Seysenbi, 14 Mamyr 2024
Ádebiyet 6029 0 pikir 2 Qarasha, 2018 saghat 10:16

Tughan jerding jyry men syry

Ár qalamgerding jazushylyq joly, tandaghan taqyryby, sheberlik shenberi, tabighy talantyna say әdeby ortada tiyesili orny bolatyny belgili. Osy retten kelgende qazirgi qazaq kórkem sózining belgili de belsendi ókili Quanysh Jiyenbaydyng jemisti shygharmashylyq jolyna toqtaludyng jóni bólek. Onshaqty kitaby jaryqqa shyqqan, esimi de, enbegi de oqyrmandar qauymyna keninen tanylghan, әdeby synda jaqsy baghalanghan jazushynyng jana shygharmasyn oqy otyryp, kókeyge týigen oilarymmen bólisuding orayy kele ketkeni.

Jazushynyng jana kitabyna «Jer ýstinde de júmaq bar» degen romany jәne bir top әngimeleri toptastyrylypty. Quanyshtyng qalamgerlik qarymyn, dara darynyn tanyp-biluge layyqty kólemdi de kórnekti tuyndy. Býgingi janarghan zaman, ózgergen qogham kezinde jazylyp, jaryq kórip jatqan әdeby shygharmalardyng arasynan oza shauyp, oqshau kózge týskenderi neken sayaq. Ásirese, kórkem proza salasynda. Aldymen aitarym, Quanyshtyng jana kitaby sol olqylyqtyng ornyn toltyryp túrghandyghy. Jazushy ózi qatarlas qalamgerlerding ishinen suyrylyp shyghyp, birneshe roman jazsa, sonyng songhysy osy «Jer betinde de júmaq bar». Taghy bir ereksheligi romanda tandalghan taqyryptyng búryn-sondy qazaq әdebiyetinde kezdespegendigi bolsa, soghan say keyipkerlerining ghúmyr keship jatqan ortasy da ózgeshe. Bayqonyr kosmodromy, Tóretam beketi, gharyshkerlerge qyzmet kórsetip jatqan qazaq júmysshylary men tughan jer taghdyry turaly tyng tuyndynyng kótergen mәselesi kókeytesti, jazylu mәneri kelisti, keyipkerlerining somdaluy sony. Endi osy tújyrymdy oiymdy tarqatyp aitugha kósheyin.

Oraghytpay kókeyime týigen oiymdy ashyp aitsam, tәuelsizdik jyldary qazaq әdebiyeti jana bir beleske kóterilip kele jatsa, sonyng aiqyn aighaghy osy roman der edim. Búl shygharma – qazirgi tandaghy qoghamdyq-әleumettik ómirimizding kókeytesti mәseleleri qozghalyp, kónilimizdi elendetip, sanamyzdy san saqqa jýgirtip jýrgen súraqtar men onyng jauaptaryna baylanysty tolymdy tolghanystargha toly tuyndy.

Aldymen roman jelisi qanday taqyrypqa qúrylghany jóninde. Ony myna bir mәselege arnalghan dep kesip aitu mýmkin emes. Shygharmada qogham ómiri men adamdar taghdyryna qatysty sanaluan shyrghalang oilar toghysyp, býgingi kýnning zәru mәseleleri әr qyrynan alynyp, talqygha týsken, sóitip onyng sebeb-saldary ashyq әri ashyna aitylghan. Alayda túrmys tauqymetin, kenestik sayasattyng qúityrqylaryn bastarynan keshe jýrip, jigerleri jasymaghan, adamy qasiyetterinen ainymaghan, ór ruhty qarapayym adamdardyng keleshekten kýder ýzbey, jarqyn bolashaq ýshin kýresken is-әreketteri de jarqyrata jazylghan. Oghan jazushy romannyng basty keyipkerleri Kóbeysinnin, onyng adal jary Aqkerbezding bekzat beynelerin kelistire sipattau arqyly kóz jetkizedi. Qalamger qazirgi zamannyng adamdary qanday boluy kerektigi jóninde oy tolghap, jana obraz somdaghan. Búrynghy beket basshysy, qazirgi qala әkimining orynbasary qyzmetinde jýrgen Kóbeysinge qay jaghynan minezdeme berseng de jana qogham, ózgergen zamannyng adamy. Ol Mәskeude joghary bilim alghan bilikti maman-injener. Qay qyzmette jýrse de Kóbeysinning oilaghany júmysyn minsiz atqaryp, újymdy úiymdastyryp, abyroyyn asyryp, jauapty júmysyn adal atqaru. Osy bir jas azamattyng júmysshylar jýreginen jyly oryn alyp, syily boluynyng syry nede dersiz. Ol qaramaghyndaghy qarapayym adamdardy basynbaytyn, qolynan kelgenshe ótinish-tilekterin keyinge qaldyrmay taban astynda sheship beretin rahymshyl basshy. Júrt onyng kabiynetine kezek tospay birden kire beretin. Tipti, esik aldynan tosyp alyp ta ótinishterin aita beretin. Múny ol bedelim týsip qalady-au dep teris qabyldamaytyn. Júmysshylargha alabóten býiregi búryp, janashyrlyq jasauynyng syry onyng temirjolshylardyng túrmys jaghdayy, densaulyqtary mәz emestigin jan-jýregimen týsinetindiginen әri óz ar-ojdany aldyndaghy adaldyghy, janynyng tazalyghy, kim-kimge de kisimsimey, kishipeyildilik tanytatyn qalypty minezinen edi. Jazushynyng óz keyipkerin ózgelerge ónege retinde somdaghany beker emes. Býgingi kezde ýlkendi-kishi sheneunikterding qabyldauyna kiruin, olardyng jyly qabaqpen qarsy alyp, ótinishindi orynday qoyy ekitalay. Al onday basshydan qayyrymdylyq, janashyrlyq kýtu qiyn-aq. Kóbeysin bolsa jana zamannyng ziyaly adamynyng tolymdy beynesi.

