Seysenbi, 21 Mamyr 2024
Janalyqtar 2461 0 pikir 19 Nauryz, 2011 saghat 08:45

Aydarhan Qarsaqbaev: «Biz qymyzdy әlemdik dengeyge shygharamyz»

Reseyding Qostanaymen shektesetin Chelyabi oblysynyng Agapov audanyndaghy Yujnyy poselkesinde túratyn Qarsaq­bae­vtardy Jay­yq boyy týgel biledi desek bolar. IYә, jalpaq Reseyde ekining biri «Qarsaqbaev» sharua qo­ja­lyghynday myng jylqy aidap otyrghan joq. Naryq sy­ryn әp degennen týsinip, sharuany ýii­rip әketken qandasymyz búrynghy kenshar izindegi bir dýiim eldi júmyspen qamtamasyz etip otyr. Qarsaqbaevtardy Chelyabi oblysynda mesenat retinde de jaqsy biledi. Qazaqtardyng «Bir­lik» mәdeny ortalyghy osy oblystyng Bredy audanynda úiymdastyrghan «Jibek joly» qazaq әnderining festivaline de demeushilik jasaghan Aydarhan Qarsaqbaevty Resey qazaqtary merekedey qas­terleytin osy jiynda kezdestirip, әngimege tar­tudyng sәti týsken edi.

- Aydarhan Baqytjanúly, Resey jerining dәm-túzy jibermey otyr­ghan qandastarymyzdyng túr­mys-tirshiligi qalay?

- IYә, «dәm-túz» degeniniz kókeyime qonady, onyng ýstine osy jerde kók­tep-kógerip otyrghanymyzdy da ai­tu­ym kerek. Qyz Jibek sheshemizding «Áueli bas qosqanym Jaghalbayly, jylqysyn kóptiginen bagha almaydy» deytin sol Aq Jayyq ónirin malgha qaptatyp, nәpaqamyzdy jerden terip otyrghan bir qauym elmiz.

Reseyding Qostanaymen shektesetin Chelyabi oblysynyng Agapov audanyndaghy Yujnyy poselkesinde túratyn Qarsaq­bae­vtardy Jay­yq boyy týgel biledi desek bolar. IYә, jalpaq Reseyde ekining biri «Qarsaqbaev» sharua qo­ja­lyghynday myng jylqy aidap otyrghan joq. Naryq sy­ryn әp degennen týsinip, sharuany ýii­rip әketken qandasymyz búrynghy kenshar izindegi bir dýiim eldi júmyspen qamtamasyz etip otyr. Qarsaqbaevtardy Chelyabi oblysynda mesenat retinde de jaqsy biledi. Qazaqtardyng «Bir­lik» mәdeny ortalyghy osy oblystyng Bredy audanynda úiymdastyrghan «Jibek joly» qazaq әnderining festivaline de demeushilik jasaghan Aydarhan Qarsaqbaevty Resey qazaqtary merekedey qas­terleytin osy jiynda kezdestirip, әngimege tar­tudyng sәti týsken edi.

- Aydarhan Baqytjanúly, Resey jerining dәm-túzy jibermey otyr­ghan qandastarymyzdyng túr­mys-tirshiligi qalay?

- IYә, «dәm-túz» degeniniz kókeyime qonady, onyng ýstine osy jerde kók­tep-kógerip otyrghanymyzdy da ai­tu­ym kerek. Qyz Jibek sheshemizding «Áueli bas qosqanym Jaghalbayly, jylqysyn kóptiginen bagha almaydy» deytin sol Aq Jayyq ónirin malgha qaptatyp, nәpaqamyzdy jerden terip otyrghan bir qauym elmiz.

- Epostyq jyrda qansha bo­yauyn qalyndatyp, әsirelep aitty degenmen de, qazaqtyng baylyghy mal, onyng ishinde jyl­qy bolghany ras. Reseydegi qan­das­ta­rymyzdyng arasynda auyl sha­rua­shylyghyn úi­ymdastyrushy­lar­dyn, naryq­tyng syryn iygergen kә­sipkerding biri óziniz dep estiymiz. Ásirese, jyl­qy malynyng baylyq ekenin dә­leldep otyrghanynyz eldegi bizding de kónilimizdi marqaytady.

