Qytaydaghy qandastar qysymgha úshyray bastaghaly eki jylgha tayady. Ondaghy qandastar qysymgha úshyrady  degenmen múnyng zardabyn Qytaydan kelgen osyndaghy barsha qandastar da kórude. Onyng ishinde Qazaqstan azamattyghyn alghandar da bar.  Osy kýnge deyin Qytaygha baryp ústalyp, sayasy ýirenu ortalyghyna kirgen, týrmege qamalghan, pasporttary tartylyp alynyp elge kele almaghan   QR azamattary da boldy. Negizinen olardyng basym bóligi elge oraldy. Qalghandary ýshin de  QR Syrtqy ister ministrligi óz qareketin jasauda. Kóship kelip endi azamattyqqa ótpekshi bolghan yqtiyarhatpen jýrgen qandastardy shaqyryp alyp, kóptegen otbasylar bólinip-jaryluda. Onyng ýstinde qay bir qandastyng bolsyn Qytayda túryp jatqan bauyr-tuysy bar. Sondyqtan Qytaydaghy jaghday osyndaghy barsha Qytaydan kelgen qandastargha auyr tiydi. Tipti barsha Qazaqstan halqy qandasyna qatty alandauda.

Qazirgi kezde Ile qazaq oblysynyng key audan, auyldaryndada biren-saran adamdardyng bosap shyqqany aitylady. Pasporttary 2 jyldan beri berilmegen qandastarymyzdyng ishinde elge kelip, otbasyna qauyshqandary da bar. Dese de el arasynda sóz kóp. Keybireuler endi osydan ary qandastardy bosatady eken deydi. Endi bireuler búl jәy ghana aldau. Áli de sozylady, Shynjandaghy sayasy ýirenu otalyqtaryndaghy adamdardy ishki Qytaygha aparady eken deydi. Búdan basqa da jelide alyp qashpa sóz, aghayyndar arasyndaghy bir-birin aiyptau toqtamay túr.

Qytaydaghy qysym qashannan bastaldy?

Qandastarymyzgha qysym kórsetkeli  2 jyl boldy degenimiz, ashyq týrdegi qysym. Shyn mәninde songhy 20 jylda jalpy bettik qytaylandyru sayasaty qarqyndy jýre bastaghan. Sonyng nәtiyjesinde az últtardyng mektepteri jabylyp, qos tildi mektepke ózgerdi. Qos til degende de basymdylyq qytay tilinde edi. Qazaq mektepterin alyp aitsaq, qazaq tili men әdebiyet qana qazaq tilinde oqytyldy. Osynyng nәtiyjesinde mektepterde sabaq beretin kóptegen qandastarymyz mektepting kýzetshisi siyaqty júmysshysyna ainalyp qaldy. Jolyn tapqandary zeynetke shyghyp elge oraldy.  Din jóninen aitsaq ta uahabiylik baghytty ústanushy dep úighyr bauyrlarymyzdy 20 jyldyng aldynda-aq tizgindey bastaghan. Al songhy 4, 5 jyldan bastap namaz oqityn músylmandardyng bәrine kýmәnmen qarau bastaldy. Jeke túlghalardyng telefonyn tekseru, әleumettik jelini baqylaugha alu da songhy 3-4 jylda beleng ala bastaghan.

2017 jyldyng basynda aldymen memlekettik qyzmettegiler men zeynetkerlerding pasporttaryn jinap alsa, odan qarapayym halyqtyng da pasportyn jinap alyp, 2017 jyldyng kýzinen bastap Qazaqstangha kelushilerding jolyn kesti. 2017 jyldyng jazyna deyin imamdar men din qyzmetkerlerin jәne әleumettik jelidegi taratqan habarlaryn memleketting sayasatyna jat dep sanaghan jeli qoldanushylaryn ústaghan. Ótken jyldyng sony men 2018 jyldyng basynda Sayasy ýirenu ortalyqtary payda bolyp, qandastardy týrli syltaumen jappay osy ortalyqqa toghyta bastady. Sonyng kesirinen Qazaqstangha kelip, azamattyq alyp ýlgirmegen kóptegen qandastarymyz Qytaygha baryp, elge qayta almay qaldy. Olardyng bir bólimi sayasy ýireu ortalyqtarynda bolsa, endi bir bólimi sol jaqta aghayyn tuystyng ýiin panalap kýneltude. Kóptegen qandastarymyzdyng Qytay zany boyynsha shetelge shyghyp, shetel azamattyghyn alsa da berile beretin zeynetaqysy da toqtap qaldy. Qystyq jәne jazdyq demalysta ata-analaryna  baryp qayta kele almaghan, sayasy ýirenuge kirgen studentter de az emes.

Qytaymen kýres ne ýshin qandastar arasyndaghy dau-damaygha ainaldy?

Qandastardyng basyndaghy auyr jaghday bastalghaly beri elge kelgen aghayyndar arasynda týrli pikir qarama-qayshylyghy boldy. Búl tek Qytaydaghy qandasyn qorghau ýshin tandaghan joldarynyng úqsamaytynynan shyqqan pikir qayshylyghy edi. Biraq, kýn ótken sayyn osy әrtýrli pikirdegi adamdardy arnayy arandatyp, halyqqa jekkórinishti etumen ainalysatyn ýshinshi bir kýsh payda boldy ma dep te oilaymyn. Tazy óshin tyrnadan alar degendey, qam kónil, qandasyna alandaghan aghayyngha úrynargha qara, tiyserge syltau tauyp berip, arazdyqtyng otyn ýrlep otyrghandar da joq emes. Búnyng artynda qandastar arasyn, qandastar men jergilikti halyq arasynda jik saludy, qandastardy qazaq biyligine sýikimsiz kórsetudi maqsat etken, qazaqtyng berekesin men birligin búzgha әreket etushiler túr ma degen kýmәn da bar.

Qazirgi kezde qandastar mәselesimen ainalysatyn týrli qoghamdyq úiymdar bar. Onyng ishinde júrt jii aitatyny Jebeu qoghamdyq birlestigi men Atajúrt erikti jastary. Júrttyng bәri dau-damay osy eki úiymnyng ortasynda bolyp jatyr dep oilaydy. Biraq, shyn mәninde búl eki úiymnyng ortasyna eshqanday dau-damay joq ekenin úiym basshylary da aituda. Búl pikir qarama-qayshylyghy bir úiymnyng aumaghynda shektelmeydi. Múnda bir bólim qandastar "dәlelsiz aqparatqa boy úrmay naqty dәlel-faktimen sóilep, aryz-shaghymymyzdy qazaq elining biyligine jetkizeyik" dese, ekinshi jaq "sender Qytaydyng qylmysyn jasyrdyndar, biz Qytaydyng qylmysyn әlemdik qauymdastyqtyng aldynda ashamyz" deydi.