Romandaghy Aqkerbez turaly aitar sóz az emes. Kóbeysin ekeui tanysyp, otau qúrghaly jýrgende Aqkerbezdi azghyryp, oghan túrmysqa shyqsa, espe qúmnyng arasynda ómir sýrip, jer jәnnaty Jetisudan airylyp qalatynyn aityp, jengeleri qansha eskertse de, ózi qalaghan jigitine bergen uәdesin berik ústanyp, sezimine satqyndyq jasamaghan Aqkerbezding adaldyghy men adamgershiligine tәnti bolasyn. Aqkerbezding bastyqtyng әielimin dep kergimey, qazaqy tәrbiyesin saqtap, Tóretam men Bayqonyrdaghy júmysshylardyng otbasylary – әiel, bala-shaghalarymen aghayynday aralasuy da ómir ónegesi. Búl da jana zaman qalyptastyrghan jana adamnyng – aqyldy, әdepti әieldin, adal jardyng ornyqty obrazy. Qalamgerding qalauymen, zaman talabyna ýilestire beynelengen kórkem minezdi, aqjarqyn, adal, kisilikti zamandastar qatary kóbeye berse degen aq tilek oqyrmandardyng oiynan shyqqan shygharma keyipkerleri osynday qasiyetterimen qymbat. Búl jerde jazushy kimning kim ekenin oqyrmandargha qúrghaq bayandau arqyly emes, olardyng әr sәttegi is-әreketteri, payym-parasattary, oi-tolghamdary arqyly jetkizgen sheberligin aitugha tiyispiz. Roman keyipkerlerining ómir keshuleri býgingi jәne ótken kýnderding oqighalaryn sabaqtastyra kezek bayandauy da tabylghan tәsil. Onyng syrtynda, jazushy keyipkerlerining әrqily ómirlik mәselelerge kózqarasyn, týiin-sheshimin birde monolog, birde oy aghyny, birde dialog yaky eki kisining pikirlesu-súhbattasu barysyndaghy sózderi syndy әdepki әdeby tәsildermen jazyp shyqqan. Kólemi 270 bettey romandy bas almay, qyzyghyp, túshynyp oqyp shyghuyna osylaysha jenil jol ashylghan.

Shygharmada búryndary bilsek te, janymyz jaralanyp jýrsek te aitugha kelgende tilimizdi tistep,ýnimiz shyqpay ýrkektep, astarlap aitudan asa almay jýrgen qogham ómirindegi әleumettik, últtyq, eldik mәselelerding shyndyghy keninen qamtyla, qisynyn tauyp, búltartpas dәiekti dәlel, aina-qatesiz aqiqat, tirshilik týitkilderining naqty mysaldary arqyly kórkem kestelengen. Ayyzyng qanyp, sýisinip te týisinip oqisyn...

