ASTANA. 19 nauryz. QazAqparat /Rizabek Nýsipbekúly/ - Keshegi nәubet zamanda taryday shashylghan qazaq últy býgin әlemning 20-dan astam elinde týtinin týtetip jatyr. «Aghayynnyng qadyryn alys ketseng bilersin» degendey, shettegi qandastarymyz salt-dәstýrimiz ben últtyq bolmysymyzdy saf altynday saqtap, kózderining qarashyghynday qorghap keledi.

Úlystyng úly kýni «Nauryz» merekesine oray, Qytaydaghy qandastarymyzdyng әdebiyeti men mәdeniyeti jayynda oy órbitken QHR Memlekettik syilyghynyn, memlekettik birinshi dәrejeli jazushy ataghynyng iyegeri Shәmis Qúmarúlymen bolghan súhbatty nazarlarynyzgha úsynamyz.

- Shәmis agha, Siz qytay qazaq әdebiyetine eleuli enbek sinirgen jazushynyng birisiz, әri osy salada kóp jyldan beri basshylyq mindetter atqaryp kelesiz, jalpy әdebiyet adam balasyna ne ýshin qajet dep oilaysyz?

ASTANA. 19 nauryz. QazAqparat /Rizabek Nýsipbekúly/ - Keshegi nәubet zamanda taryday shashylghan qazaq últy býgin әlemning 20-dan astam elinde týtinin týtetip jatyr. «Aghayynnyng qadyryn alys ketseng bilersin» degendey, shettegi qandastarymyz salt-dәstýrimiz ben últtyq bolmysymyzdy saf altynday saqtap, kózderining qarashyghynday qorghap keledi.

Úlystyng úly kýni «Nauryz» merekesine oray, Qytaydaghy qandastarymyzdyng әdebiyeti men mәdeniyeti jayynda oy órbitken QHR Memlekettik syilyghynyn, memlekettik birinshi dәrejeli jazushy ataghynyng iyegeri Shәmis Qúmarúlymen bolghan súhbatty nazarlarynyzgha úsynamyz.

- Shәmis agha, Siz qytay qazaq әdebiyetine eleuli enbek sinirgen jazushynyng birisiz, әri osy salada kóp jyldan beri basshylyq mindetter atqaryp kelesiz, jalpy әdebiyet adam balasyna ne ýshin qajet dep oilaysyz?

- Ómirde adam balasy kónilge, ruhqa sýienedi. Bir últtyng әdebiyeti sol últtyng asqaq ruhy. Sondyqtan jer betinde bir ghana adam qalghan kýnde de, sol bir adamnyng kónil-kýiine qajet ruhany әlem boluy kerek. Ádebiyet shyndyghynda, halyqty susyndatatyn bilim kózi, aghartudyng bir týri. Halyq óz әdebiyeti arqyly ózindegi mindi kóredi, ózgertedi jәne ómirdi, dýniyeni týsinedi. Tamasha tirlik joly turaly izdenedi. Mening oiymsha, jer betinde adam balasy bolghanda, sózsiz әdebiyet te bolady. Medisina salasyndaghy derekterge qaraghanda, adamdardaghy aurudyng toqsan payyzdan astamy adam kónil - kýiining qalypsyzdyghy sebebinen bolady eken. Búl adamdardyng kónilge sýienip jasaytyndyghynyng dәleli. Ádebiyetting ózi adamdardyng kónil - kýiining dәrisi. Eger bir adam ómirde tyghyryqqa tirelip, ólip aludy ghana oilap otyrghanda, qolyna bir jazushynyng shygharmasy týsip, sol shygharmany oqyghannan keyin ol, «mynanday bolghanda men ólmeuim kerek eken» deytin oigha kelse, al bir adam bireuge ólerdey óshigip óltirmey qoymaymyn dep jýrgende bir kitap qolyna týsip oqyghan song rayynan qaytsa, búl - shygharma naqty adam kónil - kýiining bagha jetpes emi deuge bolady. Sondyqtan da әdebiyette adamnyng jan dýniyesi jayly jazu mәngilik taqyryptardyng biri bolyp qala beredi dep oilaymyn.

- Qytay qazaq әdebiyetining jalpy jayy, búrynghysy men býgingisi turaly ne aitasyz?