Qandastar mәselesi tuylghannan beri jelide týrli alyp qashpa sózder de tarady. Key azamattardyng auyzynan uatsap jelisinde aitylghan dәlelsiz sózder gazet betterine deyin jaryq kórdi. "Qytayshyl, qytaydyng jaldamaly jazghyshy" degen aiyptardy jón josyqsyz jabatyndar da bar. Shyn mәninde Qytaydyng jaldamalysy, qytayshyl bolyp jýrgen eshkim joq. «Qytayda bәri jaqsy, eshkimdi ústaghan joq» degen kisiler de bolghan joq. Tek «Qanday aqparat bolsa da shyndyghyna kóz jetkizip taratyndar, Qytayda ne boldy sony boyamasyz aityndar, ústalghan adamnyng da sebebin esh búrmalamay dúrys aityluy kerek» dedi. Birer auyz ótirik sóz bolsa, ol ózderinning enbekterine de kesirin tiygizedi nemese Qytaydaghy qandastardy qytay emes, múnday sózdermen ózimiz qorlaghan bolamyz dedi. Sonymen birge qazaq mәselesin Qytaydaghy úighyr aghayyndardyng mәselesimen aralastyrmau, qazaq tәuelsiz eli bar halyq retide memleketting diplomatiyalyq kózderine sýienip mәseleni sheshu kerektigin eskertti.

Mine, osynday ontayly pikirlerdi keri búryp, mәselege sauatty týrde sheshu jolyn úsynushylardy jónsiz, negisiz "Qytaydyng qylmysyn jasyrushylar" dep aityptap, halyqty qarsy qoigha úmtylghandar boldy. Sonymen birge mәsele bastalghan kezde birneshe feyk akaunttar payda bolyp, Qytaydy emes Qazaq elindegi ziyaly qauym ókilderin qaralaumen boldy. Taghy da osy feyk akaunttar men key azamattar «Otanbek Ensehan, Bilisbek Ábdirazaq qatarly tanymal azamattardy ústalyp ketti, Kóktoghayda qazaqtar kóterildi, Kýneste Kenjebay molda týrmede óltirildi» degen siyaqty jalghan aqparattar taratyp jәne ony "rfa" (ortalyq aziya radiosynyng úighyr bólimi), "chinaaid" siyaqty sheteldegi Qytaygha qarsy kýshterding basty qaruy bolghan basylymdargha berdi. Osynday aqparattardyng jalghandyghyn aitushylardy da «qytayshyl», «qytaydyng qylmysyn jasyrushy», «jaldamaly jazghyshy» jasay saldy.  Osy adamdar taghy jelide «Qazaqtyng qyz-kelinshekteri jappay zorlandy», «Qytayda qazaqtyng erkek bitkenin alyp ketip, bir ýide birden qytaydyng kópten әiel kórmegen erkekteri jatyr» degen siyaqty negizsiz aqparattarmen qandastardyng namysyna tiydi. Sondyqtan jelide osy adamdargha qarsylyq ta bastaldy. Al ol adamdar bir ghana úiymnyng adamy emes. Qazaq elining әr salasynda qyzmet atqaratyn bilikti, ziyaly qauym ókilderi edi. Tek sol qarsy pikir aitushynyng bәrin әlde kimder "Jebeu úiymnyng adamy" dep, bolmasa "qytayshyl" dep negisiz aiyptauyn qoyar emes.

Qandastar mәselesimen tek shetten kelgen aghayyndar ghana aralaspady. Týrli basylymdardaghy jurnalister aqparattyq qoldaularyn kórsetip, zangerler zandyq kenesterin berip, qorghady. Ol azamattar da belgili bir úiymdardyng kóleminde shektelmedi. Biraq, taghy sol el arasyndaghy bir bólim toptar búl kisilerdi de qaralaudan arlanbady. «Jebeuge satyldy, Atajúrtty satty» degen sózder aityp jatty. Shyn mәninde ol adamdar Atajúrtty da satpady, Jebeuge de kirmedi. Qandastar ýshin qoldarynan kelgen júmysyn osy úiymdarmen birge de, bólek te jalghastyra berdi. Sonda osylardyng bәrining satqyn boluy mýmkin be?

Jelidegi dau feykter tartysyna ainaldy

Jogharydaghy aitylghan әleumettik jelidegi dau-damay tudyrushylardyng basym bóligi, yaghny osy mәseleler boyynsha óz pikirin bildirushi ziyaly qauymgha shabuyl jasaushylardyng basym bóligi feykter boldy. Eng alghash qandastar arasynda bar ziyalygha jala jauyp, arandatugha kóshkender Anar Atabay, Mәdina Sәken atty qyzdardyng esimin qoldanushylar boldy. Búlar ziyaly qauymgha topyraq shashumen birge, toqal mәselesin de kóterip, Qytaydaghy qazaq mәselesin kótergen bireuge toqal bolugha dayyn ekenderin aitatyn. Jaqynnan beri búl ekeui de kórinbey ketti. Soghan qaraghanda bireuge toqal bolyp alghan bolsa kerek. Búlardan kem soqpaytyn feykterding odan keyingi kóshin Oshyman Konan, Halima Arman, Gala Nayman, Erkin Azat, Serjan Oraz, Omar Bolat qatarly feykter qúrady. Osynyng ishinde әsirese Erkin Azattyng maqsat mýddesi Qytaydaghy qazaqty qorghau emes, qorlaumen ainalysushy jәne qazaqtyng emes úighyr bauyrlarymyzdyng mýddesin qorghaushy ekeni aiqyn bayqalady. Bolmasa, úighyr aghayyndardy qoldaghan bolyp, qazaq halqyn arandatu maqsatynda otyrghan boluy da mýmkin. Oghan onyng qazaqtardy úighyrlarmen birge kýresu turaly shaqyrghan jazbasy, Qazaqtyng 20 men 40 jas arasyndaghy qyz-kelinshekterining zorlanbaghany joq degen sandyraqtary dәlel bola alady.

Múnda atalghan qazaq ziyalylaryna shabuyldaushy feykterding bir bólimi ghana. Olardyng sany әlde qayda kóp. Kez-kelgen uatsap tobynda 5, 6-dan feyk otyrady. Key adamdar әr jelide 7, 8 feyk atpen otyrady deydi. Osy feykterding birazynyng betin ashqan azamattardyng zertteui boyynsha búlardyng basym bóligi Qytay kәsiporyndarynda júmys isteytin azamattar desedi.

Búghan deyin feykterding taratqan aqparattary bir saryndy negizinen qazaq ziyalylaryn qaralau maqsatynda edi. Jaqyn uaqyttan beri әleumettik jelini feykter arasyndaghy tartys odan ary qyzdyrghan siyaqty. Jogharydaghy ziyaly qauymgha qyrghisha tiygen feykterge qarsy Berik Qalybaev, Bekzat Júmadil, Erbol Esenúly, Kýn Ayym, Aygerim Aryqbaevqa, Túrsynqaly Shayzatúly  qatarly feykter de  әleumettik jelini shulatyp jýr. Búl feykter búghan deyin jalagha úshyraghan ziyaly qauym ókilderin qorlau ýshin júmys jasap jatyr ma, әlde sol azamattar bolyp kórinip, solardy feyk bolyp shyqty dep kórsetu ýshin arnayy bir adamdardyng arandatyp otyrghany ma? Anyghy qazirge belgisiz.

Ýnsiz qalghandar satqyn ba?

