Sәrsenbi, 15 Mamyr 2024
Alang 4806 21 pikir 11 Qazan, 2018 saghat 14:35

Halyqtyng da, Elbasynyng da saqshylargha kónili tolmaydy

Egemendik alghannan beri «aldymen ekonomika» degen sayasat ústanghan Elbasymyz «ash jýrip teatr kóruge bolmaytyndy» barsha halqyna eskertip, elding әl-auqatyn kóteruding qamyn jasady. Osy jolda el aralap, tilersekten su keshti, qansha alpauyt elderden qarjy tartty, elding ishi-syrtqy sayasatyn retke keltirdi, úshan teniz tirlikter jasap, qazaq elin býgingi kýnge jetuine tikeley sebepker boldy. Biz Elbasyn barynsha qúrmetteuge haqylymyz.

Últ kóshbasshysy jyl sayyn halqyna dәstýrli joldauyn jariyalap, elding materialdyq jәne ruhany jaghdayyn jaqsartudyng  jolynda ershimdi enbek etip jatqany barsha әlemge ayan.

Biylghy 5 qazandaghy joldau shynymen de búrynghydan ózgeshe boldy. Búl jolghy joldaudyng ýshinshi bóliminde: "Qúqyq qorghau organdarynyn  júmysyna tereng jәne sapaly ózgerister qajet" dedi.  Qogham qúqyq qorghau organdarynyn, eng aldymen, polisiya júmysynyng týbegeyli jaqsaruyn kýtip otyr. Ýkimet Preziydent әkimshiligimen birlesip, «ishki ister organdarynyng janghyrtu  jónindegi jol kartasyn» qabyldaudy tapsyrdy. Onda ishki ister ministrligining shtattyq sanyn ontaylandyryp, ózine tiyesili emes funksiyalardan aryltu turaly aityldy. El basy óz joldauynda: "Halyqtyng sanasynda poliyseyler jazalauysh emes, kerisinshe qiyn jaghdayda kómek kórsetushi" degen týsinik ornatu kerek" dedi.  Joldaudyng VI bóliminde әrbir qazaqstandyq elimizdegi ózgeristermen ýderisterge atsalysuy, jasalyp jatqan reformalardyng mәnin jәne olardyng otanymyzdyng órkendeu jolyndaghy manyzyn jete týsinui tiyis", - dedi. Bizder býkil qogham bolyp atsalysugha mindettimiz.

Saqshy halyqtyng eng jaqyn janashyry bolu kerek! Áu bastaghy zang qyzmetkeri qalay payda boldy? Qytaydyng ataqty oishyly Han-Feyszy (b.z.b 280-233) birimen biri jaulasyp, daulasyp, qyrqysyp jatqan elining keypine qarap, qoghamdy zanmen basqarudy alghash ret ortagha qoydy, ol kez Qytayda jaulasqan bektikter dәuiri bolatyn, qytaylar óz ishinde  birine-biri әlimjettilik kórsetip, qyrqysyp jatqan zaman. Sondyqtan da qogham tәrtibin rettep, búzaqy búzghynshylardan saqtanu, әlsizderdi әldilerden qorghau, qara halyqtyng mýddesin joqtau maqsatynda halyqtyng naghyz dosy, janashyry retinde payda bolghan. Mine Elbasy osy týiinge óz joldauynda toqtaldy. Demek, halyqtyng da, Elbasynyng da bizdegi saqshylargha kónili tolmaydy. Tolsa, reforma jasa demes edi.

Qazaqstan  Respublikasy, qylmys faktilerining tirkelui jaghynan  adam sanynyng azdyghyna qaramastan, suisid boyynsha әlemde 5 - oryn alady;
qamalghandar sanynan 31 - orynda.  100 adamgha 33 ólimnen keledi.  Jemqorlyq jóninen 120 - oryndy iyelenedi;

Tirkelgen qylmystar sany:                            
                     
  2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017  
Qazaqstan Respublikasy 206801 287681 359844 341 291 386718 361689 316418  
                               
/QR Bas prokuraturasynyng Qúqyqtyq statistika jәne arnayy esepke alu jónindegi komiytetining aqpary. 2018j/                

Biz әlemdegi polisiyasy eng kóp aldynghy ondyqqa kiremiz, soghan qaramastan nege bizde qylmys kóp?  Ata-babamyzdyng tarihynda biz úyalatynday eshtene joq bola túra, nege osynsha azyp-tozdyq? Sebepteri qayda?

