Dýisenbi, 29 Sәuir 2024
Tarih 7358 16 pikir 28 Tamyz, 2018 saghat 11:13

Ly Bo qytay ma, qyrghyz ba, qazaq pa?

Qazaq  tilinde  Elibay, býkil әlemge Ly Bo esimimen tanylghan, shyghystaghy kórshi  qytay  eli Ly Bay  nemese  «Perishte  aqyn» atap  asa  qúrmetpen  dәripteytin  úly  aqynnyn  ómiri  Týrki  dәuirimen, sonday-aq, týrkinin  bir  bútaghy  qazaq últynyn  tarihymen  etene  tyghyz  baylanysty  ekeni zerttelip  anyqtaldy. Endi  sózimiz  týsinikti  bolu ýshin  әngimenin  basyn  Týrki dәuirinen  bastayyq....

«Týrki» sózi qytay  jylnamalarynda  en  alghash  b.z. 542 jylynan bastap  tanbalanyp keledi. Al, «Týrkiler kim bolady?» deseniz, kishkene artqa  sheginuge  tura  keledi, yaghniy,  danqty  Túmar patshayym jayly  anyzben, Esik  qorghanynan  tabylghan  «Altyn  adam» t.b. kóptegen  arheologiyalyq  derekterdi  qaldyrghan, bizding týp-tegimiz bolatyn – Saqtar, odan  keyin  tarihta Euraziyany  dýr silkindirip Móde, Attila esimdi  qolbasshylarymen  әigili bolghan – Ghúndardyn, beri  kele  Ýisin  elinin  tikeley  múragerleri.

Sóitip, b.z. 552 jyly  Ortalyq  Aziya  aumaghyn  mekendeushi  dululardyn  basshysy  Aghyn  shadtyn  úly  Bumyn  kóktýrikterdi  bastap  jujan (avarlar)  qaghany Anaghúigha qarsy azattyq  kýresin  bastaydy. Nәtiyjesinde  jujandar  jenilip, masqaralyqqa  shydamaghan  qaghany ózin-ózi  óltiredi. Bumynnan  keyin  Qara Yssyq, odan  Múqan qaghan taqqa  otyrysymen әkesining inisi  Istemiydi taq  múrageri jariyalap, oghan jabghu lauazymyn beredi, búl uaqyttarda týrki  patshalyghynyn  dәuirlep  gýldengen  kezeni bolatyn. Sodan, b.z. VI ghasyrynda tarih sahnasyna shyqqan Týrik qaghanaty – Ghúndardan  keyingi  kóshpendi  týrki  rularynyng basyn biriktirgen ekinshi memleket edi. Mine, bizding arghy  babalarymyz ejelgi týrkiler  qúrghan osy bir alyp  imperiya  shyghysynda  Qytaymen, ontýstiginde  Parsy jerimen, al batysynda Rim imperiyasynyn  shyghys bóligi Vizantiyamen shektesip  jatty.

B.z. 603 jyly  memleket ekige, Shyghys jәne Batys bolyp  bólingende  Istemiydin  qaramaghyndaghy  batys  bóligi «On  oq  eli» atalyp, qúramy  bes nushibiy,  bes dulu taypalarynan  túrdy. Endi,  atalmysh osynau Úly  qaghanattyn  biz  sóz  etip  otyrghan  maqalamyzdaghy  negizgi  ózegi, aqynymyz Elibaygha – (Ly Bay)  qalay  qatysy bar ekenine toqtalyp  óteyik, ol  bylay bolghan  edi: Ejelgi  dәuirden bergi  shyghystaghy  kórshimiz  Qytayda jýrip «Jyr perishtesi» atalghan Elibaydyn  besinshi  atasy  osynau Týrik  qaghanatynyn  qúramyndaghy  16 hannyn  biri  bolghan eken. Ol ózi  701 jyly  Shu ózenining ontýstik  jaghasyndaghy  Suyab qalasynda ózi  bi, ózi bay  kópestin  shanyraghynda  dýniyege kelip, ol bes jasqa  tolghanda ata – anasy  qytaydyn  Sychuani provinsiyasyna qonys audarghan. Al,  onyn  tughan  eldi  mekeni  turaly  «Qazaqstan» últtyq  ensiklopediyasynda (8 – tom, 89 bet) Suyab qalasynyn  orny  Qyrghyzstannyn  Toqmaq  qalasynan ontýstik – batysqa  qaray  8 shaqyrym  jerdegi Shu  ózeninin  ontýstik  jaghasyndaghy kóne  Aqbeshim qala júrty  ekeni  dәleldendi -  degen, mәlimetter  keltirilgen.