- Rahmet. Kózin tapsa tek jylqy emes, qazaqtyng tútynghan tórt týligi de baylyq. Ózim basqaratyn sharua qojalyghy 12 myng gektar egis alqa­byn, 2,5 myng gektar jayylymdyqty 49 jylgha jalgha alghanbyz. Sol jerde bir myng jylqy, 2,5 myng iri qara, 2 mynnyng syrtynda qoy-eshki jәne qús ústap otyrmyz. Topyraghy qúnarly, shóbi shýigin ólkede qazekem qashan­nan tórt týligin baghyp, qazy men qartasyn kertip jep, qymyzyn sa­py­ryp otyrghan ghoy. Biraq, naryqtyq ekonomikagha auysqan kezde Reseyde de auyl sharuashylyghy daghdaryp qaldy. Sharuashylyqtardyng toz-tozy shyq­ty. Sol bir jyldar bizge de onay tiygen joq. Búrynnan basqarghan ken­shardyng shetin búzbay, saqtap qalugha ty­rys­tym. Qazir, әriyne, sharuashy­lyqty bú­rynghydan ózgeshe jolmen damyttyq.

Býginde Reseyde, jalpy, búrynghy Kenes Odaghy qúramyna kirgen elderding barlyghynda da erkin ekonomikalyq baylanys ornaghan. Múnyng ózi sharuandy damytudyn, tolaghay tabystyng tetigi men kepili - óndirgen óni­mindi ótk­zuge tolyq mýmkindik beredi. Ózgeshe jol dep otyrghanym osy. Bayaghyda kenshar bolyp túrghan kezde maldy, onyng ónimderin jogharydan kelgen núsqaumen ghana ótkizetin edik. Sodan beynetimiz bolghanmen jaryghanymyz da shamaly edi. Qazir jaghday ózgeshe.

- Sonymen ózgeshe jolynyzdy taratyp aitsanyz.

-Taratyp aitsam, ol -tek qana úqsatu! Auyl sharuashylyghynda baq­qan malyng men ekken eginindi ózgege ústata salmay, ózing úqsatqanda ghana onyng qaytarymyn kóresin. Mine, biz osyny jolgha qoya aldyq. Bayaghyda kenestik sharuashylyqtyng basy qasynda jýrgen kezde «bidaydy kýnge qaqtalyp jýrip egip, jinap bergen biz nege jarymaymyz, al ony saq­taytyn elevatorlar, ún etip tartatyn diyirmender baylyqqa shylqyp otyrady?» dep oilanatynmyn. Sóitsem, әngimening barlyghy da úqsatuda eken. Qazir biz bir qap dәndi nemese bir bas maldy ózgege ústatpaymyz. Bizding ústanymymyz - qoradaghy maldy, qoy­madaghy dәndi dýken sóresine deyin jetkizu. Sol ýshin kýnine 2 tonnaday týshpara dayyndaymyz, ún ózimizding diyirmenderde tartylady, ol únnan kýnine 1,5 tonna nan pisiriledi. Qazan-qarasha ailarynda 15 tonna, al mamyr-qyrkýiek arasynda aiyna 20 tonnagha deyin qymyz pisip, ony Mәs­keuge artamyz. Halal tehnologiyasyn jolgha qoydyq. Biz týshpara, manty, júmbaz et jasau ýshin shoshqanyng etin jolatpaymyz, kýnine onshaqty siyr, sonsha bas jylqy, qoy soya ala­myz. Onyng barlyghyn da sharighat jo­lymen bauyzdap, jayghastyramyz. Jylqy etinen jasalatyn týshpara tym qasan, siyr men qoy etinen týiilgen týshpara tym mayly bolyp ketpeui ýshin olargha tauyq etin turap aralastyramyz. Qús ósiretin sharuashylyq ta halal tehnologiyasymen júmys isteydi, sondyqtan biz olar­dyng ónimin paydalanamyz. Osy úq­satu kәsiporyndarymyz, sharuashylyghymyz bar - barlyghynda 350 adamgha júmys berip otyrmyz.

- Qymyzdy óndiristik jolgha qoyghandarynyz ki­si qyzyghar­lyq­tay is eken. Qy­myz­dy tabys kózine ainal­dyr­ghan­dar Qazaqstanda da bar. Degenmen, ol nauqandyq qana sipat alady jәne kóbine túrmys­tyq dengeyden asa qoymaydy. Ayy­na 15-20 tonna qymyz dayyndau tym kóp sekildi, oghan qalay qol jetkizdinizder?

