Sәrsenbi, 8 Mamyr 2024
Janalyqtar 3672 0 pikir 30 Nauryz, 2011 saghat 12:28

Múhan Isahan. Qanaghaty joq el quatty qaghanat qúra almaydy

Qazaq zadynda qanaghatshyl halyq. Úshsa qústyng qanaty talatyn iyen dalany iyemdenip otyrsa da, búl dýniyeni «qamshynyng sabyna» tenep, ótkinshi ómirdi «jalghan» dep atap, beu-dýniyening qysqa jiptey kýrmeuge kelmeytin sholaq ekenin anyq sezinip, búl aqiqatty ózine ghúmyrlyq ólshem etken. Álbette, el bolghan song jylqyny týgiminen, týieni jýgimenen jútatyn meshkeyler men qarynbaylardyng da qatar ómir sýretin belgili. Biraq, atam qazaq ashkózderdi eshqashan jaqsy atamaghan. Kerisinshe siniri shyqqan kedeyding ynsaby men qanaghatyn maqúl kórgen. Sondyqtan, men әlemde eng qanaghatshyl halyq qazaq halqy bolghan dep aitar edim.

Qazaq zadynda qanaghatshyl halyq. Úshsa qústyng qanaty talatyn iyen dalany iyemdenip otyrsa da, búl dýniyeni «qamshynyng sabyna» tenep, ótkinshi ómirdi «jalghan» dep atap, beu-dýniyening qysqa jiptey kýrmeuge kelmeytin sholaq ekenin anyq sezinip, búl aqiqatty ózine ghúmyrlyq ólshem etken. Álbette, el bolghan song jylqyny týgiminen, týieni jýgimenen jútatyn meshkeyler men qarynbaylardyng da qatar ómir sýretin belgili. Biraq, atam qazaq ashkózderdi eshqashan jaqsy atamaghan. Kerisinshe siniri shyqqan kedeyding ynsaby men qanaghatyn maqúl kórgen. Sondyqtan, men әlemde eng qanaghatshyl halyq qazaq halqy bolghan dep aitar edim.

Býgingi dәuir iyelerining qanshalyqty qanaghatshyl ekenin eski kriyteriylermen anyqtaugha әste bolmaydy. Sebebi, eski qazaq pen jana qazaqtyng dýniyetanymy, qoghamdyq kózqarasy, aqyl-parasaty, әleumettik talaby, ghúmyrlyq ústanymy ýlken ózgeristerge úshyrady. Ásirese, naryqtyq ekonomikagha bet-búrys jasaghannan beri halyqtyng qanaghatshyldyq qasiyetine jaryqshaq týsti. Aytalyq, Kenestik dәuirding jalpygha birdey әleumettik tendik qaghidasy halyqtyng túrmys-tirshiligining birkelgi boluyn ghana qamtamasyz etip qoyghan joq, qazaqtyng qanaghatshyldyq qasiyetin nyghayata týsken edi. Qyzyl imperiya ydyrap, әlemge esik ashylghannan keyin halyqtyng aqsha men baylyqqa degen tanymynda tónkeris oryn aldy. Qazaq qoghamynda «jana qazaqtar» degen oligarhtar toby payda boldy. Olargha eliktegen jas buyn jahandanudyng buyna mas bolyp, qanaghattyng ne ekenin úmytty. Úzaqqa barmay-aq osy Almatynyng jastarynyng dýniye-baylyqqa degen pighylyn mysalgha alayyqshy. Qazir kez kelgen qazaqtyng jigiti: «Kóktóbede kók tiregen zәulim ýiim bolsa, 40-50 myng dollarlyq avtokólikti minsem, kezekti demalysymdy Abu Daby nemese Haynani aralynda ótkizsem» dep armandaydy. Qarakóz qaryndastarymyz da qalyspay: «Ómirlik jarymnyng mansaby men qyzmeti joghary bolyp, meni ýlde men býldege orasa, Kóktóbedegi zәulim ýiding hanshayymy bolsam» dep balshyryn ghúmyr keshudi qiyaldaydy. Osy pang pighyldyng әserinen qazaqtyng sýr boydaq pen kәri qyzdarynyng sany kýn sayyn artyp keledi. Osy ashkóz pighyldan qanshama úl-qyzymyz opyq jep jýr. Yaghni, qanaghatsyzdyq qazaq qoghamynyng indetine ainalyp barady.

Álbette, kópke topyraq shashugha bolmaydy. Totalitarlyq jýiening tónkeriluimen diny senimge de erkindik berildi. Al, diny qúndylyqtarmen qarulanghan jastarymyz «qanaghat qaryn toyghyzady» degen qaghidany berik ústanuda. Ásirese, músylmandyq dýniyetanymda «taghdyrgha senu» degen úghym bar. Búl senim Tәnirding peshenege jazghanyna moyynsúna biluge, taghdyrdyng tartqyzghanyna kónimpaz bolugha baulidy. Yaghni, bargha qanaghat etip, molshylyqqa shýkirshilik etetin buyn da ósip keledi. Qazir osy baghytty ústanghan jastarymyz da jeterlik.

