Júma, 3 Mamyr 2024
Álipby 4320 14 pikir 23 Qazan, 2018 saghat 10:05

Jana әlipbiyge "s" әrpi ne ýshin kerek?

nemese roman-german tilderinen engen sózderdi qalay qabyldaymyz?

Álemdegi memleketterding 70 payyzy latyn qaripti jazudy qoldanady. Latyn qarpine kóshude, eger paydalana bilsek, bizge sýienuge bolatyn aldymyzda osynday ýlken kóshterding tәjiriybesi jatyr. Bizge airyqsha birdene oilap tabudyng qajeti de joq, tek sol ýlken kóshting sonynan óz «qajetimizdi» týgeldep, ere bilsek bolghany.

Batys Europagha qaranyz, roman-german tilderining әlipbiyge qatysty auyzbirligi óte myqty (týrkilerding «mәselesin» qozghamay-aq qoyayyq). Aghylshynnyng 26 әrpin aldymen tizip shyghady. Sol aghylshynnyng 26 әrpi latyn qaripti jazulardyng negizgi «ISO basic Latin alphabet» dep atalatyn ISO (International Standard Organization) standartyn qúraydy. Sodan song ghana әlipbiyge óz «erekshelikterin» diakritikalyq (ýsteme) tanbalarymen qosyp qoyady. Barlyghynyng әlipbii ABC-den bastalady. «ABC» degenning ózi әlipby degen maghynany bildiredi.

Biz latynnegizdi әlipbiymen emle-erejelerimizdi jasau barysynda әlipbiyimizde s әrpi joq ekenine qaramastan, Coca-Cola, Canon, Microsoft degendey logolardy sol qalpynda qabyldau jóninde sheshim qabyldadyq. Basqa tilderden sol qalpynda sózderdi kóshirip alu degen nәrsening ózi kóptegen til janashyrlarynyng ashuyn tudyratyn jaghy da joq emes. Solay bola túrghanmen, býkil ghalamda bir ghana túrpatta jazylatyn brend sózderdi latyn qarpimen biz basqasha jaza almaytyn tәrizdimiz. Sol siyaqty BBC, CNN, CCTV degen sputnikti telearnalar atauynyng jazyluyna qaranyz, osyndaghy S әripterin BBS, SNN, SSTV dep S-pen auystyryp shyghu mýmkin be? UNESCO, NATO degen keninen tanymal halyqaralyq ataulardyng jazyluyn da sol qalpynda saqtamau tanymdylyq túrghysynan qiyndyq tughyzady, yaghny búl ataular basqasha jazylghan jaghdayda tanylmay ketedi. Sebebi múnday qysqarghan ataulardyng bas әripteri týpnúsqa tilinde asa manyzdy maghynaly sózderdi berip túratyny beseneden belgili. Sondyqtan múnday ataulardy biz tek qana týpnúsqasynan kóshirip jazu arqyly qoldanamyz. Ataulardy tilden tilge kóshiruding múnday amalyn til biliminde plantasiya (qondyru – N.R.) tәsili dep ataydy.

Qondyru tәsili qajettilik jaghdayynda qoldanylady. Búl tәsil kóbinese kirill jazuyndaghy tilderde latyn qaripti tilderding onomastikalyq ataularyn jazugha qoldanylady. Al latyn jazuyndaghy tilder ózara bir-birinen alsa da, kirill jazuynan ataulardy sol qalpynda  kóshirip almaydy. Olar kirill qarpinde jazylghan ataulardy transliyterasiya tәsilimen alady (Búlar óz aldyna bólek taqyryptar).

Jana әlipbiymen emle-erejelerdi jasau barysynda orfografiyalyq júmys tobynda key ghalymdarymyz CD degen qysqarghan sózdi SD dep jazayyq dep kórsetti (әriyne, basqa amal bolmaghandyqtan). Búl qysqarghan sóz onim emes, termiyn. Terminderdi audaru tәsilderining ishinde plantasiya, yaghniy qondyru tәsili qarastyrylmaghan, donor tildegi núsqasynda alu degen bar, biraq ol óz qarpinde az-kem tilge beyimdelip jazyluy mýmkin.

