Bizding býgingi spiykerimiz - jeltoqsanshy Erlan Ábdirashiytúly Dekelbaev. Ol 1986 jyly injener qyzmetin atqarghan. Jeltoqsan kóterilisine qatysqany ýshin alty jylgha sottalghan. 1990 jyly KSRO deputaty M.Shahanovtyng Qazaq SSR Jogharghy kenes janynan qúrylghan «Jeltoqsan kóterilisine týpkilikti bagha beru» komissiyasynyng júmysshy tobynda, 1992-93 jyldary Qazaqstan Respublikasy halyq-deputaty M.Shahanovtyng kómekshisi bolghan. «Allajar» filimining avtory jәne kongshy-rejisseri Q.Ábenovting shәkirti, rejisserdin-kómekshisi qyzmetterin atqarghan. 1989 jyly qúrylghan «Jeltoqsan» úiymynyng mýshesi.

-Erlan agha, әngimemizdi Jeltoqsan kóterilisinen bastasaq. Sizding taghdyrynyzgha búl kóterilis qalay әser etti?

-1986 jylghy Jeltoqsan kóterilisi kezinde Kenester odaghynyng býkil әskeri men jendetteri  alanda bolghan jastardy ayausyz qúrtugha baghyttady. Sottady, oqulary men júmystarynan quydy. Qyzdarymyz zorlandy, itke talandy. Ol azday, Mәskeuding ortalyq sayasy burosy býkil qazaq halqyna qarsy “Qazaq últshyldyghy” degen ýlken aiyp taqty. Búl degenimiz qazaq halqy últ retinde joyylugha shaq qalyp, taghdyry qyl ýstinde túrdy.

Al meni eki kýn alanda bolghanym ýshin 1987 jyldyng 2 aqpanynda  Almaty qalalyq soty, QazSSR qylmystyq kodeksining 65-shi babymen 6 jylgha bas bostandyghymnan aiyrdy. Eskerte keteyin, qylmystyq kodeksting 60-65 baptaryn 70 jyl ishinde Sovet ókimeti qazaq halqyna túnghysh ret qoldandy. Sot ýkimi oqylghanda, sot zalynyng búryshynda anamnyng kóz jasy qalay aqqany kóz aldymnan әli de kete qoyghan joq. Bas bostandyghymnan aiyrylghanym men ýshin әriyne auyr boldy. Týrmening azaby men o jaqtyng qara zildey auyr ómiri turaly týrmede otyryp kelgender ghana biledi. Men ýshin eng  qiynnyn-qiyny  bas bostandyghymnan aiyrylghanym emes, anamnyng eki jyl boyy jazyqsyz aqqan kóz jasy boldy. Ólim aldynda da talay ret auruhanada jatyp shyqqan eken. Ol turaly men keyin bostandyqqa shyqqan song bildim.

Biraz jeltoqsandyqtardy bostandyqtarynan aiyrghannan keyin etappen Manghyshlaqtyng №34-shi enbekpen týzeu koloniyasyna jiberdi. Sol jaqta Sәbit Isabekov, Qúttybek Aymahanov, Álibek Muzafarov, Kenjebay Otarbaev, Núrman Shynybaev, Qasym Ábilhairov, Qúrmanghazy Rahmetov  jәne basqa jeltoqsandyqtarmen  sol zonada tanystym. Manghyshlaqtyng zonasynda eki aiday ghana boldyq. Bizderdi asa qauipti qylmyskerler retinde, Reseyge deyin Kenester Odaghynyng jan-jaqtaghy týrmelerine tarata bastady. Meni KarLAG-tyng týrmesine jiberdi. Basynda qiyn body. Uaqyt óte ol jerding «ómiri» men qatang jýiesine de etim ýirenip ketti. Alayda, týrme, abaqty, ashtyq, etap  degen Kenester Odaghynyng fashistik jýiesi basymyzdy jaryp, densaulyqtarymyzdan aiyryp, qabyrghamyzdy syndyrghanymen, bizdin  ruhymyzdy syndyra almady.