Áleumettik jelide bauyryna alandaghan júrt el syilaytyn, qúrmet tútanyn agha-әpkelerinen qoldau kýtti. Osy kezde halyqtyng kónil kýiin paydalanghan әldekimder "últ ziyalarylary nege ýnsiz qaldy?" dep atyn atap, týsin týstep, «ýnsiz qalghandar satqyndar» degen aiyptar taghyp, xalyqty odan ary adastyrdy.

Shyn mәninde ózin ziyaly saghan әr azamat ýnsiz qalghan joq. Árkim óz qarym qabyletine qaray, óz kýres jolyn tandady. Bireu xalyqtyn  qasiretin paylalanyp, jelide batyr bolyp attandasa, endi bireuler aitar sózdi aitar adamyna, jetkizer jerine aitty. Shyn mәninde de búl mәsele әleumettik jelide toptar qúryp alyp aighay-attangha basu emes, memlekettik oryndargha naqty jaghdaydy saraptap jetkizip sheshu jolyn úsynu, qoldan kelse qarsy taraptyng ózine óz uәjindi aitu arqyly sheshiledi. Ár azamat әr jerde sóilep, bir-bir bauyryna arasha bolghangha qaraghanda, naqty mәseleni sheshetin jerge aityp, birer adamnyng ghana emes bar qazaqtyng mәselesining tolyq sheshiluine múryndyq boluy tiyisti edi. Qanday da bir mәselemen ainalysqanda men osylay istep jatyrmyn, basqalar da osy jolmen jýre qoymady deu aqyldy adamnyng sharuasy emes. Sondyqtan da sening jolynmen jýrmegenning bәri satqyn emes.

Tipti әleumettik jelide әlde bireuler óleng dep taqpaq túrmaq shatpaghyn jazyp, key ziyaly azamattardy izdey bastady. «Áluemettik jelide ózderi siyaqty aighaylay qoymady. Qandasyna kómektesken bolyp kórinip, ózderin kórsetip, at-ataqtaryn shyghara qoymady dese kerek. Onday halyqtyng qasireti arqyly atyn shygharyp, ataq jinaushylar men naghyz halyqyna qamqor bolatyn azamattyng júmys tәsili qashanda eki basqa. Sonday bir shatpaq jazghyshtyng әigili ghalym, tarih ghylymdarynyng doktory Nәbijan Múhamethanúlyn ózderi siyaqty «Qytaymen kýrespedi» dep «jyr» arnap edi. Men múnda Nәbijan Múhamethanúlynyng sol bir «aqyngha» emes, QR Qoghamdyq damu ministrine aitqan sózderin osynda qaytalaghandy jón kórdim.

2018 jyldyng 24 tamymyzynda Qoghamdyq damu ministri Darhan Kәletaevpen kezdeskende Nәbijan Múhamethanúly:

«Men negizi Qytay taqyryby boyynsha zertteymin. Qytaydyng ishki-syrtqy әsirese Qazaqstanmen baylanysy boyynsha zertteuler jasaymyn. Qazirgi kezde «bir beldeu -  bir jol» strategiyasy boyynsha zertteuler jýrgizip jatyrmyn. Ol jerde Qytaydyng mýddesi qay jerde, eki elding mýddelik qaqtyghystary qay jerde degen mәseleler qarystyrylghan. Jylda Qytayda  Qytaydyng mәdeniyet ministrligi men qoghamdyq ghylymdar akademiyasynyng úiymdastyruymen «Qazirgi zamanghy Qytay jәne qytaytanu» degen konferensiya ótedi. Álemdegi eng jogharghy qytaytanushylardy shaqyrady. Jalpy 6 ret ótti, men sonyng ýsheuine qatystym. Endi aitayyn degenim Qytaydaghy qazaqtar mәselesi, negizi búl mәseleni qytaytanu retinde qarastyru kerek. 1993 jyly «Jana ghasyr  jәne Qazaqstandaghy oralmandar mәselesi» degen maqala jazdym.  Sonda jana ghasyrdaghy basty tendensiya ne? «Syndarly 10 jylda» da Elbasy әlemdik ózgeristerdi kórsetip bergen. Kýshti elderding kýshke basatynyn, AQSh-tyng kýshteui, 2-3-derjavlar da sonyng ýlgisinde bolady. Ony BÚÚ-nyng zandary men erejeleri de toqtata almaydy degenmin. Mine aitqanday sol jaghdaylar keldi, Qytaydaghy jaghday da sol. 2006 jyly kitap shyghardym, sonda engi jerde Qytay antiyterrorizm negizinde býkil últtyq mәselelerdi sheshedi degenmin. Al jana ghasyrda últ bolyp qaludyng tetigi qay jerde? Ol Qazaqstanda memleket qúraushy últ retinde ómir sýru. Sonda ghana saqtalyp qalasyn. 2012 jyldan beri qytaytanu boyynsha tom-tom kitaptar jazyp jatyrmyn. Solargha negizdelgende qazirgi Shynjandaghy mәsele kezdeysoqtyq emes. Ýlken baghyttyng tek qana bir kórnisi. Osy jaqynda Qytaydyng birneshe uniyversiytetterinde leksiya oqydym. Bir jol bir beldeu bolsyn, múnaydaghy jәne basqa saladaghy mýddeler men baylanystardy aita kelip, «aghayyndar, AQSh sizderge 25 payyz sanksiya salghanda shulap kettinizder. Sizder bizge 56 payyzgha deyin kedendik salyq salyp otyrsyzdar ghoy. Qorghasty ashyp qoydy. Qytaygha erkin, Qazaqstangha erkin emes. Qazaqstannyng tauarlaryn sizdering irgelerinizde satugha tiym salasyzdar. Biz týsinbeymiz, nege búlay? Negizi dos el ghoy, nege sheshpeymiz, osyny shesheyikshi» degende olar ýndemey qalady. Sosyn taghy olar «sizderde taghy qanday tendensiya bar?» deydi, Men songhy kezde bizde antiqytayshylyq basym orynda deymin. Nege degende olardyng memlekettik territoriyamyz bekitilse de Balqashtan bastap bizding jerimiz deytinderin, kelgen júmysshylarynyng ketkisi kelmeytinin algha tartamyn. «Mine osylay sizderden ýreylenemiz, sizder de bizden ýreylenesizder sondyqtan tauarymyzdy almaysyzdar. Endi osy mәselelerdi shesheyikshi» deymin. Osylay olardyng jogharghy dengeydegi adamdarymen jogharghy dengeydegi adamdar, qoghamdyq úiymdar, memlekettik organdar kelissózder kóbirek jasauy kerek. Rasyn aitqanda osynday qiyn jaghdayda «Jebeu» qoghamdyq birlestigi jaqsy júmys jasady. Elder búny aitudan, sóileuden qorqady. Zandy týrde, Qytaydyng zany men halyqaralyq zandy bile otyryp olarmen sóilesuimizge bolady. Sóilese alamyz. Bir-birimizge mýddelimiz, bizding mýddemiz jeke adamdyqy emes, memleketterding mýddesi. Elbasy, preziydentter auysyp jatady. Biraq eki el qarym-qatynasy mәngilikke jalghasady. Sondyqtan búl mәselelerdi diplomatiyalyq organdar arqyly, ziyaly qauymdar arqyly aqyldasa otyryp sheshken jón», - dep búl mәseleler turaly úzaq uaqyttan beri zertteulerin jasap, eskertulerin aityp jýrgenin aitqan edi. Dosyndy da, dúshpanyndy da jaqynnan dúrys tanyghanyng ózing qajet. Qytay bizben kórshi el, eki jaqta memleket aralyq mýddeler bolghandyqtan bizde qytaytanudyng búdan joghary dengeyde damy týskeni abzal. Jastarymyz osynday ghalymdarymyzdyng jaghasynan alghansha, shәkirti bolyp elimizding ertenine júmys jasaghany jón.

