Senbi, 11 Mamyr 2024
Áriptesting әngimesi 5434 43 pikir 23 Qarasha, 2018 saghat 11:36

Álem damuyndaghy alghashqy ýsh sekiristi Úly dalalyqtar jasaghan

Jayau edi. Jayau bolghan song damuy da bayau edi. Sóitip, atty ýiretti. Mindi. Shapty. Qústay úshty. Mine, osy jyldamdyqpen úly dalada eng alghashqy órkeniyet bastaldy. Alghash bolyp atqa mingen song alghashqy quatty әsker de osy dalalyqtarda boldy. Atty adamdy kórgende jayaulardyng zәre qúty qalmay qashty. Olardy grekter Kentavr dep atady. Ejelgi grek anyzdarynda jartylay adam, jartylay jylqy tәrizdi beynelenetin mifologiyalyq keyipker  kentavrlar alghashynda Fessaliyanyn tauly ónirlerin jaylaghan. Zertteushiler Kentavrlar beynesining ejelgi grek mifologiyasynda payda boluyn saqtardyng aldynghy Aziyagha joryghymen baylanystyrady. Kýni boyy at ýstinen týspeytin saq sarbazdaryn ejelgi grekter atpen birge jaratylghan dep senip, olar turaly san týrli anyzdar taratqan. Anyzgha jasyrynghan aqiqatqa sýiensek, Grek anyzyndaghy basy adam, denesi jylqy bolyp beyneletin, medisinany keremet mengergen emshi, ghajap muzykant, әskery óner men anshylyqta eshkim teng kelmeytin kentavr Hiron da osy Úly dalanyng úrpaghy boluy әbden mýmkin.

Jylqy -­ dala halqynyng jan serigi. Minse - kóligi, qarny ashsa - as boldy, shóldese - susyn boldy, tonsa -  kiyim boldy. Jylqy men qazaqtyng jany bir. O dýniyede de jany birge bolady. Ajyramaydy. Úly dala úrpaqtary da solay oilaghan. Sondyqtan mingen atyn birge jerlegen. Oghan Berel qorymynda qaytys bolghan adamnyng qorymynan tizerletip jerlengen 6-10 attyng sýiekteri tabyluy aighaq. «Atyng barda el tany jelip jýrip» dep әndetken Úly dala úrpaqtary saq bolyp, Attila bolyp jana aitqan Grekiyagha, sonau Europagha deyin at basyn tiredi. Ol kezdegi atty ýiretu ­- býgingi gharyshty mengergenimiz, kompiuter arqyly ghalamdy basqarghanymyz siyaqty ghajayyp innovasiya bolatyn. Sóitip, babalarymyzdyng arqasynda әlem óz damuynda alghashqy sekirisin jasady. Al, babalarymyz barlyq kólik bitkenning týp atasy - arbany oilap tapqanda әlemdik órkeniyet ekinshi sekiris jasady.

...Qyzyq, sol atty kim ýiretti eken? Qazaqy týsinikke salsaq, «Jylqyny alghash baghypty Qambar ata» degen ejelden kele jatqan oy saq ete qalady. Jylqynyng piri Qambar ata deymiz. Rasynda jylqyny eng alghan ýiretken adamnyng aty Qambar shyghar? Mine, eger jylqynyng baghzy zamanda qalay ýiretilgeni turaly kino týsirer bolsaq, basty keyipker osy Qambar bolsyn. Ol qazaqtyng esimi. Ár auylda kemi onshaqty Qambar bar. Sonda býkil әlem ýshin «jylqy-Qambar-qazaq»  degen úghym bite qaynasyp ketedi. Jylqy kórse, oilaryna qazaq týsedi, qazaq kórse-jylqy týsedi. Oghan tolyq moralidik qúqymyz bar. Nege? Aytayyn.

Biyl jazda Qaton qaraghaydaghy Berel qorghanynda boldym. Berel qorymy qorghanyndary jobasynyng jetekshisi tarih ghylymynyng doktory, professor, Á.Marghúlan atyndaghy arheologiya institutynyng bas ghylymy qyzmetkeri Zeynolla Samashevpen kezdesip súhbat aldym (viydeony qaranyz).

Shilikti men Berel qorghandaryndaghy qazbalar barysynda «skiyf-sibir ang stiyline» nemese saq ónerine (b.z.d. V-III ghgh.) jatatyn altyn búiymdar tabylghany belgili. Búl Elbasynyng «Úly dalanyng jeti qyry» maqalasynda aitylghanynday, jylqyny alghash qolgha ýiretuden bólek, babalarymyzdyng metallurgiyany da alghash bolyp mengergenining dәleli.  Qorymnan tabylghan búl búiymdar dalalyqtardyng metall óndiru men ony qorytu, әrtýrli búiymdar jasaudyng sheberi bolghanyn әlemge әigiledi. Odan beride Berel, Shilikti, Ablaykiyt, Qyryqýngir qorymdarynda arheologiyalyq zertteu júmystary jýrgizilip, baghzy zamandaghy tarihymyz ben mәdeniyetimizden belgi beretin jәdigerler tabyldy. Búl ­ jәdigerler birinshiden, bizding baghzy zamannan kele jatqan úly órkeniyetting múragerleri ekenimizdi naqtylay týsedi. Ekinshiden, búl - metall óndeudi iygeru arqyly әlemdik órkeniyetting damuyn ýshinshi sekiriske de Úly dala úrpaqtary jetkizgenining búltartpas aighaghy.

Berel qorymynan tabylghan jәdigerler ýlgisining laboratoriyalyq zertteu júmystary qazir sheteldik zertteu ortalyqtarynda Tokiodaghy (Japoniya) Últtyq genetika instituty men Resey ghylym akademiyasynyng Arheologiya jәne etnografiya institutynyng Sibir bóliminde jәne ózimizding  Á.Marghúlan atyndaghy arheologiya institutynda, L.N.Gumiylev atyndaghy Euraziyalyq últyq uniyversiytetinde, әl-Faraby atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiytetinde jýrgizilude.

Arnayy baghdarlama týzilip, qúramynda Zeynolla Samashev, Karl Baypaqov, Ábdesh Tóleubaev syndy arheologtar bar arnayy júmys toby qúryldy jәne zertteu júmystaryna Úlybritaniya, AQSh, Italiya, Beligiya, Vengriya, Polisha, Japoniya, Týrkiya, Qytay, Qyrghyzstan jәne Resey memleketterining belgili ghalymdary da qatysty. Sóitip, tabylghan úzyn sany 3000-nan astam artefaktiler múrajay qoryna berilgen.

Búl zertteuler elimizding ejelgi, ortaghasyrlyq tarihy pen mәdeniyetin biluge әlemge órkeniyetting qozghaushysy bolghan el retinde Qazaq elin tanytugha sebi tiyeri anyq.

Mening aityp otyrghanym, ózim barghan, kózim kórgen, qúlaghymmen estigen dýniyeler ghana. Osy tәrizdi el tarihynyng ejelgi ómirinen habar beretin qanshama dýniyeler ózining ashylu sәtin kýtip jatyr edi. Sol uaqyt keldi.

Ádilbek Qaba

Abai.kz

43 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1928
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2092
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1736
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1525