- Qytay qazaqtarynyng jazba әdebiyetining tarihy tym úzaq emes. Qytay topyraghynda tuylghan jazushylardyng ishinde túnghysh basylyp shyqqan shygharma Aqyt Ýlimjiúlynyng enbekteri. Áygili aqyn Aqyt Ýlimjiúlynyng 1891 jyly Qazan baspasynan jeke kitap bolyp shyqqan túnghysh kitaby "Jyihanshany" Qytaydaghy qazaq qalamgerlerining túnghysh kitaby dep eseptesek, jazba әdebiyetimizding tarihy 115 jylgha sozylady. Osy túrghydan alghanda Aqyt Úlimjiúly ghana qytay jaqynghy zaman qazaq adebiyetining uәkili bolady. Óitkeni onyng "Jiyhanshadan" basqa tórit kitaby týgeldey 1919 jyldan búryn qazan baspasynan shyqqan. Sol arqyly Aqyt býkil qoghamgha óte keng tanylghan. Aqyt Ýlimjiúlynyng halyqty oqu - aghartugha, ghylym, bilim ýirenuge ýndegen shygharmalary óte kóp. Ásirese, ahylaq múralgha, adaldyqqa ýndegen ólenderi sonau 1930-40 j.j. halyqty oyatyp, mәdeniyetke jeteleude orasan qyzmet atqarghan. Al, Tanjaryq Joldyúly, Asqar Tatanayúly, Dubek Shalghynbaev, Nyghymet Mynjanúly siyaqty qalamgerlerding aldy 1930 jyldardan bastap shygharmalary jariyalanyp, qoghamgha aqyn - jazushy retinde tanylghan. Qúrmanaly Ospanúly, Qausylqan Qozybayúly  qatarly aqyn jazushylardyng alghashqy shygharmalarynyng jaryq kórui 1949 jyldan búryn bolghanmen sany shaghyn, deni 1949 jyldyng qarsanynda jariyalanghan eken. Sondyqtan búl jazushylardy da qytay qazirgi zaman әdebiyetine ókildik etetin, qytay qazaq әdebiyetining ókilderi deuimizge bolady. Shyndyghynda songhy atalghan aqyn - jazushylardyng kesek enbekteri Qytaydaghy mәdeniyet tónkerisinen keyin jaryq kórdi. Men olardyng alghash tanylghan dәuirin negiz ettim. 1949 jyldan 1966 jylgha deyin Sovet qazaq әdebiyeti men Qytay jana dәuir әdebiyetining yqpalynda bir buyn aqyn-jazushylar qosyny qalyptasty Búl dәuirde aqyn-jazushylar qosyny molayyp, bir bólim kórkem tuyndylar barlyqqa kelgenimen jәnede sovetter odaghynan kelgen әsire solshyldyq iydeyalardyng shyrmauynan aulaq bola almady. Búl dәuirdegi shygharmalardan taptyq kýresti jyrlaghan solshyl, úranshyldyq bastan-ayaq qamtylyp otyrdy. Jalpy aitqanda, Qytaydaghy qazaq әdebiyeti qytay әdebiyetine úqsas, «mәdeniyet tónkerisi» delinetin әsire solshyl on jyldyq oiran ayaqtalyp, Qytayda reforma jýrgizu, «esikti ashu» sayasaty jolgha qoyylghannan keyin ghana ózindik damu jolyna týsti. Aqyn jazushylarymyz shygharmashylyqpen alansyz shúghyldandy. Sonyng nәtiyjesinde 1978 jyldan 2000 jylgha deyingi qysqa ghana 22 jyl ishinde jýzge tarta roman, birneshe jýz әngime, povester, dastan, ólender jinaghy jaryq kórdi. Qytay qazaq әdebiyeti tarihyndaghy edәuir ýzdik shygharmalar sol dәuirde tudy. Búrynghy qart qalamgerlerding de beldi shygharmalary osy dәuirde jaryqqa shyqty. Tarihta ótken Aqyt, Tanjaryq aghalarymyzdyng da jinaq tomdary osy dәuirde baspadan shyqty. Meninshe 1980-90 j.j. Qytay qazaq әdebiyetining bir shama gýldengen, ólmes shygharmalar tughan tamasha dәuiri boldy.

-Shynjandaghy songhy buyn jas qalamgerlerding betalysy qalay?