Qogham adamnan qúralady, ә bir adam ózi isine jauapty bolyp, ózining ishki әlemimen ýnemi sóilesip, (jaqsy jaqta sóilesip), ishki mәdeniyetin kýsheytip, eldik sana, azamattyq qogham dep kýn keshuge tiyis. Áriyne, barlyq qoghamgha topyraq shashugha bolmaydy, jaqsylar bolghan son, elimiz jarqyrap túrghany da solardyng enbegimen baylanysty ekeni dausyz, bizding sóz etip otyrghanymyz, sol shenberding syrtyndaghy qisyqtar haqynda.

Adamnyng jan-dýniyesin, arman-múratyn syrtynan qarap, ishine ýnile biletin psihologiya ghylymy,  saqshy, sot, prokuror, advokat qatarly zang qyzmetkerlerine óte kerek. Olar ar ilimimen suarylghan, újdany myqty, úyat-namys, obal-sauapty biletin, Alladan qorqatyn, basshygha baghynatyn, óz isine jetik, kemel adamdar bolugha mindetti.  Sonymen birge saqshylar elimizdegi әr  últtyng salt-sanasyn bilui shart. Etiyket saqtau, sabyrly bolu, araq ishpeu, temeki shekpeu t.s.s, halyqtyng iydealyna ainaluy kerek. Sebebi olar eldi tәrtipke shaqyru ýshin ózderinen bastau kerek jәne elge ýlgi boluy shart.

Bizde adam óltirgen qylmystylardyng óz dengeyinde jazalanbauy, zanymyzdyng solqyldaqtyghy jәne zang atqarushynyng arsyzdyghynan tauyq úrlaghannyng nemese bir telefon shalyp jalghan aqparat bergenning kesilgen jyly, kisi óltirgennen kóp boluy eriksiz jagha ústatady. QR qylmystyq kodeksin qarasanyz, qylmys jasaghan adamgha shekten tys mýmkindikter men jenildikter berilgen. Sonymen  birge, oghan ýkimet tegin zandyq qorghaushy beredi. Al jәbirlenushige  tegin zandyq qorghaushy bermeydi, (óz aqshasyna jaldaydy). Jәbirlenushi jaq ólim jóneltu siyaqty basqa da sharualarmen esi auyp jatqanda, QR qylmystyq is-jýrgizu kodeksining 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74 baptary boyynsha aiyptalushy men onyng qorghaushysy qay kezde, qansha ret, qansha uaqyt kezdesuine jәne kýdiktining ýy ishimen kezdesuine, telefon soghuyna jol ashyq, sonymen birge kýdikti jauap  beruden bas tartu, jauabyn ózgertu qúqyghy bar.  Zang olardyng ótirikke myqtap dayyndaluyna,  qylmystan jaltaruyna oray berip qoyghan. Al jәbirlenushi jauap bermese jauapkershilikke tartylady dep kórsetken. Sonda zanymyz qalay jazylghanyna tandanbay túra almaysyn. Adam óltirdi me, moyyndady ma, endi ne kerek sozbaqtap, qatal týrde jylyn kesu shart.  Bizde saqshy 200 bet qaghaz jazyp, 20 ret sot ótkizip, әbden mazandy alady.