Osy siyaqty kimning búl jolda naqty qanday júmystar atqaryp jatqanyn bilmey, elding bәrin «satqyn» jasaudyng eng aldymen ózimizge qayyrsyz ekenin bauyrlarymyzdyng týsingeni abzal.

Qazaqstandada qytayshyldar bar ma? Qytay kimderdi óz diasporasy sanaydy?

Azattyq qazaqtyng ghasyrlar boyy ansap jetken qazynasy edi. El egemendigin ala salghanda, ishtegi halyqpen birge Otannan alys-jaqyn elderde ómir sýrip jatqan barsha qazaq quandy. Ár qazaq Otanyna keluge asyqty. Býgingi kýni bir millionnan astam qazaq memleketining topyraghyna tabannyn tirep ýlgerdi. Endi osy qazaqtardy әldekimder jikke bólip, ishterinen ózge elderding mýddesin izdeushiler de tabyldy. Qyzyq bolghanda dәl sol ózgening soyylyn soghushyny  izdeushiler keshe ghana elimizding esiginen attay salyp, ózinen 20 qansha jyl búryn kelip, janadan tәuelsizdigin alghan elmen ystyqty da suyqty da birge kórip, Tәuelsizdikting nyghayuyna óz ýlesterin qosqan aghayyndaryn aiyptap, olardy «qytayshyl» jasap jýr. Tipti ol kezde olardyng múrynyna Otannyng iysi barmaq túrmaq, «kózderin ashqan kósemderi»  de  naghyz últshyl azamattar kók tudy jelbiretip jýrgende, qyzyl tuyna óleng arnap, qyzyl tularyn jelbiretip jýrgen edi (Sondyqtan da ol qazaqtyng «Kók tudyng jelbiregeni» degen әnin qyzyl tudyng jelbiregini dep qabyldaydy). Oilanarlyghy, «qytayshyl», «qytaydyng tynshysy» degen attardy birer adamgha ghana berer bolsa, onda «qytayshyldargha» kýmәnmen qaraugha bolar edi. Biraq, Qytaydan kelgen bar ziyalyny, qoghamnyng әr salasynda qyzmet atqaryp, azat elding ertenine enbek etip jatqandardy qytayshyl jasaghandardy kórgende solardyng ózderining kim ekenine kýmәnmen qaraugha bolady.

Bizding memleket qazirge Qytaymen diplomatiyalyq qarym-qatynasy dúrys. Eki el arasynda ekonomikalyq qarym-qatynastar, strategiyalyq jobalar jýzege asyp jatyr. Eki el kórshi, әri «dos». Búl jerde dostyq degen eki memleket arasyndaghy mýdde. Sondyqtan da osy eki el arasyndaghy últtyq mýddelerdi qorghaugha әrbir qazaq azamatynyng da aralasugha qaqy bar. Búl degeniniz Qytay konsulymen diplomatiyalyq kelissózder jýrgize otyryp, qazaq mýddesin qorghaytyn úiymdardyng júmysy Qazaq elining sayasaty men zany negizinde jýzege asyp otyr degen sóz. Al endi bir qazaq Qytaymen dialog ornatyp, qazaq mýddesin qorghamaq bolsa ol qalay qytayshyl bolmaq?

Qytay diaspora sayasaty boyynsha jer audaryp, ózge elding azamattyghyn alghan azamattardyng bәrin últyna qaramay óz múghajyrlary sanaydy. Búl turaly qytaytanushy Qúrmet Qabylghazy«Qytaydyng diaspora sayasaty jәne onyng Qytaydan kelgen oralmandarmen qatystylyghy» degen maqalasynda Qytay shetelderdegi diasporalaryn últyna, nәsiline qaramastan, meyli ol hanzu bolsyn, monghol, dungan, qazaq, tiybet, úighyr bolsyn, “Múghajyrlar”（“华侨”）jәne  “Qytaylyqtar”  (“华人”) syndy eki sanatqa bólip qarastyrady. Múnyng ishinde aldynghysy shetelderde әrtýrli joldarmen nemese sebeptermen úzaq merzimge túryp jatqan, biraq QHR-nyng azamattyghyn saqtaghan azamattar bolyp tabylady. “Qytaylyqtar” týptegi QHR-nan taraghan, býginderi basybýtin basqa elding azamattary bolyp sanalatyn túlghalardy menzeydi» dep atap kórsetken. Osy boyynsha olar bizdi de óz múghajyrlary retinde qaraydy. Biraq, olarmen baylanys ornatqan qazaqtyng bәri, Qytaydyng múghajyry bolyp, soyylyn soghyp ketedi degen sóz joq. Kerisinshe, Qytaydyng óz zanyn ózine qoldanyp, qandastardyng mýddesin kózdeudi niyet etedi. Qazaqtardyng Qytaydyng búl diaspora sayasatynyng qúraly bolmaytyny әuel bastan týsinikti. Biraq, siz qalasanyz da, qalamasanyz da bizdi Qytayda tughan azamattar retinde Qytay óz degenin istep otyr. Onyng bir dәleli qazirgi Qytaygha barugha viza alu ýshin Qazaqstanda tughan QR azamattaryna bólek, Qytayda tughan QR azamattaryn bólek ústanymmen qaraydy. Demek Qytaydan kelgen qazaqty múghajyrlary dep sanauy - Qytaydyng óz tarapynan siz ben bizding esh rúqsatymyzdy súramay-aq oryndala beredi. Biraq, Qytay bizdi múghajyrymyz deydi eken dep onyng qúshaghyna baryp kirer qazaq joq. Al Qytaymen qanday bir qarym-qatynas ornata otyryp, óz zandaryn negizinde qandastarymyzdyng mýddesin qorghay alu ózindi shaqpaq bolghan jylannyng ayaghyn kórumen bir.

Qytay Elshiligi men Konsuldyghyna aryz shaghymdaryn aityp, diplomatiyalyq baylanys ornatyp kelissózder jýrgizgen qoghamdyq úiymdar Qytaylardyng óz zandaryn ózderi oryndamay, Qytay memleketi Qytaydan Europa elderine ketken qytaylardy esh kedergisiz jiberip, óz Otanyna barmaq bolghan qazaqtardyng pasportyn jinap alyp, zeynetaqysyn toqtatyp, bir elde eki últqa eki týrli kózqaraspen qarap, óz sayasattaryna ózderi qarsy shyqqanyn ashyq aitady. Shynyn aitqanda múnday qoghamdyq úiymdardyng júmysy Qytaydyng diaspora sayasatynyng Qazaqstanda óz dittegen maqsatyna qol jetkizuge kedergi bolyp, kerisinshe qazaqtyng mýddesin qorghap qalu bolyp tabylady.  Sondyqtan olardyng Qytaydyng arnayy kýshterine únamauy mýmkin. Osyghan negizdelgende «Jebeu» siyaqty qoghamdyq úiymdar jóninde týrli sózder taratyp, halyq arasyna teris pikir qaldyrudy maqsat etetinderding kimderge júmys jasaytynyn angharu qiyn bolmas.