Endi  tarihy derekterge  kezek  berer  bolsaq, qúrylghan  sәtinen  bergi  besinshi  hany  Tun  Shegudyn  zamanynda  osy  memlekettik  birlestik  ataghy  dýrkirep,  sharyqtau  shegine  kóterilgen  bolatyn. Búny  syrttay  baqylap  otyrghan kórshi  Qytaydyn  sayasatkerleri  ózderinin  ýirenshikti  әdisi  «ishten  iritu  sayasatyn»  iske  qosady. Qaghandy  erekshe  yqlaspen  ishke  tartyp, tay – tay jibek, týrli  qymbat  syilyqtar  men  әieldikke  qyzdaryn  berip,  senimine  kirgen  son,  Shyghys  Týrik  qaghany  Heliyge  aidap  salady,  ol  az  deseniz jalghasyn  tapqan  búl  súrqiya  sayasat  osynday  ishki  qyrqystyn  kezekti  qúrbany  Ashina  Heluge tútqyndaluyna  deyin toqtalmady. Nәtiyjesinde, endi  bos  qalghan taqqa  Tan  memleketine  qaltqysyz  berilgen  Ashina  ruynan  shyqqan  quyrshaq  qaghandardy  biylikke  otyrghyzudy  bastaydy. Olardyn  bәri  bar  bolmysymen  qytaylanyp  ketken  aty  týrik,  zaty  qytaylanghan   ekijýzdiler  edi. Óstip,  tarihta  kýngirt  kezen  bastalyp  Batys  Týrik  qaghanaty  Qytaydyn  Tan  imperiyasynyn  yqpalyna  týsti. Búl  ýrdis  bizdin  jyl  sanauymyzdan  búrynghy  dәuirden  bastalghan,  kezindegi  Huanhe  ózeni  alqabyndaghy  kóptegen  rulardy kýsheyip  alyp  ózine  baghyndyrghan  Qytaylardyng ata  tәsili  bolatyn. Mәselen, sol  zamandarda  aman  qalghany – Mongholdardyn  arghy  atasy  Dun –hular, Tiybettikterdin  arghy  tegi «batystaghy  syandar»  men  Týrkilerding babasy  Ghúndar ghana. Al,  atalmysh  kezendegi -  «ontýstik  taghylar»  atanghan  Sychuaninyn,  Yunnan  men  Shyghys  Qytaydyn  orman – toghayy  men  taularyndaghy  birshama  rular  qúrtylyp – joyylyp, aman  qalghandary  tegin  joghaltyp  qytaylanyp  ketken – di.