-  XXI- ghasyr bastalghannan beri qaray yaghny 1999 jyldan keyingi әdeby shygharmalardyng jalpy damu dengeyine kóz salghanda, yaghny jas qalamgerding tebinine qaraghanda, qytay qazaq әdebiyetining bolashaghy óz sabaqtastyghyn joghalta qoymas degen ýmitim zor. Bolashaqta halqymyzgha maqtan bolarlyq, yaghni, qazaq halqynyng abyroyyn asyratyn әigili shygharmalar tuyluyna tamasha negiz bar. Qazirgi jastardyng shygharmashylyq izdenisi kónilge qonady. Jas qalamgerler Qytay basylymdarymen tereng susynday alady. Qytay basylymdarynyng bir ereksheligi - әlem әdebiyetining ozyq ýlgilerin tez audaryp jetkizip otyrady. Búl qytaydaghy qazaq qalamgerlerding óresin kóterude aiyryqsha manyzgha iye. Jas qalamgerler janasha beynemen jarqyryp kórinuge kýsh salyp keledi.

- Qara shanyraq bolghan Qazaqstandaghy qazaq әdebiyeti men Qytaydaghy qazaq әdebiyetining qanday aiyrmashylyqtary bar dep oilaysyz?

- Kenes dәuirindegi qazaq әdebiyetining ozyq ýlgilerin orta mektepte jýrip-aq oqyp óstik. Múhtar Áuezov, Ghabit Mýsirepov, Ghabiyden Mústafiyn, Sәbit Múqanov shygharmalarymen sol kezde kenirek tanys bolghan edik. Keyinnen Múhtar Maghauiyn, Ábdijәmil Núrpeyisov, Ábish Kekilbaev, Oralhan Bókeev esimderimen qanyq boldyq.

Qalay bolghan kýnde de qazaq әdebiyetining atalghan buynynda әlemdik әdebiyetting ólshemderine jaqyn keletin jaqtary kóp kórinedi. Tildik beyneleu, oqighany mengeru, keyipkerding minez-qúlqyn daralau jaqtaryndaghy ozyqtyqtarymen erekshe damushylyqqa ie bolghanyn aitpay ketu mýmkin emes.

Qazaqstan jaghynyng әdebiyetin qazirde oqyp túramyn. Qazaq әdebiyetining poeziyasynda asa joghary ilgerileushilik bar eken. Ghalym Jaylybay, Esenghaly Raushan, Úlyqbek Esdәuletov bastaghan songhy buynnyng ólenderin sýisinip oqimyn. Alayda býgingi prozasy jóninen alghanda 1970 jyldardyng aldy-artynda tughan kórkem dýniyelermen salystyrghanda kósh keyin qalghanday kórinedi. Kónilim tolmaydy. Mýmkin jaqsy dýniyeler mening qolyma týspey jýrgen shyghar. Birli-jarym qolgha týsken dýniyelerde әlem әdebiyetine beyimdelgisi kelgender bayqalghanymen qanaty úshtalmaghany, tilden jútandyghy birden bayqalady. Eki jaqty da bir sózben maqtap, bir sózben dattau qiyn. Ár jaghynyng da ózine tәn ereksheligi bar. Kemshiligi de joq emes. Birinen biri ýirenip, birin biri tolyqtap otyrsa әdebiyetimiz eshkimnen kem-qor bolmaydy degen senimim bar.

- Býgingi kýni Shynjang qazaqtary Qazaqstan әdebiyetimen qalay susyndap otyr?

-   Qazaqstan jaqtyng baspa ónimderi Qytaygha arnayy kelmese de múndaghy qazaqtar qoldan-qolgha ótkizip, jalpy әdebiyetting tynys-tirshiliginen habar tauyp otyrady. Búl jaqtaghy oqyrmandardyng súranysy boyynsha tanymal jazushylardyng kóptegen shygharmalary tóte jazu núsqasymen jaryq kórdi. Al qazirgi damyghan ghalamtordyng arqasynda jastarymyz qazaqstandyq barlyq basylymdardy internet sayttary arqyly oqyp biledi. Alayda múndaghy qazaqtardyng A. Baytúrsynúly jasap ketken tóte jazu ýlgisin qoldanatyndyghyn bilesiz. Álipbiyding әrtýrliligi sebebinen Qazaqstan shygharmalaryn oquda, aqparattyq janalyqtaryn kórude kóptegen qiyndyqtargha úshyraydy.  Osy orayda, sizderding Agenttikteriniz ashqan  tóte jazu saytyna alghysymdy bildirgim keledi. Sizderding sayttarynyz osy olqylyqtyng ornyn tolyqtyrdy. Sonyng ishinde «Qazaq ruhaniyaty» portaly arqyly bizding әdebiyet sýier qauym qazaq jazushylardyng shygharmalaryn kennen oqyy alatyn boldy.

