Birikken Últtar Úiymy  Bas Assambleyasy 2019 jyldy Halyqaralyq bayyrghy tilder jyly dep jariyalady. Maqsaty –joyylyp bara jatqan tilderge jahannyng nazaryn audaru. Jәne, әlemdegi beybitshilikti saqtau ýshin osy tilderding damuyna jaghday jasau.

www.ethnologue.com  saytynyng deregine sýiensek, býginde әlem boyynsha 7097 til bar. Zamanauy baylanystyng qarqyndy ósuining saldarynan, ortasha eseppen eki aptada bir tilding damuy bayaulaytyn kórinedi. Al, býginde әlemning 400 den astam tiline joyylu qaupi tóngen.

Sol qauipti tilder sanatynda keybir týrki halyqtarynyng da tilderi bar. Býginde, búl sanatqa 40 tan astam til kiredi. Al, olardyng tek altauy ghana (qazaq, týrik, ózbek, qyrghyz, әzirbayjan, týrkimen) memlekettik til dәrejesin alghan. Búdan bólek, kóne qypshaq tiline jatatyn qúmyq, qarashay-balqar, tatar, bashqúrt, noghay, qaraqalpaq siyaqty tilder bar. Búl tilderdi qoldanatyndardyng sany 70 mynnan – 6,5 mln.aralyghynda. Al, qarayym tilinde nebәri 40 adam sóileydi. Yaghni, az uaqytta joyylady degen sóz.

Amanqos Mekteptegi, filologiya ghylymdarynyng kandidaty, týrkitanushy:

Týrki halyqtarynyng ishinde kóptegen tilder joyylyp ketti. Sovet ýkimeti kezinde qansha til joyyldy. Óitkeni olar kishi halyqtardyng tilderining damuyna mýmkindik bergen joq. Múnday qauip qazir de joq emes. Mәselen, bizding soltýstiktegi saqa, tuva, haqas siyaqty týrkitildes aghayyndardyng tilderi joghalyp jatyr. Sebebi, olardyng qoghamdyq ortadaghy mýmkindigi shamaly. Ásirese, orys tilining yqpaly olardyng sanyn jyldan-jylgha azaytyp bara jatyr. Ol týgili, orystyng tili tәuelsiz el bolghan bizding tilimizge de qauip tóndirip túr. Ókinishke qaray, bizding biylik osynday kelensizdikke jol berip otyr.

Negizinen, óz tilimizdegi arhaizmder –bizding ejelgi mәdeniyetimizdi kórsetedi. Biz qazir kýndelikti qoldanyp jýrgen sózderimizding kópshiligi basqa tilden engen. Al, bizding tól ruhany mәdeniyetimizge qatysty sózderdi basqa bireuler qoldanyp jýr. Onday da paradoks bar. Mysaly biz “Ýkimet” deymiz. Sol sóz bizding ejelgi tilimizde “Tór” degen sóz. Mongholdar әli kýnge deyin “Ýkimetti”-  “Tór” deydi. Biz “tórge shyq” deymiz ghoy, tóragha deymiz. Sol sóz bizding ruhany mәdeniyetimizge qajetti, bizding ejelgi memlekettigimizding sarqyty siyaqty sóz edi. Biraq, biz ony qoldanbaymyz. Onyng ornyna arabtyng ýkimet degen sózin qoldanamyz. Osy siyaqty mysaldar kóp.

Qazir, bizding mektepterde nemis tilin oqytady, aghylshyn, orys, endi qytay tilin oqytayyn dep jatyr. Biraq, bizding bilim-ghylym ministrliginde otyrghandar - ózimizding tól mәdeniyetimizdi mektepte oqytugha qúshtar emes. Sondyqtan qazirgi balalar óz tarihymyzdan habarsyz. Osynday tәuelsiz kezende óz tamyryna boylay almasan, sening mәdeniyeting basqa kimge kerek?

Sondyqtan, biz ejelgi týrki jazularyn biluimiz kerek. Ol býtkil týrki әlemin biriktiredi. Al, biz birikkende ghana ýlken kýsh bolamyz. Bizdi Resey men Qytaydyng qyspaghynan sol  300 mln.nan astam týrikterding birigui ghana qútqara alady.Biraq, sony ózimizding keybir bauyrlarymyz týsinbey jýr.

Týiin.

Halyqaralyq bayyrghy tilder merekesining resmy ashyluy 28 qantar kýni Fransiya astanasy Parijde ótedi. Oghan BÚÚ nyng agenttikteri, sheneuniktermen qatar, bayyrghy halyq ókilderi, azamattyq qogham belsendileri men jurnalister qatyspaq. Al, búl sharadaghy týrki halyqtary tilderining alar orny men manyzy qanday bolary әzirge belgisiz.

Núrbiyke Beksúltanqyzy

Abai.kz