Aytalyq qyryq jyl boyy atom bombasynyng jarylysynan zardap shekkenimiz azday, Bayqonyr kosmodromynan ýzdiksiz úshyrylyp jatqan gharysh kemeleri gepatit uyn seuip, adamdarymyz da, dalamyz da aiyqpas dertke úshyrauyn aitpaq týgil, kerisinshe maqtanyshqa ainaldyrugha mәjbýr bolghanymyz ótirik pe?!.. Óz tuyp-ósken jerimizge ie bola almay talay úrpaghymyz qúrbandyqqa shalynghany, sóite túra onyng dauasyn tabuda dәrmensiz bolghanymyz da ras qoy. Jazushynyng ózi ósip-óngen Aral aimaghynyng ózara tyghyz baylanystaghy Tóretam beketi men Bayqonyr gharysh aimaghynyng tynys-tirshiligin zerdeley otyryp, qazirgi qazaq qoghamynda qordalanghan, sheshimi shiyelenisti mәselelerge oraylastyra oy tolghap, onyng qazaq jerin oirandaghan ekologiyalyq zardaptary men jergilikti adamdar taghdyryna tiygizgen zalaldaryn ashyna surettegen kórkem shygharmanyng qúndylyghy aitpasa da anyq aqiqat. Al kindik qany tamghan tughan jerding qadir-qasiyetin biludin, ony kózding qarashyghynday saqtap, qasterleuding jarqyn mysalyn osy topyraqtyng tól tumasy Kóbeysin men Bayqonyrgha mәnsap, baylyq ýshin kelgen, búl ónirdi it baylasa túrmaytyn tozaq sanap, Mәskeuine qashan qaytaryn bilmey, alasúrghan qala әkimi Evgeniy Iliichting oi-sezimderin salystyra surettegen jazushy qalamynyng quatty órneginen angharyp, týisinesiz. Kesheleri ghana arnasy tolyp, tolqyny tayday tulap jatqan aidyndy Aral tenizinin, óz elinde jer jetpegendey Bayqonyr gharysh ailaghynyng salynuy saldarynan suy tartylyp, el yrysy – balyghynan aiyrylyp, tóniregindegi jalpaq júrttyng zardap shegip, ghúmyr keshui, tәuelsizdik alghannan keyin ghana tenizding qayta qalpyna týse bastauy, Bayqonyr qalasynyng biyligi qazaq azamatyna tiii, ondaghy mektepterding últ oqulyqtarymen oquyna qol jetkizui, mәdeniyet oshaqtarynyng ashyluy osynyng bәri roman keyipkerlerining keshegi sarghaya kýtken armandary edi. Osylaysha halyqtyng arman-maqsatynyng oryndala bastauyna el basyna týsken auyrtpalyqty ashyna әngimelep, shyndyghyn aityp, salmaqty oi, saliqaly sózimen jón siltep, jolyn kórsetken suretker jazushynyng erekshe enbegi bar.

Qoryta aitsaq, romannyng qúndylyghy jәne kókeykestiligi tughan jerining qadirin biletin, ony sýietin, qiyndyghyna tózip, ertenine senip, jer jәnnatyn izdep, sәn-saltanatty ghúmyr sýrudi kózdep, bәkene ýilerining terezelerin jartylay qúm basqan ólkede ómir sýrip jatsa da jerúiyq jaqqa qonys audaru oilaryna kirip te shyqpaytyn, atamekenin kie tútqan qarapayym qazaqtardyng elshil, jershil jaratylysyn sonday bir jýregindi eljirete, egilte-tógilte jazghan jazushygha riza bolasyn. El men jer, ony mekendegen adamzattyng qiyn taghdyryn kórkem sózben, kemel oimen, tereng tújyrymmen týiindelgen tuyndyny tughan әdebiyetimizding ruhany qazynasyna qosylghan olja dep baghalau oryndy. Shynynda da, ansap jýrgen júmaghymyz o dýnie emes, tughan jerimiz ekenin esimizge týsirip, onyng aqiqattyghyn Kóbeysin, Aqkerbez, Ánies syndy әdeby keyipkerlerining oi-sanasy, pikir-payymy, tirlik әreketteri arqyly kókeyimizge jetkizuding ýzdik ýlgisi osy romannyng ózgeshe de ózindik sipaty-syry men qyry. IYә, júmaqty kókten izdeu bekershilik. Ol óz tughan jerin, ayauly atamekening ekendigine kýmәnsiz sendiretin qalamgerding biyik parasaty men sózining iriligi yaky ómirlik qaghidasynyng terendigi men kórkemdigi. Jazushy qoltanbasynyng ereksheligi – kórkem әdebiyetting qúdireti adamnyng jandýniyesin jasandyryp, oqyrman qauymdy izdeniske, imandylyqqa úiytu ekendigin jan-jýregimen týsinip, sol maqsattyng ýdesinen shyqqandyghy. Izdenis arqyly jana jazudyng jolyn tapqan jazushynyng talantyna tәnti bolasyn. Bizdi osynau týiindi pikirge jýgindirip otyrghan qalamgerding tapqyrlyghy, kókeykestiligi, jazu mәnerining janalyghy.Sanada saraptap oqysang kórkem әdebiyetke qoyylar osy talaptardyng romanda tolyq oryndalghanyna kóz jeteri sózsiz. Jana ghasyrdyng janashyl jazushysynyng romany tóniregindegi týiindi pikirimizdi osynday ýzik oilarymyzben bólise otyryp ayaqtaymyn...