- Bizding ata-babamyz búl jerde jylqy ústap, qymyz iship keledi. Biraq qalay jaqsy dayyndaghanmen de ol túrmystyq dengeyde ghana boldy. Al qymyzdy osynday óndiristik jolgha qoyamyz degen oy mende de búryn bolmaghanyn jasyrmaymyn. Birde júmys babymen Mәskeude jýrsem, dýkennen «siyr sýtinen jasalghan qymyz» degen su­syndy kózim shalyp qaldy. Dereu alyp iship kórsem, әriyne, qymyzgha ýsh qaynasa sor­pasy qosylatyn emes. Sosyn dereu dýkenning menedjerin shaqyryp alyp, susynnyng qaydan kel­genin, ótimdiligin súrastyrdym. «Mәskeu týbindegi bir sharuashylyq dayyndaydy, súranys óte jaqsy, sórede jatyp qalmaydy» dedi. Meni «naghyz qymyzdy nege dýkenge shygharmasqa?» degen oy mazalay berdi. Sonymen, qymyz óndiruge talpynys jasadym. Bie sauu óz aldyna, qymyz dayyndaytyn shaghyn seh jasaqtadyq. Az mólsherde bolsa da qymyzdy dayyndap, Mәskeude ótetin auyl sharuashylyghy ónimderining kórmesine eki ret qatystym. Kórmege qatysqandaghy maqsatymyz, eger súranys bolyp jatsa sauda oryndarymen kelisim-shartqa otyru ghoy. Eki ret bardyq, ekeuinde de qymyzdy eshkim súramay, salym sugha ketip qayttym. Ýshinshi ret barghanda Mәskeu qalasynyng búrynghy meri Yuriy Lujkov kórmeni aralady. Bizding qasymyzgha kelgende bir kese qymyzdy tónkerip saldy da, «mine, mynanday qymyz Mәskeu dýkenderinde nege bolmay­dy?» dedi jinalghandargha. Lujkovtyng anasy Bashqúrtstanda tughan ghoy, sondyqtan ol qymyzdyng qasiyetin jaqsy biledi dep oilaymyn. Merding әlgindey aitqany múng eken, sol joly 2-3 kәsipker kelip, menimen kelisim-shartqa otyrdy. Sodan kele qymyz óndirudi úlghaytudy bastadyq.

- Qymyzdyng ózi jangha daua, emge shipa qasiyetti susyn bolsa, onyng baby da onay emes ekenin bilemiz. Óndiristik mólsherde dayyn­daghan qymyzdyng sapasy qanday?

- Qymyzdy qazaq ghasyrlar boyy sauyp, iship keledi. Analarymyz dayyndaghan onyng birneshe týri de bar. Biraq eshqashan qymyz qazaq dalasynda da, Reseyde de óndiristik dәrejege jetken emes. Lujkovtyng әlgi dualy auyz sózinen keyin bizge Mәskeuding sauda oryndarynan týsken súranymdar qymyzdy kóbeytudi mindettedi. Mening mamandyghym injener-mehanik bolghandyqtan, qymyz dayyndaytyn sehtyng jabdyghyn jasau asa qiyngha týsken joq. Jobasyn ózim syzdym. Qymyz qúyatyn aghashtan bóshke kýbilerdi, pispegin jasadyq jәne pisudi qozghaltqyshtar arqyly elektrlendirdik. Sehta qansha kólemde bolsa da qymyz 2-3 saghat damylsyz pisilip túra beredi. Qymyzdy kýbi bóshkelerde pisken sayyn onyng betindegi mayy qalqyp, iyisi júparlanyp, dәmi de jaqsara týsedi. Mәskeuden alyp kelgen gazdandyrylghan, miyneraldy sugha, shyryngha arnalghan jabdyq jelisi bizding qymyzdy shólmekke qúnggha taptyrmaytyn qúral bola qaldy. Sehta qymyzdy shólmekke tórt adam qúiyp jaylaydy, nýkteni bassa jabdyq jelisi tolyqtay iske qosylady.

Qymyz sauudyn, óndiruding halyqtyq tәsili asa ózgertilgen joq. Osy susynnyng tehnology bolyp jaralghan analarymyzdyng izimen kelemiz. Bizding sehymyzda arnayy qoyma bar, aldymen soghan sýtti jiyp alamyz. Ony 7-8 saghat ashytugha qoyamyz, pisiledi, odan keyin salqyndatu ýshin tonazytqyshtargha qoyylady, odan keyin shólmekterge qúiylady.

- Qazir koka-kola, týrli gaz­dan­dyrylghan sular, syra, shyrynnan jasalghan susyndardan dýkender sóresi mayysqan uaqytta qymyz­dyng dәruligine mәskeulikterding kózin qalay jetkizdinizder?