Jazamdy KarLAG-ta ótep jatqan kezimde KGB-ning eki qyzmetkeri kelip: «Kolbinning atyna keshirim hat jazssan, bir aidan song bostandyqqa shyghasyn. Bas tartsang osy jerde shirip ólesin» - degende, alandaghy súmdyqtar men sot zalynda otyrghan anamnyng aqqan kóz jasyn  kóz aldymda bir mezette elestetip shyqtym. Ashuym kelgeni sonshalyq, Kolbinning atyna keshirim hat jazudan bas tarttym. «Men Kolbinning atyna keshirim hat jazbaymyn. Kerisinshe ol mening halqymnyng atyna keshirim hat jazssyn» - dep, bostandyqty emes, qazaghymnyng namysyn  tandadym. Osydan keyin bostandyqty kórmeytindey kýy keship, ómirim osymen bitkendey boldy. Ólim men ómirding ortasynda jýrip, abaqtyda әr kýning 15-20 kýnge teneletin búnday jerde kimning otyrghysy keledi. Biraq, arada  kóp úzamay qayta qúru sayasatynyng birshama algha basuyna baylanysty 1989 jyldyng basynan bastap birtalay jeltoqsandyqtardyng isteri qayta qaralyp, jaza merzimderimiz qysqartylyp bostandyqqa shygha bastadyq.

-Juyrda siz әleumettik jelide týrmeden shyqqannan keyingi bolghan qazaq tiline qatysty bir oqighany jazdynyz. Demek, Jeltoqsan kóterilisi elding ruhyn oyatyp, til ýshin kýresti bastaugha da sep bolghan deuge bola ma?

-Áriyne! 1989 jyldyng 3-aqpanynda, QazMÚ-dyng tarih fakulitetining studenti bolyp jýrgende Jeltoqsan kóterilisine qatysyp, bes jylgha sottalghan Ermúhan Quandyqov ekeumiz KarLAG-tyng qaqaghan ayazynda kópten kýtken bostandyghymyzgha  birge shyghyp, Qaraghandy temirjol  vokzalyna úshyp bardyq.  Vokzalgha kelsek  biylet kelesi kýnge Petropavl - Almaty reysine ghana qalypty. Bayqasaq, vokzaldaghy habarlandyrudyng barlyghy tek orys tilinde ghana aitylyp jatyr. Búl bizding namysymyzgha  kezekti ret tiydi. Bostandyqqa shyqqanymyzgha nebәri 2-3 saghattay ghana boldy. Qaraghandynyng temirjol vokzalynyng әkimshiligine baryp olargha habarlandyrular nege qazaq tilinde jariyalanbaytyny turaly aittyq. Sol jerde otyrghan kilen  orystar bizge qarsylasyp auyr-auyr sózder aita ma dep oilaghanbyz. Eng qyzyghy olar bizdi múqiyat tyndap bolghan son, esh qarsylyq kórsetpey, shaghymdarymyzdy «shaghym kitapshasyna»  jazyp ketuimizdi súrady. Sóitip, kitapshagha vokzaldaghy habarlandyrular qazaq tilinde bolu qajettigin eskertip, Almatydaghy meken-jayymdy kórsetip aryz jazyp kettik.

Arada 1-2 aiday ótken son, Almatydaghy ýiime Qaraghandy vokzalynan hat keldi. Konvertti ashyp qarasam, “Qúrmetti Erlan Dekelbaev, Sizding shaghymynyz  Qaraghandy vokzalynyn  jalpy jinalysynda qaraldy. Qazirgi uaqytta vokzaldyng barlyq habarlandyrulary qazaq jәne orys tilderinde habarlanuda” degen jazudy oqyghanymda, bir quanyp «Qazaq tiline tittey  bolsa da ýlesimizdi  qosyppyz ghoy» - dep kәdimgidey marqayyp qaldym.

-Bostandyqqa shyqqannan keyin kóp úzamay, Sizder “Jeltoqsan” úiymyn qúrdynyzdar. Osy turaly aityp ótseniz...