Aytqanday, romannyng ón boyynda Bayqonyrdyng jer kindigi, «kók pen jerding til tabysqan ólkesi», «dala kiyesin saqtaghan» Qorqyt kesenesi, onyng biotogi, sonyng júmbaq ta qúpiya syryn ashu arqyly әlemdik ghylymy janalyq keletini egjey-tegjey әngime bolatyny da oqyrmandargha týrli oy salyp, qiyalgha batyratynyna senesiz. Osy orayda Qorqyt baba kesenesinen bólinetin biotoktyng әseri jerding tartylys kýshinen anaghúrlym kýshtirek ekendigine kýmәndanbay, sony zertteuge sonau Fransiyadan Ánies de Turany esimdi jas ghalymnyng Bayqonyrgha keluimen ayaqtaluy da qyzyghushylyq tudyratyn hikaya. Osy arqyly atalmysh mәselening de sheshimin tabaryn megzegen qalamgerding qúlaqqaghysyna riyasyz senesin.

Aytpaqshy, Ánies (Ánes) Margaritanyng Kóbeysinnen tughan balasy. Ol ekeui Mәskeude tanysyp, bas qosqan. Alayda kóp úzamay ajyrasyp ketken. Sebebi Reseyding Fransiyadaghy elshiligine jauapty qyzmetke taghayyndalghan әkesi jalghyz qyzyn qaldyryp ketkisi kelmegen, al tughan jerge kindigi baylanghan Kóbeysin ol jaqqa qonys audarudan bastartqan. Qazaqy qany tartty ma, әiteuir, Ánies gharysh salasyn zertteytin oqu bitirip, ataqty Bayqonyr kosmodromyna jetuge asyqqan. Jazushy Kóbeysinning qysy-jazy qúm borany kóz ashtyrmaytyn qarasha auylyn, týpkilikti mekendemek týgil, bir kórudi armandaytyn Fransiyagha aiyrbastamauyn beker aityp otyrghan joq. Búl tughan jerge tuyndy tik degen qazaqy qaghidany berik ústanghan, atamekenge adaldyghyn, sheksiz sýiispenshiligi men patriottyq sezimin qasterleuding jarqyn mysaly.

Jazushynyng jana kitabyna bas-ayaghy on alty әngimesi enipti. Jalpy, Quanysh Jiyenbay әngimeni óndirte jazyp jýr jәne onyng qay-qaysysy da osy janrdyng joghary talabyna say, ómir shyndyghynyng tereng qaynarly astaryn ashyp kórsetuimen baghaly ekenin aitu paryz. Mysaly, «Toqsanbaysyz toy ótpeydi» degen әngimesin oqysang oilanasyn. Túrmysy baquat, biylikte jýrgen úly bar aqsaqaldyng shaqyrghan jerden qalmaytyn qylyghyn kelin-balasy jaratpaydy. Qydyrympaz atanyp ketpesin dep keyip, sózge kelgen de kezderi bar. Alayda Toqsanbay aqsaqal tiylghan joq. Onyng kónili aq, tilegi týzu. Ótip jatqan toylarda bәtuәli bata berip, quanyshqa qútty bolsyn aitqan atagha el-júrty dәn riza. Jalghan namysqa jyghylmay, kókiregi danghyl qariyanyng qazaqy qasiyetine sýisindiretin tәlimdi tәmsili kópke ónege. Ángimening sezimindi sergitip, janyndy bayytyp, izgilikti izetimen esinde qalary anyq. Al Quanyshtyng qay әngimesi de osynday kórkemdik jәne shynayylyq qúndylyghymen baghalanatyn shyrayly ruhany dýniyeler. Sondyqtan onyng bәrine toqtalmay, oqyp shyghudy oqyrmandardyng yqtiyaryna qaldyrghandy jón kórdim.

Úzyn sózding qysqasy, roman rasynda da júmaq kókte de, jer astynda da emes, kәdimgi ózimiz ghúmyr sýrip jatqan atamekende eken. Endeshe, sol kiyeli tughan jerimizding qasiyet-qadirin aishyqtay aighaqtap, qara sózben jyrlaghan jazushy Quanysh Jiyenbaydyng shygharmashylyq jolynyng tabysty jalghasa beretinine berik senim bildirip, ruhany janghyruymyzgha sýbeli ýles qosatyn jana shygharmalar jaza beruine tilek qosayyq.

Quanyshbay Qúrmanghaliy, Halyqaralyq Alash әdebiy syilyghynyng laureaty

Abai.kz

 

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1997
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2421
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1974
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1577