jazudyn  qúndy súlulyghy sol say emestiginde  dep oilaydy».

«Úly jazushy, aqyn, dramaturg» Soljenisyndy әuliyege balap, oghan tabynushy, onyng daqpyrtyn maldanushy jazushylar bar desem, meninshe, solardyng arasynan onyng romandaryn tolyq oqyghandardyng sany eki qoldyng sausaq sanynan asa qoymas. Taqyrgha tabynghan qazekemderding de birde-biri onyng romandaryn oqyghan joq, әldebir eseppen әdeyi madaqtaushylargha ilesip jýr dey alamyn.

«Orystyng danyshpan jazushysynyn» sayqaldyq-satqyndyghy turaly  shyndyq naqty derek tilimen aitylyp, jazylyp jatsa da, ony әli de shashbaulaushylar keybir shet elde de, Reseyde de bar. Mysaly, Mәskeude «Jaysang jandar ómiri» («JZL») toptamasymen shyqqan «A.IY.Soljenisyn» kitabynyng kólemi «L.Tolstoy», «F.Dostoevskiy», «A.Chehov» ýsheuin qosqandaghy kólemnen eki ese kóp. Nelikten? Meninshe, onyng ózi jazghan, N.Uliyanov menzegendey, barymta kitaptaryndaghy, ózi jazbaghan «Arhiypelag GULAG-taghy» pәleqorlyqty, jalaqorlyqty Reseydin, tipti keshe KSRO sheginde bolghan býgingi tәuelsiz elderding ziyalylar qauymyn, onyng ishinde sayasatshylaryn qyryqpyshaq etuge, sanasy endi-endi qalyptasa bastaghan jastaryn daghdartugha paydalanu.

Búl kitapty kózin júmyp alyp maqtap, mektep baghdarlamasyna engizudi kóksegenderding biri – E.Radzinskiy degen «ghúlama» ony «Mәskeuding daryndylar mektebinde jatqa  oqysam!» dep ólermendengen edi (onyng sonday qabyleti bary ras). Aqyrynda radzinskiylerding aitqandary preziydent V.Putinning qúlaghyna qúiylyp, ol 2017-jyly «orys әdebiyeti klassiyginin» shygharmalaryn mektep baghdarlamasyna engizudi qúptady. Onyng qúlaghyna aqyn Valeriya Viushkovanyn:

Net, bylo podlesu otnudi ne vsyo ravno!

Vedi Gitler dlya nego - geroy burjuyskoy voliy!

Antisovetskiy bred ego prohodyat v shkole!

Grehov u Soljenisyna-ljesa - polno!

Vermontskiy prohindey, nagleyshiy vsyo bole,

On k Reyganu vzyval: "Sosializm dokole

Terpeti vy budete?! Moskvu pora davno

Bombiti, kak Hirosimu! Bombu jalko, chto liy?!."

- degen, óz eline qasiret tilegen opasyzdyqty ashynyp aiyptaghan óleni  jetpegen siyaqty. Jetse de, oghan aghasy qymbat bolghany sózsiz. «Óz eline qasiret tilegen» deu sebebim, әdebiyet synshysy V.Hatushiyn jazghanday, Soljenisyn Vashingtongha saparynda, AQSh Kongresinde sóz sóilep, «Sovet Odaghyna soqqy beretin uaqyt keldi!» dep әueyilenipti. Ol betpaqtyghyn izin basushylar «beker!» dep bezektese de, magnitofon taspasyna jazylghan týpnúsqasy bar.

Býginde «Qolynan kelgender qonyshynan basyp jýr» emes pe?!. Reseyding biyligin Medvedev ekeui kezektesip iyelenushi Putiyn, «Reseyding úly jazushysy» A.Soljenisynnyng tughanyna 2018-jyly 100 jyl toluyn býkil Resey kóleminde atap ótu jóninde 2014-jyly sheshim shyghardy. «Arhiypelag GULAG-tyn» syrttay avtory atyna aitylyp jatqan oryndy syndy, ózining shala sheshimine qarsylyqty elemedi.

Sonymen...  mynany oqylyq:

«...Vladimir Putin y Sergey Sobyanin otkryly v Moskve pamyatnik laureatu Nobelevskoy premiy po liyterature Aleksandru Soljenisynu v deni ego 100-letiya... na seremoniy preziydent nazval Soljenisyna vydaishimsya pisatelem, mysliytelem, frontovikom y istinnym patriotom Rossiiy...» (Agentstvo «Moskva»).

«...Posle togo, kak my slyshali, moskvichy povesily na monument Soljenisynu tablichku «Iuda», my reshily sezditi tuda, osmotreti mesto,  a takje vyraziti svoe mnenie o yubilyare y ego deyatelinosti. Na meste my uviydeli, chto izdelie polnostiu zavernuto v polietiylen, vidimo, chtoby sneg ne lejal u nego na golove y ego ne prodoljily nazyvati jivotnym v ermolke. Na sosednem dome poyavilasi kamera narujnogo nabludeniya. V storonke sluchayno stoit mashina s poliyseyskimy vnutriy.

V obshem, Aleksandr Isaevich Soljenisyn vernulsya tuda, gde emu po jizny y bylo mesto – pod konvoy. Toliko tam on byl na svoem meste. Pamyatnik stoit s rukamy za spinoy. Kak polojeno. Dlya voplosheniya zakonov janra ne hvataet toliko ogoroditi ploshadku koluchey provolokoy. Nado posovetovati. Toliko komu? Ispolniytelu Sobyaninu ily vyshe, v sentr prinyatiya resheniy?» (TASS). Sobyanin – Mәskeu qalasynyng әkimi.

«Orys әdebiyetining klassiygi A.IY.Soljenisyngha» eskertkish ornatuda kereghar eki  oqigha boldy, olardy myna eki suretten kóre alasyzdar:

Rostov qalasynyn júrtshylyghy eskertkish  qoydyrmady.

 HII. 2019 j. Mәskeude ashylghan eskertkishke Putin gýl qoydy.

Preziydentterining sheshimi shiryqtyrghandar songhy jyldary Reseyding birer qalasynda Soljenisyngha eskertkish ornatty, biraq olargha: «Satqyn», «Iuda» degen jazuy byr taqtayshalar qayta-qayta ilinip, jergilikti polisiyany sasqalaqtatyp jýr.

Soljenisynshyl qazekemderge «bayghazym» - osy.

 Ghabbas  Qabyshúly

Abai.kz