-Biz abaqtydan shyqqannan keyin bir-birimizdi izdey bastadyq. Bir kýni “Qazaqfilim” kinostudiyasynda bir rejisser jigit Jeltoqsandyqtardyng basyn qosyp jatyr degen habardy estidik. Sóitip “Qazaqfilimge” barsaq, Amanjol Nәlibaev (5 jylgha sottalghan), Baqtybek Imanqojaev (teatr institutynda oqyp jýrip 3 jylgha sottalyp ketken), Hasen Qojahmetov, Jarmúhanbet Tlegenovter otyr eken. Qasyma Chita týrmesinen qashyp kelgen Qúrmanbay Qalmúratovty ertip bardym. Aramyzda Manghyshlaqtyng zonasynda birge bolghan Qúttybek Aymahanov bar eken. Al, әlgi rejisser Qaldybay Ábenov bolatyn. Qaldekeng bizge ózin tanystyryp bolghan son,  shynayy derekterge sýiene otyryp  jeltoqsan  kóterilisi turaly “Allajar” filimin týsirgisi keletinin aitty. Filimge  qajetti materialdardy jinau ýshin Jeltoqsan kóterilisin jan-jaqty zerttep, derekter tabu kerek boldy. Sondyqtan biz kóterilisting shyndyghyn halyqqa jetkizu ýshin úiym qúrayyq dep sheship, úiymnyng atauyn birauyzdan «Jeltoqsan» dep atap, onyng  alghashqy tóraghasy etip Baqtybek Imanqojaevty sayladyq. Árbiz sózimiz ben izderimizdi andyp otyrghan KGB-nyng zamanynda, úiymnyng alghashqy mýsheleri bolyp: Qaldybay Ábenov, Baqtybek Imanqojaev, Amanjol Nәlibaev, Ótkirhan Mýlkibaev, Jarmúhamed Tilegenov, Qúttybek Aymahanov, Erlan Dekelbaev, Qúrmanbay Halmúratov siyaqty azamattarymyz  boldy. Arada uaqyt óte týrmeden aman esen oralghan Shora Qarabaev, Jenis Dәuletov siyaqty basqada jeltoqsandyqtar qatarymyzgha qosyla bastady. Óstip Qaldybay aghamyzdyng «Qazaqfilim» kinostudiyasynyng 250-shi bólmesinde, 1989 jyldyng  20-mamyrynda óz jarghymyz ben maqsatnamamyzdy qabyldap, Kenester Odaghynyng qylyshynan qany tamyp, Kolbin taqta otyrghan kezde «Jeltoqsan» úiymyn qúryp, birden sayasy kýresimizge kirisip kettik. Qaldybay agha sol jyldary jeltoqsandyqtargha qol úshyn sozyp, ózining qanatynyng astyna alyp, bizderge is jýzinde qoldau kórsetken eng alghashqy ziyalylardyng biri boldy.

-Sizderding algha qoyghan negizgi maqsattarynyz qanday edi?

-Ókinishke oray «Jeltoqsan» úiymy 1986 jylghy jeltoqsan kóterilisine tarihy әdil, dúrys sayasy bagha beru maqsatynda qúrylghan  eng alghashqy tәuelsiz komissiya bolghany turaly eshkim bilmeydi.  Alghashqy maqsattarymyz:

- týrmede otyrghan qalghan jeltoqsandyqtardy bosatyp alu,

-  jeltoqsan kóterilisine tarihy әdil, dúrys sayasy bagha berip halyqqa shyndyqty jetkizu.

- jeltoqsan  jendetterin jazagha tartu

- “Allajar” filimine kómektesu

- Mәskeudin  ortalyq sayasy burosynyng tikeley búiryghymen shyqqan “Qazaq últshyldyghy” degen auyr qaulysynyng kýshin joyghyzu

- Jeltoqsan kóterilisi kezinde japa shekken adamdardy tauyp, búl mәseleni Halyqaralyq dengeyde kóteru jәne t/b kóptegen últtyq mәselege baylanysty iydeologiyalarymyz boldy. Medali, orden, pәter alu degen týsimizge de kirgen emes, oiymyzda da bolghan emes.

 -Ol kezde Jeltoqsan shyndyghyn ashamyz dep niyettengen basqa qanday úiymdar boldy?

-«Jeltoqsan» úiymyn bizge ýkimet qúryp bergen joq. Biz Qaldybay aghamyzdyng arqasynda  týrmede otyryp kelgen jeltoqsandyq jigitter bolyp, óz kýshimizben qúryp, eshkimge baghynbaytyn «Jeltoqsan» atty tәuelsiz komissiya qúrdyq. Qadyr Myrzaliyevtyng komissiyasy boldy. Ol komissiya eshqanday júmys tyndyra almady. Sodan keyin QazSSR Jogharghy kenes  janynan, KSRO deputaty Múhtar Shahanovtyng komissiyasy qúryldy. Qatelespesem, ol kýz ailarynda qúryldy. Ol kezderi bizder Qadyr Myrzaliyevpen de, Múhtar Shahanovpen de aralaspaytynbyz. Jeltoqsangha baylanysty maghúlmattardy óz kýshimizben jinap, ózimizshe júmys istep jýrgenbiz. Búl jolda «Jeltoqsan» úiymynyng úzaq jyldar boyy tóraghasy bolghan marqúm Amanjol Nәlibaev aghamyzdyng әdildikting aq tuyn kótere bilgen jәne tókken manday teri men enbegi úshang teniz ekenin atap ótkim keledi

-Ol - repressiyanyng qyzyp túrghan kezi. Soghan qaramastan tәuekelge bardynyzdar. Sol kezdegi Sizderding alghashqy qadamdarynyz qanday boldy?