Qalay bolghanda da, «CD degen qysqarghan sózdi SD dep jazugha bolady ma?» degen súraqqa jauap izdep kórelik. («Bolmaydy, әriyne» dep siz jauap berip ýlgergen bolarsyz) Aghylshyn tilinde, CD jәne SD – óz aldyna derbes maghynalary bar qysqarghan sózder, kóz aldymyzgha qoyyp salystyryp kóreyik:

CD – aghyl.t. Sertificate of Deposit

CD – aghyl.t. Compact Disc

CD-RW – (aghyl.t. Compact Disc-ReWritable) qayta jazugha bolatyn kompakt disk

CD-ROM – (aghyl.t. Compact Disc Read-Only Memory) tek oqugha arnalghan kompakt disk

CD – (aghyl.t. Cross Dresser – a member of one sex who likes to dress as the other sex) er adamsha kiyinetin әiel kisi, әiel adamsha kiyinetin er kisi.

SD – aghyl.t.  Secure Digital Memory Card (SD)

SD – aghyl.t. South Dakota, AQSh-tyng bir shtaty

SD – til biliminde Stylistic Device, metafora, metonomiya, t.b. stilistikalyq tәsil degendi bildiredi.

Kórip otyrghanymyzday, CD men SD tilde jii úshyrasatyn óz aldyna bólek-bólek úghymdar, basym kópshiligi IT terminderi bolghandyqtan, halyqaralyq qoldanysta olardyng ózgerissiz aghylshyn tilindegi núsqasynda jýretini sózsiz. Tolyq tizim beru mindetimiz bolmaghan son, tek mysaldar qarastyrdyq, birqataryn Google-den aldyq. Olardyng kópshiligi jii qoldanysta bolghandyqtan, týsindirmeni de qajet etpeydi. Endi osy CD-ding barlyghyn әrip tapshylyghyna oray, S әrpi joq bolghany ýshin SD qylyp jazyp shyghugha bolady ma? Áriyne, bolmaydy.

BBC, CNN, CCTV  telearnalaryn BBS, SNN, SSTV dep jazghanda da olar mýldem basqa aqparat kózderi bolyp ketedi eken, qaranyz:

BBS ( aghyl.t. Bulletin Board System ­­a computer software, https://en.wikipedia.org/wiki/Bulletin_board_system).

SSTV (aghyl.t. Slow-scan television https://www.sigidwiki.com/wiki/Slow-Scan_Television_(SSTV)

https://en.wikipedia.org/wiki/SNN ghalamtor kózinen SNN-ning basqa taqyryptaryn qozghamay, tek qana aqparat kózderine qatysty maghlúmatyna qarayyq:

Mysaldardan bir ghana nәrsege kóz jetkizemiz, halyqaralyq qoldanystaghy S-nyng barlyghyn S arqyly tanbalau mýldem aqylgha syimaydy jәne tek qana týsinbeuge, shatasugha bastaydy.

Endi «Nege osy tәrizdi terminderdi de qondyru tәsilimen, yaghny dәlme-dәl týpnúsqa tilindegi núsqasynda ala bermeske?» degen súraq tuyndaydy. Ala beruge bolady. Biraq búl tәsil jazu jýiesine núqsan keltiredi jәne tilding damuyna keri әserin tiygizedi. Sebebi, búl tәsil tilding әlipbii qúramynda joq tanbalardy jazu jýiesine aralastyrady. Aghylshyn tilining býgingi kýngi tәjiriybesine qarasaq, basqa latyn qarpindegi tilderden osy qondyru tәsilimen jәne ózge qariptegi jazu jýielerinen transliyterasiyalau tәsili arqyly qabyldaghan ataulary mәtindi til ókilining ózine de oqylmaytyn jaghdaygha jetkizgen. Tolyp ketken «bógde» tanbalardyng onsyz da kisi miyna syimaytyn oqu erejelerine qosylu nәtiyjesi quantarlyq jaghdayat bolmay túr. Aghylshyn ghalymdary oryn alghan oqu-jazudaghy osynday auyrtpalyqtyng birden-bir sebebin әlipbiydegi әrip sanynyng tapshylyghynan dep biledi.