- Qytay qazaqtarynyng «Kórikti meken», «Aqsarbas» sekildi filimderi Qazaq elinde tanday qaqtyrdy. Kino salasy, jalpy mәdeniyeti turaly aityp berseniz?

- Qytayda az últtar mәdeniyetin qoldau turaly arnayy baghdarlama bar. Kitap shygharu, kino týsiru isterine baghdarlama boyynsha qomaqty qarjy bólinedi.  Sol arqyly az últtardyng kórkem shygharmalaryn shygharugha demeu kórsetedi. Ózim basqaratyn «Halyq auyz әdebiyetin zertteu qoghamy» degen úiym bar. On jyldan astam uaqyt ishinde halyq múrasy negiz etilgen kóptegen kitaptar jaryqqa shyqty.  Ondaghy dýniyelerdi audan, auyldardy aralap jýrip jinadyq, halyq arasynda saqtalghan key qúndy qol jazbalardy satyp ta aldyq. Mine solardan iriktep tandaulylaryn qazaq múrasyn nasihattau maqsatynda  qytay tiline audarudy qolgha alyp otyrmyz. Qytay qazaqtarynyng folklory qytay tilinde ýsh tom bolyp jaryq kóredi.  Teatyr óneri de óz dengeyinde damyp keledi. Eng ýzdik ónerpazdardan qúralghan «Aghajay» sahynalyq qoylymy. Shynjanda ghana emes Qytaydyng Beyjyn, Shanhay sekildi alyp shaHarlarda qytay tilinde qoyylyp, milliyarttan astam halyqqa qazaq madeiyetin tanytty. Songhy jyldary ekrangha shygharylghan «Kórikti meken», «Bóri soqpaqty boz dala», «Gýlbiyke», «Aqsarbas» sekildi  filimder  qazaq últynyng túrmys-tirshiligi keninen surettelgen, últtyq boyauy qanyq berilgen tamasha tuyndylar retinde baghalandy.

- Jalpy Álem qazaqtarynyn  ruhany tútastyghyn saqtap túruy ýshin ne isteuimiz kerek?

- Eng basty mәsele jazu birligi. Jerbetindegi 15 million qazaq әrtýrli jazu ýlgisin qoldanady. Búl birtútas ruhany birligimizdi, mәdeniyetimizdi saqtauymyzdaghy eng ýlken olqylyghymyz. Osy jaghdayda Qazaqstan kósh basynda bolyp ong qadamdar jasap, jazu birligin qalpyna keltirse. Biz últymyzdyng ruhaniy-mәdeny tútastyghyn saqtaymyz desek, dýniyening betalysyna qarauymyz beyimdeluimiz kerek. Sol ýshin jaratylystyq ghylymgha ynghayly kompiuter tiline iykemdi latyn jazuyna kóshkenimiz dúrys bolar edi. Bizding ýkimetimizde latyn әrpine kóshiuimizdi qoldap otyr. Men ShÚAR «Til jazudy birlikke keltiru» komissiyasynyng mýshesimin bizding til mamandary latyn jazuynyng ongha juyq jobasyn úsynyp otyr. Biraq biz Qazaqstangha qarap otyrmyz. Qazaqstan latyn jazuyn qoldanysqa engizse, bizde birden sol jazugha kóshetinimiz anyq. Taghy aitarym shettegi qazaqtarymyz qazaq mәdeniyetinen alshaqtap ketpesi ýshin, últtyq qúndylyqtarymyzdy joghaltyp almasy ýshin, sol elderde әdebiy-mәdeny kezdesuler, ghylymy konferensiyalar úiymdastyryp túrsa jәne shettegi qazaqtardyng mәdeny qúndylyqtaryn qazaq eline dәriptep túrsa núr ýstine núr boladytyn edi.

- Mine úlystyng úly kýni de kelip jetti, qytay qazaqtary últtyq merekelerimizdi qalay atap ótedi?