-Sol kezderi qalay ghana qoryqpay júmys istegenimiz turaly qazir oilansam, ózim de tang qalamyn. Bizding alghashqy qadamymyz – Jeltoqsan kóterilisining 3 jyldyghynda alangha baryp, eske alu mitingisin jasau edi. Búl turaly juyrda Abai.kz saytynda Qaldybay aghamyzdyng "Zamanbek jәne Jeltoqsan" atty maqalasy shyqty. Sol súhbattan alghashqy jasaghan qadamdarymyz turaly kenirek oqy alasyzdar.

- Sizder alghash qúrylghan úiym bolghanymen, keyinnen Múhtar Shahanovtyng komissiyasynda da  biraz júmys istedinizder? Osy jayynda aityp berseniz?

-IYә, biz “Qazaqfilim” kinostudiyasynda Qaldybay aghamyzdyng kabiynetinde jarty jylday bólek otyrdyq. Bizge Qúrmanghazy atyndaghy konservatoriyasynyng dosenti, QazSSR Jogharghy kenesining janynan qúrylghan, KSRO deputaty M.Shahanovtyng 1986 jylghy jeltoqsan kóterilisine týpkilikti bagha beru komissiyasynda  sol kezderi qyzmet atqarghan  (marqúm imandy bolsyn) Ámina Núghmanova degen apamyz bizderge qoldau kórsetip aramyzgha jii kelip aralasyp túratyn. «Jeltoqsan» úiymynyng  belsendi týrde, istep jatqan qyzu júmystarymyz ben  jeltoqsangha baylanysty kóptegen maghúlmattar tauyp jatqanymyzdy kórip, M. Shahanovqa  jetkizip otyrdy.

1990 jyldyng qantar aiynda  Amanjol Nәlibaev, Qaldybay Ábenov jәne men Ámina apayymyzdyng úiytqy boluymen  Múhtar Shahanov aghamyzdyng shaqyruymen «Jalyn» jurnalynyng redaksiyasynda ornalasqan kabiynetine bardyq. Múhanmen biraz sóileskennen keyin Ámina apay Múhangha: “Osy jigitterdi qasyna alsang útylmaysyn. Biraz dýniyeni tónkeretin de osylar!”- dep ótinish bildirdi. Biz de Múhangha qolymyzdaghy kóptegen materialdardy kórsetip, birlese otyryp júmys isteuge  úsynys jasadyq. Sóitip  Amanjol Nәlibaev agham ekeumiz «Jeltoqsan» úiymy tarapynan, M.Shahanovtyng Qazaq SSR Jogharghy kenes janynan qúrylghan komissiyanyng qúramyna resmy týrde qabyldandyq. Al Qaldybay agha, osy komissiyagha kómektesuden basqa, dayyndap bergen materialdarymyz boyynsha «Allajar» filimin de qatar týsire bastady.

-Sizder ol jerge qanday qújattar tapsyrdynyzdar?

-Óte kóp. «Jeltoqsan» úiymy tarapynan qajetti mәlimetter men aryzdardy jinaugha barymyzsha  ayanbay  júmys jasadyq.  Komissiyada birge istegen Meyirhan Ábdimanapov ekeumiz jastargha qarsy qoldanghan armaturalardy qay jerde dayyndap, oghan kim tapsyrma bergeni turaly maghúlmattar taptyq. Armaturany dayyndaghan «Elektorobytpribor» zavodtyng diyrektorymen kezdesip, barlyq jaghdaydy qaghazgha týsirtip aldyq ta Múhannyng aldyna alyp bardyq. Basyna saper kýrek tiyip auyr jaraqat alghan  alghashqy adamdy da, zorlanghan qyzdardy da taptyq. Jalpy sol kezderi «Men jeltoqsan kezinde jaraqat  alyp, jәbir kórdim» dep bir adamnyng qolynan aryz jazdyrtyp aludyng ózi mashaqattyng mashaqaty bolatyn. Belgili nәrse. Bәri qorqyp qalghan. Sol kezderi zardap shekken bir-eki adam tauyp, qoldarynan aryz jazdyrtyp alghan  kezimizde, Múhang da, biz de qatty quanyp qalatynbyz. Óitkeni zardap shekken  bir adamnyng jazghan  aryzy auaday qajet edi.