Biraq týrkilerding derbestikke, azattyqqa  degen  úmtylys  kýresteri,  kóterilisteri  ýzdiksiz  bolyp  túrdy. Songhy bir  bolghan  kóteriliste  Ýshlik  kósem  bastaghan  týrkesh  taypasy  qytaylardy oisyrata jenip, biylikten  aiyrylghan  Batys  Týrik  qaghanatynyn  júrtynda,  yaghni  b.z. 704 jyly tәuelsiz  Týrkesh  qaghanatyn  qúrady. Tap  osy    kezde  tariyh  sahnasyna  shyqqan  Ýshlik,  Hysrau  Bóri  shadtyn  qaramaghynda  Bagha – tarhan  qyzmetin atqaratyn. Osy mezet  Shyghys  Týrik  qaghany  Qapaghan  tosynnan  shabuyl  jasap, oghan  tótep  bere  almaghan  qytay  biyligi kezinde  joghary  lauazym  iyesi  bolghan  Hysrau Bóri  shad  pen  sol  sekildi birshama әkimder  ózderimen  birge  biyligindegi 60 – 70 myn  adammen  shyghysqa  ýdere  kóship  qonys  audaryp  bas  saughalaydy. Osy  sәtti  sheber  paydalanghan  Ýshlik  memleket ortalyghy  Suyabty, basyp  alyp,  odan  әri  Shash,  Turfan  men  Besbalyqty deyingi  búrynghy  Batys  Týrik  qaghanatynyn  barlyq  jerelerin  óz  biyligine  qaratady.  Búndaghy  bizdin  aitpaghymyz Elibaydyn  әkesi  Alqa  biydin  otbasymen  birge  VIII ghasyrdyn  basynda shekara asyp Sychuani  provinsiyasyna  kelip  ornalasuy  osynau bir dýrbeleng kezendegi tarihi  oqighamen  baylanysty  bolar  dep shamalaymyz,  oghan  dәlel  Li  Bonyn  701 jyly  dýniyege  kelip, bes  jasynda  shekara  asuy. Osy  arada atalmysh Ly Bo (Elibay) turaly  zertteuimizge, orys  tilinde  jaryq  kórgen  keyingi kitaptardan  ýzindi  keltire  ketudi  de  jón  kórip  otyrmyn: «... v  pyatiyletnem  vozraste  on  priyehal  tuda  s  rodiytelyami  iyz  goroda  Suyab  v  turkskom  kaganate na  yugo – zapadnoy  graniyse  Kitaya, gde  segodnya  lejiyt  kirgizskiy g. Tokmak  na  beregah  reky Chu»  (Li  Bo.  Peyzaj  dushi. SPb. 2005, 9 - bet).  Egerde  Qyrghyzstannyn  Toqmaq  qalasynda  tuylsa, bizdin  oy – sanamyzda   «onda ol qyrghyz  boluy  mýmkin – au?» degen  súraqtyn  kóldenendep  shygha  kelui  zandy  qúbylys. Biraq  oghan  aitar  jauabymyz:  «Suyab – Qazaqstan  jerindegi irgesi  V – VI ghasyrlarda  qalanghan  kóne qala. Qala  tórt  ghasyr  boyy  erte  orta  ghasyrdaghy  ýsh  memlekettin: Batys  Týrik,  Týrgesh, Qarlúq  qaghandyghynyn  astanasy  boldy» degen  mәlimet «Ejelgi Qazaqstan» (Aruna, 2004) ensiklopediyasynda  naqty  berilgen. Oghan qosa  aitarymyz búl  ónirding Batys  Týrik  qaghanaty  kezindegi  etnikalyq  qúramynda  da  «qyrghyz» atauy  kezdespeydi. Oghan  tarihshy  Z. Qinayatúlynyn  «Qyrghyzdar  HIV ghasyrdyn  ayaghyna  deyin  Abakan,  Batys  Mongholiyadan  beri  aspaghan» degen, zertteu  pikirin qosymsha  keltirer  bolsaq   «qyrghyz»  atauy  jayly  súraghynyz  búl  arada  ózdiginen – aq  ainalymnan  týsip  qalady.

Sóitip,  taghdyrdyn  tәleyimen  bes  jasynda  atajúrttan  qonys  audarghan  Li  Bo (Elibay)  zerektigi  men  daryndylyghynyn  arqasynda  bóten  eldin  tilin  tez  jәne jatyq  mengerumen  birge, jazu – syzudy  da  óz  betinshe  ýiinde  ýirenip, on  jasynan  bastap – aq  estigendi  elen  etkizetin,  әserli  de  órnekti  ólender  jazghan. Aynalasyndaghylardy  tanday  qaqtyrumen  qatar  esimi  kópke  mәshhýr  bola  bastaghan  talantty  jas ózimen  birge  ólen  jazudyn  ózgeshe bir  órnegin (stiylin) de ala  keldi. Aqynnyn  qytay júrtynyng ólen  janryna  engizgen  janalyghy  jayynda zertteushi N.T. Fedorenkonyng «Kitayskaya klassicheskaya poeziya. Epoha  Tan» (M., 1956) kitabynyn  13 – betinde «Ózine deyingi  ken  taraghan  qatarlas  sózderdi  qaytalau  әdisinen  bas  tartyp,  Li  Bo (Elibay)  tórt  joldyq  jәne  jeti  buyndyq  ólen  jazu órneginde  bólekshe  sheberlikke  qol  jetkizdi»  dep  atap  kórsetilgen.