Qytaydyng diaspora sayasaty boyynsha elimizge Ching patshalyghy kezinde qonys audarghan bauyrlas últtardy da óz diasporasy, múghajyrlary sanaydy. Olardyng qoghamdyq úiymdarymen baylanystar ornatyp, studentterin tegin oqytady. Qytaydyn  jyl sayynghy ótetin dýniyejýzindegi múghajyrlarynyng qúryltayynan qaldyrmaydy. Biyl da 2-3 qyrkýiekte ótken Qytay múghajyrlarynyng qúryltayyna últy dýngen An Husay atty azamat Qytaydyng múghajyry retinde qúryltaygha qatysyp keldi. Osy siyaqty Qytay Elshiligimen tyghyz baylanysta júmys isteytin úighyrdardyng - 2,3, dýngenderding - 2 qoghamdyq úiymy bar. Odan bólek taghy basqa jekelegen azamattar qúrghan Qytaymen týrli baylanystaghy qoghamdyq úiymdardyng úzyn sany 20-gha jaqyndaydy. Osylardyng ishinde sayasy jaghyna baryp, Qytaydaghy qandastyn, qazaqtyng mýddesin qorghap jýrgen «Jebeu» Respublikalyq qoghamdyq birlestigi. Soqyr kórgeninen jazbas degendey Qytaydyng óz zanyn ózine qoldanyp, qazaq mýddesin qorghaushylardy Qytaydyng diaspora sayasatynyng qúraly dep jalalap, el arasyna týrli aqparat taratatyn adamdar Qytaydyng konsuldyqtarmen baylanystaghy qalghan úiymdar turaly jaq ashpaydy. Tipti Almaty qalasynda Qytaydyng mektebi de ashyldy. Ol kezde de qazaqtan jau izdeushilerding ýni shygha qoymady.  Jogharydaghy aitylghan Dýngender qoghamdyq birlesti tóraghasynyng Qytay diasporasy retinde Qytaygha baryp qaytqan kezinde de «qytayshyldardy» jariyalaghyshtar ýndemey qalyp, kerisinshe «ziyaly aghalarymyz qytaydyng diasporasy bolyp, tapsyrmasyn oryndap jýr» dep taghy da qazaqtyng arasyna ot kóseuin jalghastyra berdi. Osy túrghydan da Qytaydyng diaspora sayasatynynyng Qazaqstanda óz degenine qol jetkizbes ýshin, últtyng qauipsizdigi ýshin Qytay elshiligi jәne konsuldyghymen últtyq mýddeni kózdegen qoghamdyq úiymdardyng ashyq baylanys ornatyp, elshilerding «eldestirmek niyetin» anyq týsinuge júmys jasay bergen abzal dep sanaymyn. Al tyrnaghy qyshyghan adamdardyng tyrnaugha tiyisti jerin de aityp óttim. Sondyqtan kimning qytayshyl, kimning qytaydyng diasporasy ekenin dúrystap bilip, zerttep kórgenderiniz abzal.

Jebeulikter kim? Olar ne istedi?

«Jebeu» Respublikalyq qoghamdyq birlestigi 2009 jyly qúrylyp, QR Ádilet ministrligine tirkelgen. Qúrylghannan beri qandastar mýddesin qorghaumen ainalysyp, qandastargha zandyq-qúqyqtyq jaqtan qoldaularyn kórsetip keledi. Atap aitsaq, kósh qarqyndy jýrip jatqan bir jyldary Qytaydaghy qandastardyng Qazaqstangha keluge viza aluy qiyndap ketken kezde, «Jebeu» Respublikalyq qoghamdyq birlestigining búrynghy jәne qazirgi basshylary Raqym Ayypúly men Omarәli Ádilbek 2010 jyly  QR Parlamenti Mәjilis deputaty Bekbolat Tileuhandy, 2015 jyly QR Parlamenti Senatynyng deputaty Múrat Baqtiyarúlyn QR Syrtqy ister minstrining Ýrimjidegi konsuldyq basqarmasyna ertip baryp, jaghdaydy óz kózderimen kórsetip, viza mәselesin jenildetuge múryndyq bolghan. 2015 jylghy Kóshi-qon turaly zangha ózgeris ener kezinde de parlamentting qyzmet gruppasyna «Jebeu» Qoghamdyq birlestigi eki adamyn kirgizip, úsynys pikirlerin bildirip, qandastardyng «kóshi-qon paraghynan shyghu»  men «Sottylyq turaly» anyqtamany zannan alyp tastaudy tabandy týrde talap etti. Búdan basqa osy jyldar aralyghyndaghy atqarghan sharualaryn Jebeuding saytynan oqularynyzgha bolady. Jebeuding mýsheleri birlestik qúrylmay túrghan kezinde de kóshi-qon mәselesin nazardan tys qaldyrghan emes. Tipti alghashqy Kóshi-qon turaly zandy dayyndau barysynda da Jebeuding qazirgi mýsheleri atsalysqan bolatyn. Mine, búnyng bәri jebeulikter búghan deyin ne istepti degen súraqqa shaghyn jauap.

Endi osy retki Qytaydaghy jaghdaygha oralsaq, «Jebeu» respublikalyq qoghamdyq birlestigining 4 mýshesi bar jәne basqada qoghamdyq úiymdardan qúralghan delegasiya 13-18 tamyz aralyghynda Qytaygha baryp, Beyjing jәne Ýrimji qalalarynda Qytay tarapymen kelissózder ótkizip, qandastar mәselesin talqylady. Osy sapardan kelgennen keyingi ótkizgen baspasóz konferensiyasynda «Jebeu» Qoghamdyq birlestigining tóraghasy Omarәli Ádilbek: «2017 jyldan bastap Qytaydaghy qazaqtargha qysym týskeni turaly aqparat taray bastady.  2017 jyldyng 16 qantarynda shekaradan ary ótpekshi bolghan adamdar óte almay 2 kýn bólinip ótken. Onyn  barlyghy Qytaydan kelgen zeynetker qazaqtar edi. Olardyng bәrine Qytaygha baryp, qyzmet ornyna tirkeludi talap etken bolatyn. Biz osyny estigennen keyin QHR-nyng elshiligine hat jazdyq. Onan keyin ótken jyldyng tamyz aiynda Qytaydan bir delegasiya keldi. Ol kezde biraz bosady. Biraq artynan taghy jaghday qiyndap ketti. Dýniyejýzi qazaqtarynyng 5 qúryltayynda Elbasy Syrtqy ister ministrligi men ýkimetke qandastar mәselesi boyynsha naqty tapsyrma berdi. Sol boyynsha biraz júmystar jasalyp jatyr. Biz osy jyldyng 8 nauryzynda Qytaydyng Almatydaghy Bas konsuldyghymen Jebeuding kensesinde kezdesu ótkizip, biraz mәseleni kóterdik, sodan keyin 19 nauryzda Astanada Qytaydyng Qazaqstandaghy elshisi Chjan Hanihuey myrzanyng qabyldauynda boldyq. Sonda sol kisi sәuir aiynyng ortasynda Elshilik pen Konsuldyqtyng qyzmetkerlerinen qúralghan delegasiya ShÚAR-gha barady dedi. Biz sol kezde ózimiz de sonda baryp, jaghdaydy óz kózimizben kórsek degen úsynysymyzdy aittyq», dep Qytaydaghy  jaghday bastalghannan bergi atqarghan sharualar men osy delegasiyanyng saparynyng qalay jýzege asqanyna toqtalyp, sapar aldynda halyq arasyndaghy kóptegen pikirlerdi jinaqtap 6 mәseleni jazyp, Pekindegi 3 ministrlikke, Ýrimjidegi 12 departament basshysynyng qolyna ústatqandaryn aitqan.