-Úiymnyng mýsheleri retinde Kenester Odaghynda búryn sondy bolmaghan sayasy ashtyq aksiyasyn da úiymdastydynyzdar. Onyng nәtiyjesi qanday boldy jәne biylik tarapynan kimder qoldady?

-1990 jyldyng 24-sәuirinde «Jeltoqsan» úiymynyng jigitteri “Jeltoqsan tútqyndary týrmeden bosatylsyn!” “Qazaq últshyldyghy joyylsyn!” “M.Shahanovtyng komissiyasyna júmys isteuge mýmkindik berilsin!”degen transporanttar jazyp, eski alannyng aldyna baryp talaptarymyzdy qoyyp, eng alghashqy sayasy piyketimizdi  úiymdastyrdyq. Sebebi, sol kezderi Múhannyng komissiyasy jabylu aldynda túrghan. Komissiyagha da, bizderge de jan-jaqtan qysym kórsetu júmystary kýsheyip, barlyqtaryndy óltiremiz degenge deyin bardy. Eger búlay jalghasa beretin bolsa, biz kóshege býkil halyqty alyp shyghamyz dep Ýkimetke de, qalalyq әkimshilikke de qatang eskertu jasadyq. Óitkeni birlese otyryp jasaghan komissiya ýlken júmystar atqaryp, jendetterding jasaghan kóptegen qylmystary ashylayyn dep túrghan sәtinde, syltau tauyp komissiyany «jabamyz» degenderi de sayasy tapsyryspen jasalghandary kórinip túrdy. Bizding taghdyrymyz taghyda qyl ýstinde túrdy.  Biraq biz qoyamyz ba. Aynalamyzgha OMON-dar qaptady. Viydeo kameralarymen KGB-nyng adamdary kelip transporanttarymyzben birge bizderdi týsirip jatty.  Biz bәribir ketpedik. Ókinishke oray búl piyketimiz nәtiyjesiz ayaqtaldy.

Arada jiyrma kýn  ótken song  Qayrat Rysqúlbekovpen birge 14-15 jylgha sottalghan T.Tayjúmaev, Q.Kýzembaev, T.Tashenovtardy týrmeden bosatyp alu ýshin, basymyzdy taghyda bәigege tigip  sayasy ashtyq jariyalaytyn boldyq.  Jinalysymyzdy jasap, hattamamyzdy toltyryp jinalystyng sheshimi boyynsha  Qúrmanbay Qalmúratov, Mihail Kóbekov, Ótkirhan Mýlkibaev, Qayratpen birge túryp, 14 jylgha sottalghan Týgelbay Tәshenovtyng aghasy Qayyrgeldi Tashenov jәne J.Barlybaev degen azamattarymyz ashtyqqa jatatyn boldy. Qalghandarymyz úiymdastyrushylar  retinde, sayasy ashtyqqa shyqqanymyz turaly jәne ondaghy talaptarymyzdy tizip, sol kezdegi QazSSR Preziydent N.Nazarbaevtyng atyna hat jazdyq. Ondaghy talaptarymyz:

-Týrmede otyrghan qalghan jeltoqsandyqtardy bostandyqqa shygharu,

-Mәskeudin  ortalyq sayasy burosynyn  “Qazaq últshyldyghy” degen auyr qaulysynyng kýshin joyghyzu.

-Jeltoqsan jendetterin jauapkershilikke tartu.

-QazSSR Jogharghy Kenes janynan qúrylghan jeltoqsan kóterilisne baylanysty M.Shahanovtyng komissiyasyna qysym kórsetudi toqatatyp, jabylayyn dep túrghan komissiyagha júmys isteuge tolyqtay mýmkindik berilsin degen talaptar qoydyq.

Sóitip tórt  jeltoqsandyq jigitterimiz tórt kýn, tórt týn boyy janbyrgha da qaramastan ashtyqta jatty. Biraz uaqyttan keyin ashtyq jariyalaushylar qataryn jeltoqsandyq Qúttybek Aymahanov toltyrdy. Tek, tórtinshi kýni ghana aspannan shelektep janbyr jauyp túrghan kezde  “Jeltoqsandyqtar týrmeden bosatylsyn” degen qauly shyqty. Bizding janbyr astynda kórgen quanyshymyzdy kórsender ghoy. Ony sózben jetkizu mýmkin emes. Biz jyladyq ta, quanghanymyzdan aighaladyq ta! Bizderge janashyrlyq bildirgen jәne osy qaulynyng shyghuyna kómektesken  sol kezdegi deputattar Serik Abdarhmanov, Imanghaly Tasmaghambetov, Múrat Áuezov, S.Sartaevtar  boldy. Búl bizding -  Kenester Odaghynda, Tәuelsizdigimizdi almay túrghan kezimizdegi eng alghashqy tarihta qalghan túnghysh eng ýlken sayasy jenisimiz boldy. Al 1990 jyldyng mamyr aiynyng 21-de Mәskeuding KSRO Ortalyq Komiyteti «Qazaq últshyldyghy» degen auyr aiypty qate ketken qauly dep tanyp, onyng kýshin joydy. Sol komissiyanyng tireui de, jabylyp qalmauyna da sebepshi bolghan «Jeltoqsan» úiymy bolghany jayynda eshkim bilmeydi. Búl turaly da «Allajar» filimining jalghasynda kóretin bolasyzdar.