«Jyr  perishtesinin» Qytay  júrtyn  tan  qaldyrghan  taghy  bir  atap  óterlik  eresheligi – onyn  suyryp  salma  aqyndyghy  men dastandardy  jatqa  aita bilui. Al,  ólendi  suyryp  salyp  shygharu, hissa dastandardy  tannan tangha  aitu ýrdisi,  tek  qazaq  aqyndaryna   ghana  tәn  qasiyet  ekendigi jәne  de  ejelden  kele  jatqan  dalalyq jyr  ónerinin  dәstýrli  jalghasynyn  aishyqty  belgisi bolyp  tabylatyny  barshamyzgha  ayan.  Aqynnyn  ólenderi  oiynyn  úshqyrlyghymen,  seziminin  túnyqtyghymen, sóz  tirkesterinin  ýilesimdiligimen  jәne  beynelik  dәldigimen  oqyghan  adamdy birden  elitip  tәtti  qiyal  men   erekshe  әserge  bóleydi. Boyy  biyik  alyp  túlghaly  Elibay  aqyndyq  qasiyetimen  qosa  óz  zamanyndaghy  qylyshtasu  ónerinin  asqan  sheberi  bolghan. Sodan  bolar  jauynger  týrkinin  úrpaghy  tegine  tartyp  qynyndaghy  semserin  eshqashan  belinen  tastamaghan  eken.

Sonday-aq,  onyn  boyyndaghy  biylikke moyynsynbaushylyq, saldyq,  serilik  pen  erkindik  sýigishtik, jauyngerlik  minezderdin  әrkez  bayqalyp  túratyndyghy,  onyn  kózqarasynyn  kóshpendiler  dýniyetanymymen  sәikes  keletindigi,  teginin  týrki, onyn  ishinde  qazaq ekendiginin  birden – bir  dәleli  dep  aituymyzgha  tolyq  negiz  bar. Taghy bir erekshe  toqtala  ketetin  jaghday: «Elibay (Ly Bo) aqyndy  esh  jerde  de, esh  uaqytta  da Qytaydyn  óz  halqynyn  úrpaghy  dep  aitpaghan  jәne  aitpaydy  da  eken» Elibay  kitaby, Almaty «QazAqparat» 2009.  5 – bet. Jәne  de «Perishte  aqynnyn» imperator  sarayynda  bolghanda  shygharghan  ólenine  kónil audarsanyz:

Shyn niyetpen  adal  bolam  patshagha, Bar  qiyndyq  jolda  ýiilip  jatsa da.

Sinbe demey,  maghan  senim  artty  ol, Bolsam – daghy  aram  shóptey  baqshada.

Audarghan:  Asqanbay  Erghoja

Minekey, aqyn óz  óleni  arqyly  sol  qoghamdaghy  jeke  ómirinin  beynesin  tórt  jol  ólenmen  jetesine  jetkize  sipattap  aityp  túr. Ashy  shyndyqty  bizdin  de,  basqalardyn  da moyyndamasqa  sharamyz  joq. Elibaydyng (Li  Bo) taghy  bir  basqalardan  bólip  túratyn  ózgeshe  qyry – onyn  jihankezdigi, sebebi,  Sychuaninan  25 jasynda  sapargha  shyqqan  ol, 725 -742 jyldary  aralyghynda – qazirgi  Hubey, Szyansu, Shanisiy,  Shanidun,  Anihuey, Chjzszyan provinsiyalary  aimaghyn  týgeldey  aralap  shyqqan.  El aralau  kezinde  ózi  sheber  muzykant, sheshendigimen  qosa, jaqsy  kalligraf, tamasha  qylyshker  bola bilgen  daryndy  «Jyr  perishtesi» halyq  arasynda  sóz  zeregeri  bola  bilgen  aqyndyq qasiyetting daralyq  beynesi  jayly  jana  kózqaras  pen  búrynghydan  ózgeshe  tanym  týsinikti  de  qalyptastyra  bildi.