- Nauryz - qazaq halqynyng túrmys tirshiliginde, әdet-ghúrpynda erekshe oryn alatyn, erteden merekelenip kele jatqan әrqashanda qasiyetti meyram. Juannyng jinishkerip, jinishkening ýziler shaghynda qytymyr qystyng qahary qaytyp, maldyng auzy kókke, qora tólge tolyp, adam auzy aqqa tiyedi, kýn men týn tenelip, tirshilik bitken jandanyp, jana bir ómir bastalady. Mine, osynday mereyli sәtte janalyqtyng jaqsylyqtyng jarshysy - Nauryz merekesi keledi. Qytay qazaqtary nauryzdy jyl basy retinde erekshe toylap keledi. Nauryz kýni әrbir shanyraqta ýlken shattyq ornaydy. Qytay memleketi de ony arnayy mereke retinde tanyp, demalys beredi. Kóktemgi «óliara» ótip, nauryz merekesi jaqyndasymen, júrt ýy ainalasyn tazartyp, ýi-ishin de qaghyp-silkip әrbir otbasy Nauryz kóje jasaugha dayyndalady. Apalarymyz qysqy soghymnyng әbden sýrlengen qadirli mýshelerin osy kýni qazangha salady. Soghymgha soyylghan maldyng basy nemese shekesi qosylyp, qazy-qarta, jal-jaya qazangha týsedi. Et sorpasyna kóje qaynatady. «Qystyng sýrin úzyn sary kelgende jeymiz» deytin qazaq júrty ortagha aqsaqaldardy alyp,  qydyryp kóje ishedi. Bir-birine izgi tilek, aq peyilderin bildirisedi. Búl kýni tipti eldi mekennen alys taudyng qusynda mal baghyp otyrghan jalghyz qara qostyng da shanyraghyna shattyq úyalap, qazanynda býlkildep et qaynaydy. Bala-shaghasy jaqsy kiyimderin kiyip, otbasymen birge úly kýndi qarsy alady Qytayda songhy kezderi basqa últ ókilderi de qazaqtardyng ýiine aitshylap kiretin dәstýr payda boldy. Asyly, Nauryz eshkimning mindetteuinsiz әr qazaqtyng maqtanysh eter, ýkili ýmiti men arman-tilegine úshtasqan, әrkimning jýreginen, ishki sarayynan oryn alghan shynayy merekege ainaluy tiyis. Qytay qazaqtary «Qúrban ait» sekildi basqada dәstýrli merekelerimizdi erekshe yqylaspen quanshypen qarsy alady.

- Bolashaqta Qazaq eline qonys audaru turaly josparynyz joq pa?

- Mekke-Mediynening músylmandardyng qasiyetti orny bolghany siyaqty, Qazaqstan jer betindegi qazaqtardyng qara shanyraghy. Qansha jasyrsa da barlyq shetelde otyrghan qazaqtar Qazaqstannyng quanyshyna semirip, olqylyghyna ishi auyrtyp otyrady. Ózim Almatygha jiyi-jii kelip túramyn. Ol jaqtan ýide satyp alghanmyn.Alla qalasa, zeynetke shyqqasyn sol jaqqa baryp, qazaq dalasymen kenirek tanyssam degen armanym da joq emes. Mýmkin bolsa, shamam kelse ondaghy qazaqtar ómirinen de shygharma jazu oiym bar. Áriyne, onyng barlyghyn uaqyt kórsetedi.

- Salihaly súhbatynyzgha rahmet shygharmashylyq tabys tileymin.

Anyqtama: Sh.Qúmarúly, QHR memlekettik syilyghynyn, memlekettik birinshi dәrejeli jazushy ataghynyng iyegeri.

1952 jyly 15 sәuirde QHR ShÚAR Mory audanynyng Shoqpartas auylynda dýniyege kelgen. Onyng túnghysh kitaby «Ýmit úshqyny» 1980 jyly Shynjang halyq baspasynan jaryq kórgen. Sodan beri avtordyng «Qaramayly anyzy», «Bir tamshy qan», «Jusandy dala», «Arshaly taudaghy әn», «Bәtima» atty povesteri, «Aq serke men Kók serke», «Qiya jol» әngimeler jinaghy, «Bóke batyr», «Kóz jasy sarqylmaydy», «Er Jәnibek», «Túghyrylhan», «Ertis kilkip aghady», «Jaryq dýniye», «Qily jyldar» romandary jaryq kórgen.

Qazirgi uaqytta Sh. Qúmarúly Shynjang әdebiyet-kórkemónershiler birlestigi tóraghasynyng orynbasary.