Al sottar tek qylmysty jenildetetin faktilerdi izdep otyrady, al auyrlatatyn jaghdaydy mýlde tyndamaydy, fakt jetkiliksiz deumen shekteledi, búnyng sebebin aitpasaq ta týsinikti. Qylmystynyng moynyna az bolmaghan somany tóleydi dep ilip qoyady, al onyng tuysy, kýdikti retinde qolgha týskende-aq, onyng basyndaghy mal-mýlikti dereu óz basyna, ne basqagha audaryp ala qoyady, solay týrmede otyrghan jauyz adam enbekpen qamtylady, onyng jalaqysynan bes jýz tenge, myng tenge jәbirlenushige jiberip qoyady, al onyng basyndaghy qaryz birneshe million. Sot oryndaushy týk te istey almaydy. Ýkim ayaqsyz qalady.  Búl jәbirlenushi jaqtyng ashu-yzasyn tudyryp,  halyqtyng Otangha degen mahabbatyn joghaltady. Sonymen qatar  bolashaq qylmystylardy zannan qoryqpastan qylmys jasaugha iytermeleydi. Jauyzdyqqa  jol berip,  jauyzdyqty jaqtaghany ýshin býkil halyq qúqyq qorghaushy organdar men sottargha senuden qaldy.

Al  Qytay eli auyr qylmystylardy, qylmys jasaghan jerdegi audan ortalyghyna aparyp, sol jerdegi ortalyq alanyna býkil halyqty, mektep oqushysy, uniyversiytet studentterin jinap, onyng qylmysyn býge-shigesine deyin oqyp berip,  sosyn elsiz jerge aparyp atady,  osylay «birge jaza, myngha tәrbie beru» ústanymyn ústanady, barlyq el zandy qúrmetteydi jәne qorqady. Biz bolsaq qoghamgha týk paydasy joq qylmystyny ólimge qimay,  barlyq qogham, qúqyq qorghaushy organdar, bәri janyn salyp onyng qylmysyn jenildetemiz. Qanshama qoghamgha paydaly adamdardy qylmystylardyng qolymen óltirip otyrmyz!

Elbasy óz joldauynda: «Polisiya kadrlaryn akademiya arqyly dayarlau men irikteu jýiesin ózgertu kerek, - dedi». Saqshylar halyqpen júmys jasaytyn negizgi kópir bolghandyqtan, olargha barlyq nәrseden sauatty boluy tiyis. Zamangha say eng manyzdysynan bastap bilu shart, saqshylargha din, sayasat, әlem jaghdayynan kurstar úiymdastyryp, leksiyalar oqylyp túrsa, demek, óz isinen shashau shygharmaytyn, maydan qylshyq suyratyn sheber boluy – eng basty saqshynyng emblemasyna ainaluy kerek. Mysalgha, alayaqtyng qúryghyna ilinip, baspanasynan aiyrylyp bara jatqan bir ýili jannyng jaghdayyn, sotta, polisiyada bilip otyr, biraq alayaq búl jaghdaygha aldyn ala dayyndalghan, zandyq ótkelderden esh sýrinbeytindey joldar tauyp alghan, advokaty myqty,  múndayda qúqyq qorghau kadrlary ne isteydi? Áriyne, jol tauyp, halyqtyng jaghynda boluy kerek. Kerek bolsa, zangha ózgerister engizudi talap etui tiyis.