Ásili, qanaghatshyldyqtyng eki jaghy bar.  Baylyqqa asa qúmbyl bolyp, meymanang tasyp, dandaysyghan da dúrys emes. Kerisinshe, Tәnirding tartqyzghany osy eken dep kóntorghay ómir sýruge de bolmaydy. Haq dinimizde diny uasi-at, yaghni, orta jol degen qaghida bar. Osy qaghida baylyq pen kedeyliktin, ashkózdik pen qanaghattyng arajigin ashyp, din músylman qauymyn orta joldy ústanugha ýndeydi. Búl týsinik boyynsha qoghamnyng belgili bir toby shópke tyshar bayshykeshter bolsa, sol sekildi belgili bir toby siniri shyqqan kedey boluy mýmkin. Al halyqtyng negizgi bóligi qanaghatshyldyq qasiyetti berik ústanghan orta tapty qúrauy tiyis. Eger, jerding asty-ýstindegi bar baylyghymyz qanaghaty joq ashkózderding jemsauynda ketse, keler úrpaq nemen kýneltedi? Bolashaqta Qazaqstan tәuelsizdigin qalay saqtap qala alady? Sondyqtan, biz qazynamyzdan shashau shygharmaytyn, halqynyng qanaghatshyl bóligi basym qaghanatty qúruymyz qajet. Sonda әmanda memlekettiligimiz mekem, adamshyldyq mereyimiz ýstem bolmaq.

Dýnie qumaghan adamnyng deni dúrys emes degen týsinikting etek jangy qauipti qúbylys. Búl azghyndanudyng belgisi, hakim Abaydyng «nadan» kateogoriyasynyng kórinisi. Úly Abaydyng payymynsha hayuanda ishsem, jesem, toysam degen pighyl ghana bolady. Dәl osy siyaqty asta-tók dastarhanym, han sarayynday baspanam bolsa dep baylyqty ghana ansaytyn adamdar da búl ómirden ótedi. Myna synaq әlemining hikmeti men danalyghyn úghyna almaghan sol pendelerding hayuannan ne aiyrmashylyghy bar? Endeshe, dýnie qumaghan adamdy kemsitushilik búl bizding qoghamnyng ruhany azghyndanghanyn әigileydi. Búl indetten arylu ýshin diny tanymymyzdy arttyruymyz kerek. Sebebi, Haq dinimiz búl dýniyeden hikmet izdeuge shaqyrady. Múqym júrt danyshpan bolmasa da, Hakim Abay aitpaqshy dýniyening aqiqatyn denelep bolsa da tany bilui shart.

Zadynda, qanaghatsyzdyq dertin tek qaryn mәselesine әkep tirep qoygha bolmaydy. Bireudi jata kep maqtaghanda da, tipti mýsirkegende qanaghat qaghidasyna berik boluymyz kerek. Mәselen, bizding qazaq maqtaymyn dep jaghympazdyqqa úrynyp jatady. Osy jaghympazdyqqa toqtalmay túryp, jaghympazdyq  pen qúrmet kórsetushilikti eki bólip ajyratyp alsaq deymin. Teginde, layyqty adamgha qúrmet kórsetu óte oryndy qylyq. Al, layyq emes adamgha qúrmet kórsetu baryp túrghan jalandyq hәm jaghympazdyq. Biraq, qúrmet kórsetuding de shegi bolugha tiyis. Mysaly, ór minezdi bolu jaqsy qasiyet sanalghanymen, órlik sheginen shyqsa, adamdy tәkәpparlyqqa úryndyrady. Saqtyq jaqsy qasiyet bolghanmen, asa saq bola bastasaq, qorqaq bolyp kórinuimiz mýmkin. Sol sekildi qúrmet kórsetuding shegin asyryp jibersek, onda jaghympazgha ainalamyz. Qazir jaghympazdyqtyng jer-jihandy jaylap alghany sonshalyqty, jaghympazdanbaghan jandy kinәli sanaytyn jaghdaygha jettik. Qayda barsang da әkim-qara men bay-manaptyng astyna kópshik qoyyp, shashbauyn kóteru qasang ýrdiske ainalyp bara jatyr. Aqpan aiynda ótken Núr Otan partiyasynyng kezekti siezine qatysqan delegattardyng jaghympazdyq pighylyn kórip jiyerkengenimiz sonshalyq biraz adamgha úshyq shyqty. Marqúm týrkimenbashy Saparmúrat Niyazov qansha jerden diktator bolsa da, bir kezderi negizsiz jaghympazdyqqa úrynghan týrkimenning biraz aqsaqaldaryn qatang jazalap edi. Al, bizding elde jaghympazdardy jazalau bastalsa, abaqtylarymyz adamgha lyqa tolyp, tipti simay, sirә janadan týrmeler salugha tura keletin shyghar.

«Qazaqstan-Zaman» gazeti

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1695
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 1650
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1380
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1312