Adam  janynyn  kónil – kýiin, jýrektin  qyl  sezimin  dóp  basyp  tany biletin  talantty  aqyn – ghalymdar  men  aqyndardyn, monahtar  men  sharualardyn  t. b. búqaranyn  sýiikti  de  qúrmetti  adamyna  ainaldy.Onyn  shygharmashylyq  enbekterinin  negizgi  tini – jahandaghy  súlulyq  pen  nәziktik  ataulyny  jandýniyenmen  sezine  biluge,  ómirge  degen  erekshe qúlshynysty  jәne  mahabbattyn  bal  shyryn  lәzzatynan  toyat  tabumen  qatar,  tabighatpen  etene  astasyp  ghúmyr  keshuge  menzeydi. Oghan  mysal  myna  óleni:

Tósegimnin  basyna  ai  sәulesi  týsti  de,

Marjan shashyp  jiberdi  býkil  jerdin  ýstine.

Qarap  edim, janymdy múngha  orady  núry  aidyn,

Baba  meken,  tughan  jer eske  týsip,  múnaydym.

«...Núrgha  bólegen  ai  sәulesi,  býkil  jer  ýstinde  shashylghan  marjandar, túla  boyyn  kernegen  tughan elge,  jerine  degen  saghynyshy  men  әdemi  mún!» aqyn  qúdireti  ghajayyp suretti  kóz  aldynyzgha  elestetedi  emes  pe!?..  Endi myna  bir  ólenge  zer  salyp,  oqyp  kóriniz:

Kýi  shalqyp  salqyn  sayada, Tostaqta  araq  shýpildep.

Pau, shirkin,  aspan – ayada, Soghady  jýrek  lýpildep.

Ghún  qyzy  qanday әdemi,  Kýlkisi – kóktem  samaly.

Erni  bal, peyish,  al  demi, Tausyldy  jigit amaly.

Tәtti  úiyp, qaryn  talady, Barlyghyn  eske  salady.

IYә,  búnda  da  «әdemi  әuen,  jabyrqauly  jangha  shyray  berer  bal  sharap, aiday  aru  ghún  qyzy t.b.»  tabighatpen  astasqan  tylsym  nәziktik  kýsh  pen  ishki  jandýniyende  eles  berip  tәtti  sezimge  bóleytin  kóz  sýriner  súlulyq....

Mine,  osyndaylyq  tuma  talanty  ýshin  kórshi  shyghys  elinin  aqyndarynyn  ólenderi  ishinde  en  jiyi  aitylatyny, tipti  Koreya  men  Japoniyada  da  kóptegen  ret  qayta  - qayta basylyp  el  auzynan  týspeytini  osy  Ly Bay aqynnyn  jyrlary  desedi. Qytay  júrty  Li  Bony (Elibaydy)  kýshti  ór  ruhy  men  sheber  suretkerligi, jalyn  atqan  jastyq  jyrlary  jәne oi  kókjiyeginin  sheksizdigi men  erkindikke,  Otangha  degen  sýiispenshiligi  ýshin әuliyedey  qasterlep,  qúrmetteydi eken. IYә,  asqaq  ruhty, úshqyr  qiyaldy, sharap  pen  ólendi  otty  janyna  arqau  etken,  Tan  dәuirinde  ghúmyr  keship  ómirge  ólerdey  ghashyq  bolghan  aiboz  aqynynyn  әsem  de  syrshyl  ólenderin  býgingi  qytay  halqy  jan - tәnimen  sýiip, asylday  ardaqtaydy. Endi osynday  órshil  ruhty  aqynnyn  «Qazaq  últyna  qalay  jaqyndyghy  bar  eken?» degen  súraqqa  jauap  izdep  kórelik. Bizdin  baghymyzgha  oray   Elibay (Li  Bay)  aqyn  dýniyeden  qaytqanda onyn  shәkirtteri  abyz  jyrshynyn  ru – taypasyn,  arghy  ata – babalarynyn  shejiresin   ret – retimen  jýielep  jazyp  ketken. Al,  shejire  tarqatu  tek  bizdin  qazaq  últyna  ghana  tәn  jaghdayat ekenin bәrimiz  de  jatqa  bilemiz.