-Sizderding kýresteriniz tek Jeltoqsan shyndyghyn ashumen ghana shekteldi me? Álde, basqa da últtyq mәselelerdi kóterdinizder me?

-Tórt jigitimizdi týrmeden bosatyp alghan son, 1990 jyldyng mamyr aiynyng 20-da  “Kino ýiinde»  «Jeltoqsan» úiymynan, «Jeltoqsan» últtyq-demokratiyalyq partiyasynyng qúryltayyn ótkizip, partiyagha ainaldyq. Onyng negizgi maqsaty –  Kenester Odaghynan  bólek ózimizdi Egemendi el retinde jariyalau, orys tilin mýldem alyp tastap qazaq tilin memlekettik til dep jariyalau, shet elde jýrgen qandastarymyzdy Otanymyzgha qaytarugha ýles qosu, Islam dinimen qatar  salt-dәstýrimizdi janghyrtugha, Kenester Odaghynyng basqa respublikalarynda әskery boryshtaryn atqaryp jýrgen qazaq soldattaryn óz elimizde qyzmet atqarsyn  degen kóptegen últtyq mýddege baylanysty jarghylarymyzdy  qabyldadyq.  «Jeltoqsan» partiyasynyng aq tuyn kóterip, Ýkimetke jәne kóshelerdi aralap elderge habarlandyrulardy taratyp, halqymyzdy sayasy belsendilikke shaqyrdyq. Aramyzda studentter de boldy. Syrttan qosylghan azamattarda boldy. Partiyamyzdy qoldap, izgi niyetimen  óz quanyshyn bildirgen ziyalylardyng ishinde  Ámina Núghmanova degen aq peyildi apamyz boldy. Ámina apamyzdyng bizge jasaghan jaqsylyghyn eshqashan úmytpaymyz. Halyqqa «Jeltoqsan» partiyasynyng baghdarlamasyn tanystyryp, nasihat jýrgizu maqsatynda  “Jeltoqsan” degen gazetimizdi de  shyghardyq. Gazetimizding mandayshasynda «Qazaqstannyng  bolashaghy - Tәuelsizdikte” degen úranymyz boldy. Úmytpasam gazetimiz eki myng danamen shyqty au deymin. Onyng barlyghyn tipografiyada jasyryn týrde shygharghanbyz. Gazetimizdi jer-jerde, ayaghymyzdan su ótip, basymyzdan kýn ótkenine qaramastan, jayau jýrip tarattyq. Gazetke qarjyny da óz qaltamyzdan shyghardyq.  Ókinishke oray qarajat tapshylyghynan  gazetimiz de eki-ýsh jyldan keyin jabylyp qaldy. Bizding «Qazaqstannyng bolashaghy – Tәuelsizdikte» degen úranymyzdy kórip, kópshiligi qorqyp, bizge jaqyndamady. KSRO kezi ghoy, týsinikti. Sol kezderi az  bolghanymyzben, biz - sanymyzben  emes, sapamyzben, ruhymyzben, birligimizben myqty boldyq. Sol ruh pen birligimizding  arqasynda biraz jenisterge jettik.

-Al, jeke úiym retinde Jeltoqsan kóterilisin Halyqaralyq minberlerde kótere aldynyzdar ma?