Kisi óltirgen jauyz kunәsin tolyq moyyndaydy, biraq qylmysyn jenildetuding joldaryn barynsha qarastyrady, ol ýshin bәrin qoldan jasaydy,  onyng janashyry aqshany esh ayamaydy, ótirik minezdemeler, jalghan kuәgerler, bara jatqannyng baltasyn, kele jatqannyng kisesin bildirmey alatyn jylpos ta, zangha jýirik qorghaushy tandaydy, biraq sottyng ishi bilip otyr, halyq tipten biledi, kuәger bolsam ózime erteng bir bәlesi tiyeme dep qorqady, eng azy polisiyanyng aldyna ózi ayaghymen neshe mәrte baru kerek, saqshylar alghashqy maydannan son, kabiynetinde otyryp, tek qaghaz jinaydy, jazady, kuәgerding aldyna baratyn saqshy bizde joq. Jәbirlenushining tuysy qolynda esh zandyq qúqyghy joq adam, ol kuәgerding aldyna barsa, kózimen kórgen adamnyng ózi ertenin oilap, aitudan qorqady, «kórdim degen kóp sóz, kórmedim degen bir sóz» degen qaghidany myqtap ústanyp, at tondaryn ala qashady, aitqan kýnde әbden mazasyn qashyratyn saqshylar men sottar onyng kýndelikti júmysyn toqtatyp, aldyna qayta-qayta shaqyrady, sot barysynda qatysugha mindetti bolady (ashyqqa shyghyp qalady), sosyn da onyng qashpasyna әbdisi joq. Shetelderde polisiya ózi kuәgerdi izdeydi, eshkimnen kóligime janarmay qúi, tamaghyma aqsha ber dep súramaydy, qansha ret kerek bolsa da ózi barady, jip ýshin berip otyrghan adamnyng qúpiyalyghyn saqtaydy, ertengi kýdiginen seyiltedi, qylmys tolyq ashylghansha, osylay kuәgermen jasyryn jәne jaqsy júmys isteydi, kerek bolsa oghan syiaqy beredi. Negizi bir jamandyq jasalyp jatqanda ony kóre tura toqtatpau jәne oghan kuәger bolmau – óte ýlken kýnә, onyng moynyna sol kýnә tolyghymen jazylady, eshkim aitpasa, ol aumaqqa sol jamandyqtyng ziyany tiyedi. Jәbirlenushi bayqús ne isteydi, ózi qan jútyp jýrse, eshkimnen jyly sóz estimese, qaydan ol sotta jetkilikti dәlel taba alady.

Endigi bir sebep, býgingi tandaghy adamdar janynan bezip aqsha, aqsha jәne aqsha dep aqshalylargha tabyna bastauy. Adam boyynda aqshagha satylmaytyn eshtene qalghan joq dep qarauda, adamdar aqshanyng qúly boldy, aqsha – adamdy ózi ýshin sheksiz azapqa saldy, aqshalylardy halyq batyr deuge әbden bolady dep zarlaghandar shyqty. Mine, búl barlyq qoghamdy sharpyp túrghan – ot, búl ot qúqyq qorghaushylardy ainalyp ótken joq.

Qazaq qazaqqa jiger bergenning ornyna,  kerisinshe, qazaq qazaqqa qoqandanyp basqalargha shoqyna qalatyny qalay? Óz qas-dúshpandarmyzgha dos bola qalatynymyz qalay? Kisige aqyl aitqanda aldymyzgha jan salmay, kisi aqylyn tyndamaytynymyz qalay? Óz elinde ógey balanyng kýiin keshken qazaqqa jany auyrghan janashyr, kóregen Elbasy  osy joldauynda saqshy qyzmetine tekke toqtalghan joq.

El arasyna qúqyq qorghaushylardan saqta degen tәmsil bar. Saqshylar auruhanada auyr jaghdayda jatqan adamdy, ne onyng tuystaryn mazalap, qaghaz toltyryp qinamay, jan tapsyrghan adamdy mәiithanagha ala jónelmey, kerisinshe, jany jaralygha janashyr bolyp, kónilin auyrtpay, jyly sóilep, әr adamnyng jýregine jaqyn bolyp, is istese, kim saqshyny jek kórer edi, meyli ol qanday últ bolsa da, kim bolsa da әdildikten taymay, aqty - aq, qarany - qara dey alsa, aqshagha satylmasa, negizi saqshy  qara halyqty mensinbeytin, basa biyleushi emes, kerisinshe naghyz halyq janashyryna ainaluy kerek. Qogham sony talap etedi, Elbasy sony talap etti, sosyn da biylghy joldau halyqtyng kókeyindegisin dóp basqan tamasha joldau boldy. Elbasy joldauyn qoldau – bizding mindet.

Núrhalyq Abdyraqyn, QazÚU PhD doktory, Álem halyqtary jazushylar odaghynyng mýshesi

Abai.kz

21 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2062
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2490
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2091
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1605