Onday  bolsa  әngimenin  basyn  «Perishte  aqynnyn» óz  sózine  jýginuden  bastalyq. Ol  ózin «men  Dulat  babanyn  toghyzynshy  úrpaghymyn»  dep,  óz  auzymen  aityp  ketkendigin  oqyp  bildik. Endi  búghan: «Ózi  701 jyly  tusa,  Dulat  babanyn  toghyzynshy  úrpaghy  bolsa, ghylymi  eseppen  әr  úrpaqqa  25 jyldan  bersek,  sóitip  701 jyldan  225 jyldy  shegerip  tastasaq,  Dulat  babanyn  ómir  sýrgen  jyldary  476 jyldargha  keledi. Búl  kisi  Bәidibek  babanyn  nemeresi  bolghandyqtan,  Bәidibek  babanyn  ómir  sýrgen  uaqyty  tórtinshi  ghasyrdyn  ayaghy,  ne  besinshi  ghasyrdyn  basy bolyp  tabylady» (Elibay  kitaby, Almaty,  QazAqparat, 2009,  9 - bet) degen,  derekti  qosynyz. Bәidibektin  әkesi  Qarasha  biy,  babasy  Ýisin.

Endi  Asqar  Seleubaev  aghamyzdyn  «Bәidibek  bi» kitabyndaghy «...Qarasha bi  býkil  ýisin  elin biylegen  iri  túlghalardyng biri bolghan. (131 - bet),  «...Mayqy  bi  jasap ketken  eldin  biylik  jýiesin  zertteu, ony  jetildirip  jýzege  asyru  jolynda  da  Babyraly  babasynyn  jolyn  ústandy. Bәidibek  by býkil  Ýisindi  biylegen  bi  bolghandyqtan  da  úrpaghyn  tәrbiyelep  ósiruge,  el  basqaru  isterine  jastay  aralastyryp  baulugha  asa  mәn berdi». (132 – bet) Almaty, «Onon»baspasy, 2017j. – degen  derekteri,  Elibay  aqyngha ailanysty  mәlimetterimizdi  tolyqtyryp, shyrayyn  keltirip túr. Nazar audararlyq nәrse – Bәidibek  babanyn  Ýisin  zamanynda  ómir  sýrgendigi.

Mine,  shejireni  qualay  otyryp  b.z.b. III – b.z. V ghasyrynda  ómir  sýrgen  Ýisin  memleketinin  tarihynan  biraq  shyqtyq. Tamasha  janalyq  jәne  de  ejelden  beri el  auzynda  aitylyp býginge  jetken, kýndelikti  ómirde  jii qoldanylatyn  «Úly  Jýz  Ýisin» sóz  tirkesin  qossaq, qazaq  «jýzderinin» (Úly,  Orta,  Kishi  jýz)  shyghu  tarihynyn  tamyry  tym  terennen  bastau  alatynyn  birden  bayqaymyz. Demek, Saqtar zamanynda da  jýzge  bólinu  bolghan dep, joramaldauymyzgha әbden  bolady... Búl  degeniniz, zertteushi  -  N.A. Aristov  «jýzderge  birigu  jonghar  shapqynshylyghy  kezinde  shyqqan», V.V.Bartolid  pen  M.P.Vyatkin «...HVI ghasyrdyn  sonynda  qalyptasty», S. Amanjolov «Qazaq  eli, jeri  ýsh  jýzge mongholdargha  deyingi  kezende – H – HII ghasyrlarda  bólindi»  degen  t.b. ghalymdardyn  joramal  pikirlerin  qayta  bir  qarap  shyghugha  jeteleydi – au  oilardy  tuyndatady...