Búdan syrt Jebu qoghamdyq birlestigi 3 mamyr kýni Qytay elshiliginde Qytaydaghy týrli qysymgha úshyraushylardyng jaqyndarynan qúralghan 30 adammen birge Qytay konsulynda qandastardyng aryz-shaghymdaryn kirgizip, Qytay tarapyna mәseleni jan jaqty jetkizgen bolatyn (sol kýni aryz kirgizgen qandastardan Qúlja qalasynan kelgen Jaqsylyq degen kisining әieli men Yrysbek Toqtasyn arqyly Qorday audanynan kelgen bir әielding kýieui pasporttary qolyna tiyip elge oralghanyn búghan deyin әleumettik jelide aitqanbyz). Qazirgi kezde sol kýngi aryz kirgizgen biraz adam bosap, elge oraldy. Jalpy osy kýnge deyin Qytay elshiligine 300-den artyq qandastyng aryzyn kirgizdi. Sonymen birge Qytay jaghymen týrli kezdesuler ótizip talqylaumen birge QR biyligine de әrdayym mәseleni sheshu joldaryn úsynyp jazghan hattar men jekelegen azamattardyng aryz-talaptaryn jetkizip otyrdy. Búl turaly Jebeuding saytynda jariyalanyp otyrghan. Jebeuding mýshelerining әleumettik jelidegi paraqshasynan da kóruge bolady.

Halyqaralyq úiymdar men sheteldik aqparat qúraldarynyng yqpaly qalay?

Qytaydaghy qandastar mәselesi bastalghannan beri bir bólim adamdar aryz shaghymdaryn halyqaralyq úiymdargha berip, sheteldik tilshilerge jii súhbattar beru arqyly, әlemdi shulatyp Qytaygha aqparattyq qysym tudyryp sheshemiz deydi. Sheteldik kýshter Qytaydyng qylmysyn ashpay jatyr ma? Halyqaralyq kýshter men sheteldik basylymdardaghy aqparattardyng kýshimen sheshilse búghan deyin kósemderi AQSh-ta jýrgen Qytaydaghy tiybettikter men úighyrlardyng mәselesi sheshiler edi. Tiybettikter AQSh, Indiya, Fransiya siyaqty elderde qanshama ereulider ótkizip, qytaygha qarsylyghyn kórsetti. Úighyr bauyrlarymyz da Miinhende talay bas qosyp, Týrkiyada miting jasayty. Búlar turaly batystyng aqparat qúraldary jazuyn jazyp-aq keledi. Aytpaqshy, aqparat qúraldary qanday da bir mәseleni qogham talqysyna salu ýshin, adamdardyng qúqyn qorghap әdildikke jetu ýshin derekkózder izdeydi. Ony tipti soghys órtti jýrip jatqan jerden de alyp shyghady. Eger sol basylymdardyng kótergenining bәri ong sheshimin tabatyn bolsa, qazirde kýnine neshe ondaghan, jýzdegen adamdar jazqysyz janynan aiyrylp jatqan jerlerge tynyshtyq ornap keter edi. Jogharyda aitylghan, qytay týrmesinde millionday azamaty otyrghan úighyr bauyrlarymyzdyng mәselesi Birikken últtar úiymynnyng ortysynda da aityldy. Biraq oghan qúlaq asqan Qytay bar ma? Jogharydaghy ghalym Nәbijan Múhamethanúlynyng aitqanynday úighyr halyqyna ústanghan sayasatyn BÚÚ-nyng zandary men erejeleri de toqtata almady. Oghan qaraghanda óz memleketi bar qazaqtyng sharuasy qazaq memleketining aralasuymen onyna qaray sheshiluge jaqyndap keledi.

Sonymen birge qazirgi AQSh-tyng Qytaygha jasap otyrghan sanksiyasy tek ekonomikalyq jaqtan ekenin, búl eki el arasyndaghy tek ekaonomikalyq soghys ekenin týsingenimiz abzal. Al basqa qanday kýshter bolsa da tek óz mýddesin izdeushiler. Qytay memleketi gýl bola ma, kýl bola ma ol óz sharuasy. Bizdi shetten kelip eshkim jarylqamaydy. Óz mýddemizdi ózimiz qoghaymyz. Qytaydan qandastarymyzdyng qúqyn qorghaytyn da, Qytaygha da basqaghada ózimizdi syilatatyn ózimiz. Sondyqtan memleketimizdi attap ótip, sheteldik kýshterge senip, óz aramyzda alauyz bolghanymyz eshqanday opa bermeydi. Biz әlsiz bolsaq, ýshinshi bir el qansha qoldasa da ekinshi jaq óz degenin jasaydy. Ózimiz myqty, әlemdik qauymdastyqta óz ornymyz bolyp, eldigimizben әlemdik qauymdastyqtyng aldynda ózimizdi syilata alsaq, ózgeler de bizdi syilaytyn bolady. Sondyqtan Qytaydaghy qazaqtardyng mәselesining sheshilui bizding últtyq birligimiz ben memleketimizding bet-bedeline, diplomatiyalyq sheberligine tikeley baylanysty. Tәuelsizdikting 27 jylynda Memleket basshymyzdyng sәliqaly sayasatynyng nәtiyjesinde halyqaralyq qauymdastyqtyng aldynda qazaq elining ózindik orny qalyptasty. Qytaydyng aldynda da Qazaqstan óz qandasyn qorghaugha tolyghymen qauqarly.

Qazaq eli qanday qarekette boldy?

Qytaydaghy qazaqtar qysmgha úshyraghanan bastap QR ýkimeti qajetti sharalardy  qolgha aldy. 2017 jyldyng mausym aiynda Dýniyejýzi qazaqtarynyng 5 qúryltayynda Elbasy Qytaydaghy qandastar mәselesi boyynsha ýkimetke arnayy tapsyrma bergen. Osydan keyin QR Syrtqy ister ministrligi men Qazaqstannyng Qytaydaghy elshiligi qandastar mәselesin nazardan shygharghan joq. Jekelegen azamattardyng aryzy boyynsha da jalpy qandastargha arashasy bolyp ta Qytay tarapymen arnayy kelissózder ótkizdi. Sonyng nәtiyjesinde qazirgike deyin 15 QR azamaty bosap elge kelip, 700-dey qandastyng Qazaqstangha shyghuyna salynghan tiymy alynyp tastalatynyn QR Syrtqy ister ministrligi habarlady.