- «Jarnama jasaudy qalay iygerdinizder?» deseniz de bolady. Biz qymyzdy segiz tonnagha deyin óndire alghan song ghana ónimimizdi jarnalamalaugha kiristik. Qazaqtyng tól susynynyng tuberkulezge, asqazan-ishek joldaryna, demikpege em ekenin, onyng qúramynda barlyq elementting kezdesetinin, aghzanyng immuniytetin kótere­tinin jarnamaladyq. Sonyng arqa­synda әlgi 8 tonnadan 20 tonnagha deyin qymyz óndiretin dәrejege jettik. Biz aldymen óndiris-sauda jelisine kirip alghan son, ónim kólemin arttyru ýshin ghana jarnama jasadyq. Bizding susynnyng sapa jóninde sertifikaty bar, Reseyde ótken kórmelerding nag­radalaryn, onyng ishinde altyn medalin de alyp jýrmiz. Reseyge qazaq qymyzynyng qanday bolatynyn dәleldep ýlgergenbiz, endigi maqsatymyz Europagha shyghu! Qymyzdy әlemdik rynokta kórsetu. Qazirding ózinde sauda firmalary Germaniyadan, Fransiyadan, Italiyadan bizding saytqa shyghyp jatady. Biraq biz óndiristik mәseleni sheship almay, olargha jauap berip otyrghanymyz joq.

- Ol qanday óndiristik mәsele ekenin bizding oqyrmandargha da aita otyrsanyz.

- Búl qymyzdyng basty mәselesi der edim. Ol - osy susynnyng saqtau merzimining úzartyluy. Mәskeuge art­qan qymyz 45 kýnge deyin ainymay óz qasiyetin saqtaydy. Biz oghan Mәskeudegi Plehanov atyndaghy sýt ónimderi institutynyng kómegimen qol jetkizgenbiz. Jýkti Chelyabining biz otyrghan Agapov audanynan Mәskeuge deyin keruen-kólik eki kýnde aparady. Al Italiyagha qymyzdy kedennen ótkizui, úzaq joly, basqa kedergileri bar degendey, 20 kýnde jetkizuge bolady. Tútynushynyng qolyna tiygenge deyin qalghan 20 kýn uaqyt azdyq etedi, qymyzdyng sapasy saqtalmauy mýmkin. Sondyqtan biz ghylymy izdenister arqyly qymyzdyng saqtalu merzimin alty aigha deyin úzartudy oilastyryp otyrmyz. Sodan keyin Europagha oilanbastan shyghugha bolady. Mening úlym Azat Qarsaqbaev Chelyabi memlekettik agroinjenerlik akademiyasynyng mal sharuashylyghy kafedrasynda naq osy mәselemen ainalysady. Ol ózining әriptesterimen birge osy janalyqqa tayau uaqytta qol jetkizerine óte senimdi.

- Izettilikpen qymyzdyng bagha­sy men paydasy turaly sóz qoz­ghamay otyrmyn.

- Sharuashylyghymyzdaghy tabys­tyng basym bóligi qymyzdyng enshisine tiyedi. Búl shipaly susynnyng bir litrining ózindik qúny bizge 5-6 rublige gha­na týsedi, al ony 100 rubliden ótkizemiz.

- Qymyzdy orystar búrnaghy ghasyrlardan-aq jaqsy bilse kerek. Qazir de Resey ghalymdary búl susyndy atasynan qalghan astay dәriptep, «Resey erteden qymyzben emdeuding ortalyghy» dep jatady...

- Reseylik ghalymdardyng ol sózining jany bar. Negizi Reseyde qymyz jaqsy zerttelgen. Onyng paydalylyghy, emdik qasiyeti turaly Bashqúrtstan, Tatarstan jerine sayahatpen kelgen orys oqymystylary erteden-aq jazyp ketken. Belgili orys sayahatshysy, akademik P.S.Pallas 1770 jy­ly ózining memuarlyq shygharmalarynda bashqúrt dalasyna Mәskeu, Don jaghynan adamdardyng qymyz ishu ýshin keletindigin, olardyng densaulyqqa qatty әseri barlyghyn jazady. Orys ghalymdaryn bylay qoyghanda, orys tilining týsindirme sózdigin jazatyn әigili Vladimir Daliding qymyzdyng emdik qasiyetin zerttegeni, L.Tolstoydyn, A.Chehovtyng qymyzben emdelgeni siyaqty jaylardy jii keltiruge bolady. Al 1858 jyly Samarada dәriger Nestor Postnikov birinshi ret qymyzben emdeu sanatoriyin ashty. Múnday sanatoriy oghan deyin әlemning esh jerinde bolmaghan. «Resey erteden qymyzben emdeuding ortalyghy» deytini Bashqúrtstan men Tatarstanda bie sauylady. Onyng syrtyn­da Qazaqstan da Odaq qúramynda boldy ghoy? Kenes Odaghy kezinde ortaq qazan bolghany belgili. Jylqy sharuashylyghyn damytudyng ghylymy ortalyghy Ryazanida boldy. Qymyzdy olar da zerttedi. Qazaqstan demekshi, orys oqymystylarynyng jazbalarynda «HIH ghasyr men HH ghasyr toghysynda Qazaqstannyng maldy-egindi audandarynda әr qazaq otbasy orta eseppen jylyna 148 shelek qymyz ishedi, yaghny búl shamamen 1200 litr bolady» degen derekter kezdesedi. Kórdiniz be, qymyz qazaqtyng tól taghamy, susyny. Sonymen qatar, qymyzgha bashqúrt hal­qynyng da talasy bar. Olar da qymyzdy ýide jaqsy dayyndaydy, alay­da, býgingi Bashqúrtstanda ony biz siyaqty óndiristik dengeyge kótergen eshkim joq. Biz sauyp otyrghan biyelerding barlyghyn da Bashqúrtstannan әkeldik. Túqymy sýtti jylqylar. Bizde 170 bie sauylady, jyl sayyn sauyn kóbeyip keledi. Qazir qys ailarynda tek ózimizding túrmysymyzgha qajetti qysyraqtardy ghana qaldyr­dyq, qalghany tebinde, yaghny kóktemge qaray qúlyndaydy.