Taghy bir erekshe  mәn bererlik  jaghday  Bәidibek  babagha  qatysty  anyz – әngimelerdin  keyingi ghasyrlarda  kóptegen  ózgeristerge  úshyraghanyn  birden  bayqaymyz,  mysalgha, janaghy  Asqar  aghamyzdyn  kitabynda  Bәidibek  babanyn  tughan  jylyna qatysty  biraz  sәikessizdikter  oryn  alady, mәselen: «...Babyraly  balasy  Qarasha  584 jyly  tughanyn, onyn  balasy  Bәidibek  609 jyly  tughany  turaly  Qazybek  bektin  aityp  ketken  naqty  derekteri  basqa  da  tarihi  oqighalarmen  de  sәikes  kelip  otyrady». – degen  mәlimetterine  toqtalar  bolsaq:

1. Búl  kezen  tarihta  Týrik  qaghanaty dәuiri, yaghni  «Ýisin»  atauy  qoldanystan shyghyp qalghan  kez.

2. «Týrik  qaghanaty» atauynyng (552 j. bastap) myqtap  ornyqqan  kezi.

8.jpg

Áueli  deseniz,  581 jyly  bastalghan  ózara  qyrqys  pen    taqqa  talastyn  dendegen  alasapyran zamany  edi. Aqyr  sonynda  búl әreket  603  jyly  Týrik  qaghanatynyng – Batys  jәne  Shyghys  bolyp  ekige  bólinuimen  tyndy.  Al,  609 jyly  búrynghy  «Ýisin eli»,  Batys  Týrik   qaghanaty  atalyp,  «On  Oq  eli» -  bolghan  kezen.  Bәidibek  babamyzdyn  «On  Oq  elini  biyi  boldy»  nemese  odan  bergi  Týrgesh,  Qarlúq,  Qarahan,  Oghyz,  Qypshaq  t.b.  dәuirlerindegi  shejirelerde  el  basqarghan  degen  tarihy mәlimetterdi mýldem  kezdestirgen  emespin. Onyn  balasy -  Tileuberdi (Jaryqshaq) odan  Dulat  VIII ghasyrda  tuylsa,  aragha  birshama  jyldar  qajet,  sonda  Alban,  Suan,  Dulattardyn  ru, taypa, el  bolyp  qalyptasuy  tarihy   H  ghasyrlardan  bastala  ma ..?!  Sonda  Ýisinderdin, bergi On Oq elinin  qúramynda  bolghan bes  arys el  Dulattardyng t.b. tarihyn  qayda  jasyryp  qoyamyz..?!  Sol  ýshin  de  sózimizdi  qoryta  kele  Bәidibek  babanyng «Elibay.  Ly Bay. Ly Bo» kitabyndaghy (QazAqparat, Almaty, 2009) kitabyndaghy  osy  bir  tarihi  mәlimet  boyynsha     b.z. IV nemese  V ghasyrynyn  basynda  ómir  sýrgendigi  jayly  mәlimetterdin  sәikes  kelui   kónilge  qonatyn  siyaqty, әriyne  búl  is  osymen  tәmәm  degen  sóz  emes, әli  de  zerttey  týsudi  qajet etetin  dýniye  ekendigi  dausyz. Jәne de  «Ámir  Temirdin  zamandasy  bolghan» degen  әngimelerdin  de  shyndyqtan  alshaq  jatqandyghyn  bayqaymyz, sebebi, ol  kisi  IV –ghasyrlarda  ghúmyr  keshse,   islam  dini   b.z.VII ghasyrynda  Arab týbeginde  payda  boldy  emes  pe?...  t. s. s. uaqyt  sәikessizdigin  óziniz  de  bayqap  otyrghan  bolarsyz...? Sonday – aq, Bәidibek  baba  esiminin  «Ýisin»,  «Úly  Jýz» sóz  tirkesterimen  qabysyp  birge  aityluy  kóz  úshynda  kórinegen  shyng basyndaghy  shynar  aghashty  elestetse,  myn  qúbylghan   oy – sananda «Anyz  týbi – aqiqat!»  sózin  eriksiz eske  týsiredi.