QR Syrtqy ister ministriligining 21 mausymdaghy Jebeu qoghamdyq birlestigine jazghan hatynda «2017 jyldan bastap qazirgi kýnge deyin QR men QHR syrtqy sayasy vedomstvolarynyng arasynda ótken eki jaqty konsulitasiyalar barysynda atalghan mәsele talqylanghan bolatyn. Odan bólek, 2018 jyldyng 23-24 sәuirinde, 21-22 mamyrynda, 7-8 mausymynda QR men QHR syrtqy ister ministrleri jәne konsuldyq  qyzmet mәselelri jónindegi kelissózder barysynda, sonday-aq 2018 jyldyng 17-19 sәuirindegi QR Syrtqy ister ministrining Birinshi orynbasary M. Tileuberdining Ýrimshi qalasyna jasaghan júmys sapary barysynda ShÚAR partiya komiytetining hatshysy, QKP Ortalyq komiytetining sayay burosynyng mýshesi Cheni Suanigo jәne basqa ýkimet basshylarymen kelissózde egjey tekjeyli talqylandy. Atap aitqanda,  Qytay azamattyghy bar etnikalyq qazaqtardyng kóshi-qony, olardyng kiru/shyghuy, azamatttyqan shyghuy/qabyldauy turaly mәseleler talqylanyp, eki tarap QR-QHR dostyghyn nazaragha ala otyryp, zandardyng oryndaluyn qadaghalaytyn, tuyndaghan súraqtardy ózara tikeley yqpaldastyq ornatu jәne konsulitasiyalar ótkizu arqyly sheshetin bolyp kelisti» dep QR biyligining tiyisti júmystardy jasap jatqanyn jetkizgen.

Mausym aiynda Elbasy Núrsúltan Nazarbaev Qytaygha is-saparmen bardy. Búl sapar barysynda Elbasynyng qytaydaghy qazaqtar mәselesin Qytay basshysymen talqylaghany turaly ashyq aqparatta aitylmady. Tek hadyqtyng Elbasy qalayda osy joly Qytay basshysynan qandastargha arasha súrady degen senimi boldy. Sonymen birge el arasynda Elbasy Qytay basshysymen beyresmy kezdesulerinde osy mәseleni talqylaghany turaly aitylyp jýr. Elbasynyng sapary kezinde de, QR Syrtqy ister ministrilgining Birinshi orynbasary Múhtar Tileuberdining sapary kezinde de Jebeu qoghamdyq birlestigi arnayy hat jazyp, Qytaydaghy qandastar mәselesin sheshu jolyn úsynghan bolatyn. Búdan da basqa QR ýkimetine Jebeuding jazghan hattary men jauaptaryna Abai.kz aqparattyq portaly sholu jasaghan.

Qazirgi bosaghandar kimder, Kimning yqpalymen bosady? Aldaghy uaqytta qalay bolady?

Qyrkýiek aiynynyng sonynan beri Ile qazaq oblysynyng Kýnes, Qúlja, Nylqy, Toghyztarau qatarly audandarynda bir bólim adamdardyng sayasy ýirenuden bosap shyqqandary, Kýnes, Monghúlkýre, Tekes audandary toqtaghan zeynetaqyny bere bastaghany turaly aityluda.  Búl aqparattar halyq arasyndaghy eshqanday daqpyrt emes. Bosap shyqqandardyng ishinde osy uaqytqa deyin týrli qoghamdyq úiymdar (Jebeu, Atajúrt, taghy basqa) men memleketting qúzyrly oryndaryna aryz-shaghamdaryn bergenderi de, eshqayda aryzdaryn bermegenderi de bar. Onyng ishinde múnda eshqanday jaqyny joq mening de tanityn adamdarym bar. (Búdan basqa da eshqayda aryz bermegen tanystary men tuystarynyng bosap shyqqanyn vatsap toptarynda jariyalaghandar boldy). Onyng ýstine jaqyn aralyqta Qytaygha baryp qaytqan adamdardyng aituyna qaraghanda qazir Shynjanda últtardy qytaylar, úighyrlar jәne aralyq últtar dep jiktepti. Aralyq últtargha qazaq, dýngen, qyrghyz siyaqty últtar kiredi eken. Osy últtargha búrynghy qatang tәrtipti bosatyp, sayasy ýirenuge kirgenderin shyghara bastapty deydi. Onyng ishinde qazaq qandastarymyzgha degen kózqaras anaqúrlym týzelgeni aitylady. QR kóshi-qon polisiya qyzmetkerleri de Qytayda qandastardyng Ýrimshidegi Qazaqstannyng konsuldyq basqarmasyna baryp, Qazaqstannyng yqtiyarhatyn tapsyryp berse, 3 jylgha kóp mәrtege viza ashyp beretinderin de aitugha.

Mine osy ong ózgeristerdi, atap aitqanda aryz bergen de, bermegen de qandastardyng sayasy ýirenulerden shyqqany - jogharydaghy qoghamdyq úiymdar men Elbasy tapsyrmasyn oryndaghan QR ýkimetinin, Syrtqy ister ministrligining diplomatiyalyq enbegining nәtiyjesi. Biraq, búl sózim júrtqa aryz berme degendik emes. Kimde kim jaqyndary ústalsa bolmasa qandastargha kórsetilgen zansyzdyqtar bolsa qatysty oryndargha shaghymyn týsire bergeni abzal. Memleketimizding qandayda bir qadamdargha baruy, bir qazaqtyng endi birinine qol ýshin bere aluy sizding bar jaghdaydy býkpesiz jetkizetin jerge jetkize aluynyzda. Osy sózderimdi naqtylau ýshin Jebeuding tóraghasy Omarәli Ádilbek pen Dýniyejýzi qazaqtary qauymdasytyghynyng bas hatshysy Raqym Ayypúlynyng kelesi pikirlerin qosa ketkendi jón kórdim.

Omarәli Ádilbek (feyzbuktegi paraqshasynan): Qytaygha elimizding SIM-ning orynbasarynyng sapary, Elbasynyng sapary kezinde Qytayda sayasy ýirenude otyrghan segiz adam bosady,  ShÚAR sayasy kenesining tóraghasy Núrlan Ábilmәjinúlynyng elimizge saparynyng aldy-artynda әigili aqyn, marqúm Júmadil Mamanúlynyng úly Shalqar Júmadil men kelini Dilnúr Mýtәlipqyzy siyaqty alty adam sayasy ýirenuden shyqty(olar yqtiyar xatpen jýrgen), Múqan Mamytqan aghamyzdyng әieli siyaqty biraz kisiler pasportyn alyp otbasymen qauyshty. Alakólde túratyn Shaghantoghaydan kelgen Rayhan Saghyndyqyzy degen apamyzdyng úly Quanyshhan Ziyadanúly men kelini Núrghadisha Ýsenqyzy 5 qazanda sayasy ýirenu ortalyghynan shyghypty. Mine búl kisilerding bәri biz arqyly aryz-shaghamyn jazghan bolatyn. Qytay bir partiya biylegen birokratiyalyq el tong azdap bolsada jibip jatyr, әli de ýlken ýmitti Elbasy men elimiz diplomattarynyng sheberligi men parasatynan kýtemiz.