Osynday ýlken tәjiriybelerden taghylym ala bilsek, olardyng kózge úryp, jangha batyp túrghan qatelerin kóre túra qaytalamaghan bolar edik. Sondyqtan, bizding jaghdayymyzda, tyghyryqtan shyghudyng amaly – latyn qaripti әlipbiylerding alghy shebinde óte belsendi qoldanysta jýrgen, bolmys-bitimi ózimizge búrynnan da jat emes, s әrpin әlipbiyge engizuding joldaryn qarastyru. Bizding oiymyzsha, onyng eki joly bar. Birinshisi, s-ny engizu arqyly s tanbasyn qosu. Álipbiyde búrynghy kirildegi ch túrghan jaghdayda s-dan shoshynugha eshbir negiz joq. Búl jerde bir týsinbestik bar. Ekeuining statusy teng bola túra, birin alyp, birin salyp qoyghanbyz. Birin alyp, birin salyp qoy kerek bolghan jaghdayda da ch emes, s qalu kerek bolatyn. Sebebi, biz ch-ny kýndelikti qoldanbaymyz. Al s-ny kýndelikti qoldanamyz. Seh, sement, sirk, sirkulidy aitpaghannyng ózinde, qazaqtyng tól dybystarynan basqanyng barlyghyn alyp tastayyq dep jýrgen til janashyrlarynyng ózi konsepsiya, konstitusiya, ensiklopediya, assosiasiya, assimiliyasiya, t.b. tolyp jatqan terminderde kýndelikti jii qoldanyp jatamyz. Al medisina salasyna kelgende s әrpinsiz mýldem qozghala almay qalamyz. Ásirese dәri-dәrmekterding atyna kelgende bir әripting ornyna ekinshi bir әripti qoldanyp kete bereyik deu onay sharua bolmaydy. Bayaghy bir ýtirding adam ómirin saqtap qalghany jónindegi anyzdy eske salady («Kazniti, nelizya pomilovati» degen habardyng elshi ýtirin auystyryp, «Kazniti nelizya, pomilovati» etip jetkizgen).

Álipbiyge  s  әrpin engizuding ekinshi joly – ch-ny tanbalap túrghan sh digrafyn tek bir tanbamen s tanbasymen qaldyru (Jalpy qosar tanba ataulyny jazu jýiesine mýldem engizuge bolmaydy. Álipbiydegi qostanbalar synar tanbalarmen auystyryluy tiyis. Aghylshyn tili tәrizdi tabighatynan sózderi qysqa keletin flektivti tilderding tәjiriybesin qazaq tili tәrizdi grammatikalyq týrlenimderi sóz ishine kirip túratyn tabighatynan sózderi shúbalanqy keletin aglutinativti tilderge paydalanugha bolmaydy dep, latyn qarpine kóshu mәselesi bastalghaly beri aityp kelemiz). Eger ch-ny bir tanbamen qaldyrsaq, Sochiy-di Socɪ dep jazatyn bolamyz, sonda s әrpi enedi.

Eger osy eki joldyng birin tandau qúqyghy berilip jatsa, aghylshyn tilining mamany retinde s-ny engizu arqyly berilgen birinshi jolgha toqtaghan bolar edim, sebebi әlemdi biylep otyrghan aghylshyn tili qanday da qiynshylyq kórip otyrghan bolsa, tek qana sol әrip sanynyng tapshylyghynan jәy qiynshylyq emes, «a national tragedy» dep atalatyn auyrtpalyq kórip otyrghanyn bilemiz.

Ózimizding kózimiz ýirengen, qolymyzgha jenil keletin, latyn qaripti jazulardyng barlyghynda derlik kezdesetin óte belsendi qoldanystaghy s tanbasyn әlipbiyge qosudyng osynday airyqsha manyzy bar. Oqushylarymyz ben studentterimizge test júmystaryn dayyndaghanda da, jauaptardyng halyqaralyq standarttargha sәikes jarasymdy, ýirenshikti a…b…c… tәrtibimen túrghany jón emes pe?

Núrsәule Maqsútqyzy Rsaliyeva, filologiya ghylymdarynyng kandidaty, SDU assistant professory, Últtyq komissiya janynan qúrylghan Orfografiyalyq toptyng mýshesi

Abai.kz

14 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 881
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 741
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 570
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 579