Sonymen, búl  әngimemizdi  uaqytsha  tejey  túryp, negizgi  taqyrybymyz  Elibay (Ly Bo) aqynnyng «Jyr  perishtesi» degen  ghajayyp  esimge  qalay  iye  bolghandyghyna  toqtalayyq. Birde  ol  ózinin  «Shugha barar jol  úzaq» atty  ólenin,  jasy  da  ýlken  ónerdegi  aghasy  He  Chjichjangha  naqyshyna  keltire  zor shabytpen oqyp beredi. Bar yntasymen tyndap bolghan He:

– «Ghajap! Tegi mening jas  aqylman inim kýnәsi  kóp  jerge jiberilgen  ajalsyz  әuliye  shyghar?  Jәi  adam  mynaday  ólen  jaza  almaydy.  Mýmkin  siz  myna  әlemge  Taybo (Sholpan) júldyzynan  kelgen  bolarsyz?» dep  ózinin  tandanysyn jasyra almay.

– «Siz  bәrin  bilesiz,  bauyrym  He, – dep  sәl  jymiyp  kýlgen  Ly Bo. –   Men  búryn  júldyz  bolghanmyn, meni  Yashma  imperatory  myna  shang – tozandy  dýniyege  laqtyryp  jiberdi ghoy» degen  eken.

Osy  oqighadan  keyin – aq,   Li  Bony  zamandastary  halyq  arasyna  «Jyr  perishtesi»  atandyryp  jiberedi. Kóp  úzamay  býkil  aimaqqa  Elibaydyn  anasyna,  aqyn  ómirge  kelerden  búryn  Taybo  júldyzy  ayan  bergen  eken  degen  anyz  da  jel  ýrlegen  jalynday  tez  taralyp  ketken  eken. Jәne  de  Ly Baydyn  qaryndasy  Tolghanay   da   daryndy  aqyn,  asqan  biyshi  bolypty. Aqyngha,  әkesi  Alqa  batyrgha  jәne  qaryndasy  Tolghanaygha  arnalghan  mýsinder  men  kesenesi  qaryndasynyn  atymen  atalatyn  Ching – Liyani  auylynda ornalasqan.  Tek  búl  jerde  ghana  emes, Soltýstiktegi  Tay Bay auylynda, Sychuanidaghy  «Elibay  mekeni» t.b. aqynnyn  jýrip  ótken  jerlerinin  kópshiliginde eskertkishteri,  múrajayy,  mәrmәr  tastargha  jazylghan  ólenderi, aqyn  turaly úly  túlghalar  men  memleket qayratkerlerinin  jazghan  qoltanbalary  óte  yjdahattylyqpen,   erekshe  qúrmetpen  saqtalynghan.

IYә,  qúrmetti  aghayyn,  uaqyt  bezbenine  salsaq  shamamen  1300 jyl  búryn  bizdin  qasiyetti  Shu  ónirinde  dýniye  esigin  ashqan,  tegi  týrki, Qazaqtyn  Úly  Jýzine jatatyn  Dulat  ruynyn  úrpaghy,  dәm – túzy  jat jerden  búiyrghan,  Qytay  elinin  en  úly  liriyk  aqyny, poeziyasynyng maqtanyshy  bolghan,  jyrlary  әlem  әdebiyetinin  jauharyna  ainalghan,  әlemdik  arenadaghy  әdebiyettin  jaryq  júldyzy  atanghan - Elibay – Ly Bay - Ly Bonyng ómir tarihy men  shygharmashylyghy  turaly  qysqasha  maqalamyz  әzirge  osymen  tәmәm. Teginde «Jaqsynyn  aty  ólmeydi,  ghalymnyn  haty  ólmeydi»  degen dana halqymyzdyng ghibratty naqyl sózi osynday adamzat  danyshpandaryna  arnalsa  kerek....

Qaly Ibrayymjanov  

Qazaqstan  Jurnalister  Odaghynyn  mýshesi

Abai.kz

16 pikir