-Sol kezdegi bizding úiymnyng mýshesi, «Jeltoqsan» partiyasynyng  ókili retinde Mihail Kóbekov degen jigitimiz Ukrainadaghy  Ivanovo-Frankovsk qalasyna baryp, “Adam qúqyqtaryn qorghau” taqyrybyndaghy halyqaralyq demokratiyalyq kýshterding úiymdastyruymen bolghan konferensiyasyna qatysyp qaytty. Onda Evropadan kelgen adamdargha Qazaqstandaghy Jeltoqsan kóterilisi kezinde Moskvanyng tikeley búiryghymen Kommunistik partiyanyng qazaq halqyna qarsy jasalghan genosiydi men  «Jeltoqsan» partiyasynyng atqaryp jatqan júmystary turaly aityp, Mihail bauyrymyz abyroyymyzdy Halyqaralyq dәrejege deyin kóterip ketken edi. Qaldybay agha, Amanjol Nәlibaev, Hasen Qojahmet jәne men   AQSh-tyng «Amerika Halyqaralyq Helisinky tobynyn» Vashingtonnan kelgen  Djery Loyber men Katarina Kosmen degen jurnalisterge de jeltoqsan jendetterining qazaq halqyna qarsy jasaghan qylmystary turaly bar bilgenimizdi aityp, jayyp saldyq. Amerikandyq jurnalister búl súqbatymyzdy 1990 jyldyng qazan aiynda býkil Amerika men Evropagha 60 betten asatyn jurnaldy myndaghan tirajben taratqan. «Jeltoqsan» úiymy osynday jolmen halyqaralyq dengeyge deyin jeltoqsan shyndyghy turaly óz dauystaryn jetkize bildi. 1990  jyldary Almaty qalasynda basqa da qoghamdyq úiymdarmen birlese otyryp, mitingiler úiymdastyryp, negizgi jauapkershilikti «Jeltoqsan» úiymy óz moynyna ala otyryp,  «Qazaqstan KSRO-dan bólek, Egemendi el boluyna baylanysty qarar qabyldap, halyqtar arasynda referendum jýrgizetinimizge deyin jariyalap, biraz qújattardy Mәskeu men QazSSR Ýkimetine deyin tapsyrghan kezderimiz de boldy. Jasaghan júmystarymyz óte kóp, bәrin aityp búl jerge syidyra almaytyn shygharmyn.   Aytpasam bolmayyn dep túr, 1993 jyly demokrattar ýiinde Amanjol Nәlibaev aghamyz bastaghan bizding jigitter ýkimet adamdaryna jeltoqsandyqtardy resmy týrde jappay sayasiy-qughyn sýrgin qúrbandary retinde aqtau turaly talaptarymyzdy qoya bastadyq. 10-15 kýnge sozylghan taghyda ashtyq jariyaladyq.  Sәbit Isabekov, Jambyl Taydjúmaev, Kenjebay Otarbaev j/e taghyda basqalary óz ómirlerin taghyda qauipke tóndirip ashtyqqa jatty. Sol qarsylyqtary ýshin eki jyldan týrmede otyryp kelgen jeltoqsandyqtar taghyda 15 tәulikke qamaldy. Biraz jigitterimiz  әkimshilik jazagha  tartyldy. Jeti jeltoqsandyq óz ómirlerine qol salamyz dep halqyna amanat hatyn da dayyndap qoydy. Al «Jeltoqsan» úiymynyng tóraghasy Amanjol Nәlibaev pen Ábdimanapov Meyirhan degen bauyrymyz eshbir kedergilerge qaramastan, eski alannyng aldynda 45 kýn boyy ashtyq jariyalady. Sol kýresting nәtiyjesinde ashtyq jariyalaghan jeltoqsandyqtardyng barlyq talaptaryn oryndau ýshin, Ókimet amalsyzdan arnayy komissiya qúryp qauly shyghardy. Ókimet qauly shygharghanymen óz uәdesinde túrmay  taghyda oryndamady. Al bizder kýresimizdi ary qaray jalghastyrugha mәjbýr boldyq. Osynday kýresting arqasynda 1996 jyly Jeltoqsandyqtar resmy týrde qughyn-sýrgin qúrbandary retinde «Jappay sayasy qughyn-sýrgin qúrbandary» dep tanylyp tolyq aqtaldyq.

-Kópshilik Múhtar Shahanovtyng komissiyasyn biledi. «Allajar» filimin biledi. Alayda, osynday auqymdy júmys atqarsanyzdar da, әli kýnge deyin Sizderding úiymdarynyz turaly basym kópshiligi bilmeydi. Nege?