- Ayeke, auyl sharuashylyghynyng bilikti úiymdastyrushysy bolyp otyrghan ózinizdey qandasymyzdy maqtan tútamyz. Degenmen, myng jylqy jayylatyn jayylym ata júrtta da bar ghoy...

- IYә, syrtta jýrgen aghayynnyng jýregindegi qobyzdyng kýiindey kýni­rentetin bir qyldy qozghap jiberdiniz. Ata júrtty nege oilamayyq, oilaymyz. Biraq Resey bolghanymen biz óz atalarymyzdyng qystauynda otyr­myz. Týgin tartsa mayy shyghatyn osy Jayyqtyng boyyn jeti atamyzdan da arghylar meken etken ghoy. Atalarymyzdyng beyiti de osynda. Múnda to­pyraqtyng qúnarlylyghy óte joghary. Qazaqstannyng biday egetin soltýstik oblystarynda janbyr uaqytyly jauyp, kýtimi kelisken jyldary gektaryna 20 sentnerden asyryp ónim jinasa, biz gektar týsimin 40 sentnerden ainaldyramyz. Reseydegi demokratiyagha kónilimning tolatyndyghyn da jasyrmaymyn. Mysaly, men mәjilisterde kәsipker retinde memleketten bólingen nesie nemese basqa da qolym jetpey jýrgen memlekettik jenildikter nemese auyl sharuashylyghyndaghy ózge de problemalar turaly oiymdy ashyq aitamyn, gubernatordy synap sóiley alamyn. Ol meni sol synym ýshin qudalamaydy, isime kóldeneng túrmaydy, qayta aitqan synynnyng qorytyndysy boyynsha maghan jauap beredi.

Men osy jerde óstim, tamyr jayyp qaldym. Reseydegi qazaqtar bir-birimizben qúda bolamyz. Jaqyn jyldary meshit saldyq, әkem Baqytjan Qarsaqbayúly qajylyq paryzyn ótedi. Auyldaghy jastar, onyng ishinde, mening ýsh úlym da bala jasynan meshitke bardy, júma namazyn qúr ótkizbeydi. Dәstýrimizding qaymaghy búzyla qoyghan joq. Tek aqsaytyn túsymyz - ana tilimizge shorqaqtyghymyz. Bayaghyda atalarymyz balalary ýshin ýide oqytushy, molda ústaghan ghoy. Ba­lalarymyzgha qazaq tilin ýiretu ýshin múghalim jaldaugha, ýide ýiretuge shamamyz jetedi. Osy is oiymyzda jýr.

- Qazaqstannyng tynys-tirshiliginen habar alyp otyrugha mýmkindik jetkilikti bolar?

- «Sputniyk» jelisi arqyly Qazaqstandaghy telearnalardy kórip, tarihy otanymyzdaghy barlyq janalyqtan habardar bolyp otyramyz. Áriyne, Qazaqstan qansha ósse, biz syrttaghy qazaqtar sonshalyqty arqamyzdy taugha tiregendey bolamyz. Al biz ózge júrttyng arasynda qazaq degen aty­myz­gha kir keltirmesek degen namystyng isimen tirshilik keshemiz.

- Ángimenizge rahmet.

Ángimelesken Nәzira JÁRIMBETOVA.

Qostanay-Bredy-Qostanay.

«Egemen Qazaqstan» gazeti

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2232
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2586
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2537
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1685