Raqym Ayypúly (13-18 tamyzdaghy Qytaygha barghan delegasiyanyng baspasóz konferensiyasynda): Biraz adam osy retki sapardan kóp ýmit kýtken bolatyn. Biraq, birden sheshilip ketedi dep aita almaymyn. Sebebi jaghday óte auyr. Bizding osy sapardan bayqaghanymyz ShÚAR-daghy jaghdaydyng tym auyr ekenin, asyra silteushilikterge baryp otyrghanyn ortalyqtaghy basshylar da bayqap uayymdap otyr. Demek, seng qozghaldy. Alda taghy talay kezdesuler bolady. Bir nәrsening basy ashyq, kezdespey, sóilespey búl mәseleni sheshu mýmkin emes. Aytu kerek, týsindiru kerek. Olardyng aldynda bólinip jarylghan otbasylar, studentter mәselesi, qandastardyng sebepsiz pasporttarynyng jinalynyp alynuy, zeynetkerler mәselesi qatarly 6 mәseleni ortagha qoydyq. Olardyng bәrine jauapty  Shynjanghdaghy basshylar ekenin aittyq, Pekindegi basshylar ony moyyndap otyr. Endi nәtiyjesin kýtudemiz.

Týiin: Qazaq biyligi men qazaq halqynyng bauryna arasha bolyp, әr qazaq balasynyng iyesi ekenin tanytqanynyng arqasynda Qytaydaghy qazaqtar osy bir ýlken auyrtpashylyqty aldaghy uaqytta artta qaldyrady. Degenmen Eki elding arasyndaghy diplomatiyalyq júmystardyng nәtiydesinde Qytaydaghy jaghday rettelgenmen Qytay ýkimeti "Qytay armanyn", qytaylandyru josparyn jalghastra beredi. Qandastarymyz ózdiginen qytaygha jútyla berui mýmkin.  Aldaghy uaqytta Qytay uaqytsha qysymdy toqtaqanmen kez-kelgen mezgilde taghy ne bolaryn boljau qiyn. Osy qauipterding bәrining aldyn alu tek ghana qandastarymyzdyng elge oraluy, qazaq kóshining toqtamauy. Qazirgi kezde ondaghy qazaqtyng basym bóligi keluge niyetti. Az da bolsa kenshilik bolyp, orayy kelse joq degende 300 de 500 myng qazaq ekilenbesten elge at basyn búlary anyq. Óitkeni osy bir auyr jaghday kóp qazaqqa oy saldy. Dey túrghanmen qysymy azayyp, sayasy ýirenuge toghytudy toqtatyp, qarapayym halyqtyng kóshuine niyeti bolghanymen Qytaydyng jergilikti oryndaryndaghy polisiyalardyng sauatsyzdyghy men asyra siltep óz zandaryn tolyq atqarmauy qandastardyng qújattaryn uaghynda bermey, әli de bolsa jolyn tosuy mýmkin. Sonymen birge memlekettik qyzmettegilerding de elge oraluy qiyn. Óitkeni Qytay zandaryna ózgertu engizip memleket qyzmetkerlerin qyzmetten jәne Qytay azamattyghynan óz erkimen bas tartu qúqyn shektegen eken. Osy kedergilerding bәrin tek ary qaray da diplomatiyalyq jolmen ghana sheshe alamyz. Qytay memleketining ishki sayasaty qaray bolady, basshylyq orynda kim otyrady degenderge bizding sharuamyz joq. Bizding maqsat sondaghy kelem degen bir qazaqtyng bolsa da elge oraluyna әreket etu. Al Qytay biyligimen kýresu, Qytaydyng әlem aldyndaghy keyip-kespirin ashu, Qytay ýkimetine ózge talaptar qoy basqalardyng sharuasy. Sondyqtan Qytaydaghy kelem degen qazaqtar kelip alghansha, bizding qazaqtyng sany da sapasy da artyp belgili dengeyge jetkenshe, tipti jetkennen keyin de nebir ótkelden ótken song da Qytaymen aradaghy diplomatiyalyq baylanysta asa sauatty júmys jasap, Qytaydyng sayasy qaqpanyna týspey baysaldy týrde ondaghy qandastarymyzdy qorghau men elge әkeluding jýieli ózindik jolymyzdan adaspauymyz kerek. Endigi kóshting toqtamauy, qalghan qazaqtyng endi taghy sonday ýlken qiyndyqqa úshyramau osyndaghy aldymen kelgen bizding is әreketimizge de baylanysty. Ondaghy qazaqtyng jolyn jabu da, jolyn ashu da bizding qolymyzda. Sondyqtan biz ózimizding әr isimizge jauap bere aluymyz kerek. Qytaydaghy qandastarymyzdy qorghaugha qadam jasaghanymyz dúrys. Belgili dengeyde Qytay qauipine degen qarsylyghymyz bolghany da dúrys. Tek sonyng bәri sauatty da óz jolymyzben jasalghany jón. Qazaq diplomattaryna qytay jaghy "biz qazaqtaryndy jiberemiz, olardy sender bizge qarsy sóiletip qoydyndar, bizden barghan qazaqtar bizge qarsy sheteldik kýshtermen birigip, bizge qarsy shepte boldy" dep kóshimizdi toqtatugha oray tauyp bermesek boldy. Biz ústaghan jipting bir ýshi qytaydaghy qandasymyzdyng kózine tiymeytindey boluy, әr qazaq aighay attanmen kýn ótkizip, әleumettik jelining shanyn qaqqansha óner-bilim ýirenip ózge júrttan kem bolmaugha tyrsqan jón. Sol kezde Qytaygha da, ózgege de esemizdi bermeymiz. Halyq qanshalyqty berekeli, әlemdik qauymdastyqta bәsekege qabyletti bolsa, sol memleketting әleuetti de ózgeden joghary bolady. Sol kezde ózgeler de seni moyyndap senimen sanasatyn bolady. Qazaqstannyng Qytaymen bolsyn, basqamen bolsyn baylanysyndaghy bar mәsele tek Qazaqstannyng óz bet-bedeline baylanysty. Eshqanday halyqaralyq kýsh seni jarylqamaydy. Tek ózine ghana sýiene alasyn. Sondyqtan bәrimiz aldymen ózimiz ben Otanymyzben kez kelgen adam sanasatynday dengeyde bolaghanymyz abzal. Tek qazaq halqy birligin saqtap, әr azamat qandasyn sauatty qorghaugha kiriskeni qajet. Jalpy ainalamyzdyng qay jaghynda bolsyn, óz mýddesin kózdep, aramyzgha jik salyp, qandastarymyzdy óz soyyl sogharlary jasaudy kózdegender de az emes. Biz, qazaq balasy osylardan saqtana biletin, bilimdi ham berekeli bolghanda ghana endi Alashty eshkimge qorlatpaymyz.

Túrdybek Qúrmethan

Abai.kz