-Múhtar aghanyng komissiyasy óte ýlken júmystar atqarghany ras. Ony joqqa shyghara almaymyn. Biraq  odan búryn qúrylghan «Jeltoqsan» úiymynyng atqarghan isteri tipten  auqymdy da, auyr  edi. Ras, búl úiym qazir kópshilikke beymәlim. Sebebi, osy úiymnyng jaqsylyghyn kórgen keybir “ziyalylarymyz” búl turaly mýlde aitpaydy. Bizding úiym turaly aitatyn adamdarymyzdyng kóbi qaytys bolyp ketti. Birazy úmytyp ketti. Ol  kezderi bizder  atymyzdy shygharayyq dep júmys istegen joqpyz. Bar niyetimiz – Múhannyng komissiyasy men “Allajar” filimine qoldau kórsetip, kómektesu edi. Jana jogharyda aityp ketkenimdey “Jeltoqsan” úiymy  bolmaghanda, M.Shahanovtyng komissiyasy jabylyp, jeltoqsan turaly kóptegen shyndyqtar aitylmay keter edi. Biz sol kezderi bir-birimizge qoldau kórsetip, tireu bolghanymyzdy bireuler úmytsa, Qaldybay agha ekeumiz  úmytqanymyz joq. Bәri beynetaspada saqtauly. Ony joqqa shyghara almaymyz. Búl tarihy fakt.

-Sizder juyrda BAQ arqyly “Allajar” filimining jalghasy týsiriletini turaly aittynyzdar. Búl filim ne turaly bolmaq? Búghan qanday materialdar qoldanylady?

- IYә, biz Qaldybay agha ekeumiz әleumettik jelide de, aqparat qúraldarynda da osy filimning jalghasy bolatynyn aityp kele jatqanymyzgha biraz jyl boldy. «Allajar» filimning jalghasy Jeltoqsan kóterilisi turaly emes. Búl filim Qaldybay aghamyzdyng otyz jyldan beri aityp kele jatqan, 1989 jyly «Qazafilimde» qúrylghan aty anyzgha ainalghan «Jeltoqsan»  úiymynyng halyqaralyq sayasy arenada jәne Egemendik jolynda  atqarghan  kýresteri turaly kóp seriyaly derekti epopeya bolmaq.  Qaldybay aghamyzdyng otyz jyldan beri kele jatqan 60 saghattyq beynematerialdary men  sonau 1989 jyly «Jeltoqsan» úiymy retinde qúrylghannan beri saqtalyp kele jatqan asa qúndy qújattarymyzda bar. Atalghan beynematerialdar men qújattardy  negizge ala otyryp   osy filimdi úrpaq aldynda jaryqqa shygharugha bel budyq. Biz beynematerialdar men qújattardy  qúpiya týrde  saqtap otyrmyz. «Qaldeke! «Allajar» filimin jaryqqa shygharghan kezde sening ayaghynnan shalyp, qiyanat jasaghandar óte kóp boldy. «Allajar» filimining jalghasyn týsiru ýshin, barlyq beynematerialdardy maghan amanat etip tapsyryp otyrsyn. Mening ayaghymnan shalyp, qiyanat jasaytyndar bolatynyn bilip otyrmyn. Olar kimder bolady?» - degen súraghyma: «Óz auylynnyng eng jaqyn itteri  qabatyn bolady!» - dep mening oiymdaghymdy dәl aitqan kezde tang qaldym.  Men bәrin týsindim. Búl Qaldybay aghamyzdyng maghan qaldyrghan amanaty! Qaldekenning jaghdayyn ózderiniz bilesizder, tym nashar. Kótereyin dep jatqan jýgim tym auyr. «Ey, Alla! Bir Ózing jar bola gór!» - dep, Alla densaulyq berse, búl tuyndyny jaryqqa shygharamyn.

-Búl filimdi shygharu ýshin, Sizderge naqty qanday kómek  qajet?

-Bizge eng birinshiden kino týsiretin viydeokamera, mikrofon, shtativ siyaqty qúraldar auaday qajet bolyp túr. Biraz týsiretin  júmystary bar. Eng bolmaghanda 3 millionday qarajat tabyla qalsa, jogharydaghy atalghan qúraldady satyp alyp, týsirilim tobyn qúryp, júmysyma  kirise berer edim. Jalpy búl filimdi shygharu ýshin bәlenbay milliondaghan dollar qajet etpeydi. Óitkeni materialdardyng bәri dayyn, qolymyzda túr.Múndaghy eng negizgi júmys – montajdyq júmystar. Qarajat tapshylyghyna qaramastan Qaldybay agha ekeumiz biraz júmystardy da atqaryp, osy baghytta júmysymyzdy toqtapay kelemiz. Eng bolmasa jeltoqsan kóterilisining 35 jyldyghyna arnap, 1-2 seriyasyn shygharsaq ta jaman bolmas edi.

Ángimenizge raqmet!

Súhbattasqan Núrbiyke Beksúltanqyzy

Abai.kz